PRIJSVRAAG ZOMERHOFKWARTIER

Transcriptie

1 PRIJSVRAAG ZOMERHOFKWARTIER JURYRAPPORT 1

2 Prijsvraag Zomerhofkwartier De prijsvraag voor architecten, stedenbouwers en landschapsarchitecten uit de Archiprix 2013, betreft de ontwikkeling van het bedrijventerrein Zomerhofkwartier te Rotterdam. Vanwege het economische tij ziet de eigenaar, woningcorporatie Havensteder, voorlopig af van de projectmatige ontwikkeling van dit gebied tot een woonbuurt. Havensteder en de op het terrein werkzame participanten, ondernemers, openbare instellingen en bewoners werken al enige tijd gezamenlijk in een organisch proces aan de gebiedsgerichte ontwikkeling van het kwartier. Het streven is, in een open, synergetische netwerkomgeving, een scala aan initiatieven te laten uitgroeien tot een duurzaam programma, en tegelijkertijd hiermee het hele gebied op de kaart te zetten. De prijsvraag betreft een zeer actuele opgave. Bij de ontwikkeling van binnenstedelijk bedrijventerreinen wordt steeds vaker gezocht naar open en organische planprocessen. Nieuwe modellen en instrumenten moeten de, in het gebied aanwezige ambities kanaliseren in een duurzame programmatische, (plan)economische en ruimtelijke ontwikkeling. Hierbij dient zich de vraag aan welke kansen en beperkingen de uitgangscondities bieden. Welke betekenis heeft gelaagdheid, het marginale en het prominente, nieuw en verouderd, monumentaal of tijdelijk, grote en kleine schaalniveaus, grote en kleine korrelgroottes, en welke rol spelen de verschillende ontwikkelende partijen? Belangrijk aspect van deze prijsvraag is de interactie tussen stakeholders, experts en deelnemers. Op een kick off is de ruimtelijke, programmatische en planeconomische opgave door de corporatie, en gebiedsregisseur STIPO toegelicht. Door verschillende experts de opgave verbreedt en verdiept en met de stakeholders en deelnemers gediscussieerd. Op basis van deze kick off is het wedstrijdprogramma aangescherpt en definitief gemaakt. Halverwege het ontwerptraject is aan de deelnemers de gelegenheid gegeven het voorstel te presenteren aan een aantal experts en feedback op het voorstel te krijgen. Aan het einde van de uitwerkingsperiode hebben de deelnemers de gelegenheid gekregen het plan voor te leggen aan een ondernemer uit het gebied met specifieke kennis over het thema van de betreffende inzending. Jurering inzendingen Teneinde de inzendingen in de volle breedte te kunnen bestuderen en jureren is de jury samengesteld uit vertegenwoordigers van de opdrachtgever, de gemeente en de gebruikers, aangevuld met een onafhankelijk jurylid: Patrick van der Klooster, Directeur AIR, Architectuurcentrum Rotterdam, voorzitter, Paul Elleswijk: Woningcorporatie Havensteder, gebiedsontwikkelaar Zomerhofkwartier, Frank Hornis: Gemeente Rotterdam, Stadsontwikkeling, Sander van der Ham: STIPO, gebiedsregisseur Zomerhofkwartier, Gert Jan te Velde: van Schagen Architecten, participant Zomerhofkwartier, Bernadette Jansen, BVR Adviseurs RO, onafhankelijk jurylid, Bas van Vlaenderen, Stichting Archiprix, notulist. 2

3 De criteria voor de jurering van de plannen betreffen, in volgorde van belangrijkheid De wijze waarop het aanwezige ruimtelijke, programmatische en economische potentieel ingezet wordt. De wijze waarop de ontwikkeling van ruimte, programma en waarde georganiseerd en beheersbaar gemaakt wordt. De iconografische kracht, in hoeverre leidt het voorstel leidt tot positieve aandacht en identificatie met het gebied. De rol van de ontwerper en de betekenis van het ontwerp. De betekenis van de eerste ingreep, in het kwadrant met voormalig jongerencentrum Basta!. Op donderdag 20 november zijn vier inzendingen ingediend: AUDIO SMARTER ZOHO CONNECTING PEOPLE HET GROTE ZOHO KWARTIERMAKERS KWARTETSPEL ZONDER MOTTO / ACTIVATE ZOHO De jurering vond plaats op dinsdag 25 november Algemene conclusies van de jury Alle inzendingen kiezen met een geheel eigen analyse een basis voor de uitwerking van een plausibel en aansprekend plan. De verschillende inzendingen bevatten een rijkheid aan concepten, die vanuit uiteenlopende invalshoeken benaderd zijn. Alle inzendingen gaan echter op een originele manier in op de actuele praktijk van de ontwikkeling van het Zomerhofkwartier, de complexe planvorming met een groot aantal stakeholders en het nog onbestemde karakter. De jury is zich bewust van het actuele, daarmee onontgonnen karakter van dit type opgaven. Goede voorbeelden zijn schaars. Uit de inzendingen blijkt echter wel dat het de architectonische en stedenbouwkundige disciplines, bij de benadering van dit type opgaven, tot voordeel strekt om over de grenzen van het vakgebied te zoeken naar nieuwe principes en instrumenten. Wat opvalt is dat de deelnemende teams minder energie hebben gestopt om te onderzoeken hoe het leven op de locatie nu is: welke ambities er leven, welke initiatieven er lopen, welke netwerken en waardeketens functioneren, welke mate van zelfbeheer vorm heeft gekregen en op welke wijze de eigenaar corporatie deze initiatieven accommodeert. Een zorgvuldige analyse van deze aspecten en de integratie ervan in de voorstellen had de inzendingen in grote mate kunnen verrijken. 3

4 De Inzendingen AUDIO SMARTER ZOHO Dit voorstel gaat uit van een even verassende als inspirerende probleemstelling: het geluidsvacuüm in het hart van het Zomerhopkwartier stemt niet overeenstemt met de stedelijkheid en de activiteiten die erin plaatsvinden. Teneinde de kwaliteit van het stedelijk geluidslandschap te verbeteren en mensen bewust te maken van het effect van geluid op de perceptie en het `lezen` van een gebied stelt de inzending een netwerk van akoestische plekken voor, waarin gebruikers zelf geluid kunnen ontwerpen en afspelen. De inzending betreft het verbeteren van het geluidslandschap in ZoHo, zodat dit in overeenstemming is met alle activiteit in het gebied en mensen bewust maakt. Het inzetten van positief geluid als organiserende laag in de stedenbouw is een inspirerend gegeven temeer omdat dit doorgaans vanuit de geluidsbelasting benaderd wordt, een effect dat juist bestreden moet worden. Het voorstel is direct uitvoerbaar met beperkte middelen. De audio spot, een met behulp van de audio app te bedienen surround speakersysteem draagt bij aan het zich toe eigenen van de openbare ruimte door gebruikers. De jury heeft erg veel waardering voor het innovatieve karakter van de inzending, het kan een gebied als het Zomerhofkwartier op de kaart zetten. De interessante vraag die deze ingreep direct oproept is: van wie is het Zomerhofkwartier nu eigenlijk, en van wie niet? De belangrijkste vraag die de jury bij het voorstel stelt is: waartoe leidt het? Vanwege het originele en innovatieve uitgangspunt betreurt het de jury des te meer dat het voorstel niet dieper ingaat op het thema van het stedelijke geluids landsapsontwerp als organiserende laag in de gebiedsontwikkeling in aanvulling op de organisatie van programma en het ruimtelijk ontwerp. Het voorstel laat niet zien hoe deze verschillende lagen met elkaar verweven zijn, laat niet zien welk effect het geluidsontwerp heeft op de ontwikkeling van ruimte en programma en omgekeerd. 4

5 ZOHO CONNECTING PEOPLE De inzending ZOHO Connecting People gaat uit van de bestaande ruimtelijke opbouw van het Zomerhofkwartier. Deze bestaat uit een stedelijk superblok, met helder gedefinieerde randen en een verborgen, interne wereld. Het gebied is slecht bereikbaar met de auto, fiets en wandelwegen lopen er juist direct langs of doorheen. De inzending gaat uit van de kansen die het onaangetakte en verborgen karakter van het gebied biedt en stelt voor het hele kwartier als een besloten bedrijfsverzamelgebouw te ontwikkelen. Het zoveel als kan afsluiten van het Zomerhofkwartier levert veel vrijheid op in het binnengebied. Deze vrijheid maakt het de participanten ten eerste mogelijk verbindingen te leggen en samen te werken. De samenwerking zal volgens het plan leiden tot een intensiever gebruik van de interne, openbare ruimte. De inzending stelt dan ook voor de plinten en de openbare ruimte in het gebied gemeenschappelijk te maken. Zo wordt het hele gebied in een binnenste buiten gekeerd bedrijfsverzamelgebouw getransformeerd. Het motto van deze ingreep is dan ook hard van buiten en zacht van binnen. De inzending presenteert vervolgens een zeer fraai en zorgvuldig uitgewerkt ontwerp, in een palet aan ruimtelijke ingrepen op verschillende collectieve en individuele schaalniveaus. Deze ingrepen strekken van de gebouwen uit tot het publieke domein van het binnengebied. Een gedegen ruimtelijke en programmatische analyse leidt tot een radicaal concept, tot in de details uitgewerkt tot een zeer tot de verbeelding sprekend en beeldend plan. Het uitgangspunt is het functioneren van het gebied en haar ondernemers als een min of meer besloten bedrijfsverzamelblok. Dit uitgangspunt is vervolgens ook ruimtelijk vormgegeven. De jury waardeert deze radicale keuze. Het is een krachtig statement, getuigend van plezier en van ambitie. Het legt de potentie van het gebied voor de stad Rotterdam bloot. Rake ingrepen vergroten de mogelijkheden van verschillende openbare ruimtes in het gebied en versterken de potentie van het superblok. Op het kleinste schaalniveau krijgt jongerencentrum Basta! Een nieuwe bestemming als podium voor de buurt. De uitwerking is zeer precies en presenteert een zeer aannemelijk palet aan kansrijke ingrepen 5

6 op verschillende schaalniveaus. Van alle inzendingen is deze de meest traditionele en gaat direct in op de rol van de ontwerper als vertaler van het programma in een sterk concept en ontwerp. De aanwijzing de participanten te verenigen in een VVP is zeer actueel. De verbinding van het Zomerhofkwartier met de stad en het functioneren van de verschillende randen van het superblok, als schakel tussen buiten en binnenmilieu, is helaas onderbelicht gebleven. Symptomatisch is het niet tekenen van het Hofpleinlijn. Bovendien suggereren de mooi uitgewerkte, maar gladde beelden eerder resultaat van een zorgvuldige regie dan van een organisch groeiproces. Een onbeantwoorde vraag die deze inzending dan ook oproept is met welke sturingsmiddelen de schurende ambities van participanten omgezet worden in een bruikbare, levendige en stedelijke, openbare ruimte? HET GROTE ZOHO KWARTIERMAKERS KWARTETSPEL Deze inzending richt zich volledig op het proces om tot een gemeenschappelijk gedragen visie te komen en stelt het ontwerp en de uitwerking voorlopig uit. De opstellers stellen zich voor als de Zomerhof Kwartiermakers, wegbereiders van een duurzaam groeiende stadswijk en scheppers van gunstige omstandigheden. Het zijn de pioniers die ondervragen, analyseren en potenties zichtbaar en bespreekbaar maken. Met een grondige analyse en ontwerpend onderzoek zijn de potenties in het gebied verkend. Van de grote tot kleine schaal kunnen kansen en mogelijkheden gericht overwogen worden. Deze overwegingen zijn in spelvorm gegoten: het ZOHO Kwartiermakers Kwartetspel. Het kwartet is in vier thema s ingedeeld: openbare ruimte & groen, wonen, werken, en publiek programma. De onderwerpen staan op zichzelf maar zijn vanzelfsprekend met elkaar verweven. Op de kaarten staan essentiële ambities die men voor het gebied kan hebben. Een bepaalde samenstelling van de kaarten maakt het mogelijk een visie voor het hele gebied op te stellen. Stakeholders worden uitgenodigd tot het spelen van het spel. Hiermee krijgen de deelnemers niet alleen inzicht in hun eigen belangen, maar ook in die van de andere partijen. Dit moet een level playing field mogelijk maken, een discussie waarin iedereen evenveel kennis heeft en kan inzetten. Teneinde de deelnemers te verleiden tot het spelenderwijs formuleren van ruimtelijke visies zijn vier toekomstscenario s, schematisch uitgewerkt: de ZOHO hofjes, de ZOHO straatjes, ZOHO park, en ZOHO campus. Het betreft vingeroefeningen in het vertalen van de ambities over groen, wonen, werken en publiek programma in een gedeelde, ruimtelijke visie. De inzending verondersteld dat verschillende visies de basis gaan vormen voor de brede discussie over de toekomst van het Zomerhofkwartier. De inzending gaat uit van een raak gekozen en zeer actuele vraag in ZoHo: Hoe komen de uiteenlopende stakeholders in het gebied tot een gemeenschappelijk gedragen visie?. De gepresenteerde oplossing sluit bovendien zeer goed aan op de dagelijkse praktijk in het Zomerhofkwartier: het overleg met participanten, het inzichtelijk maken van kansen, het bespreken van ambities, het ontwerp van ruimtelijke oplossingen. De selectie van stakeholders is helder en de keuzes die zij voorgelegd krijgen zijn goed gekozen. De gepresenteerde ruimtelijke visies maken vervolgens nieuwe kansen zichtbaar en werpen weer nieuwe vragen op. De inzending presenteert een gedegen cyclisch proces van ondervragen en visualiseren en maakt aannemelijk dat het op deze manier mogelijk is gezamenlijk op zoek te gaan naar de interne kracht van het Zomerhofkwartier. 6

7 De jury heeft wel een aantal kanttekeningen. De verschillende ambities op de kaarten zijn nog enigszins arbitrair. Het is verstandig deze op te stellen in samenspraak met de stakeholders in het gebied. Daarnaast is er geen onderscheid gemaakt in het schaalniveau van de ambities en weegt de stem van elke partij even zwaar mee. Hiermee ontstaat het risico met het spel op een compromis plan uit te komen zonder ballen. Het onderscheiden van schaalniveaus en dominante partijen is essentieel voor de ontwikkeling van het gebied tot een aansprekende buurt. Deze differentiatie zou een grote verrijking van het kwartetspel betekenen. Ook voor wat betreft de gepresenteerde stakeholders is de werkelijkheid complexer dan aangenomen, in de praktijk kan een partij twee petten op hebben, bijvoorbeeld waar een ondernemer of de gemeente ook investeerder is. De vier sets kaarten met prioriteiten zijn tot in de uiterste consequentie doorgewerkt in ruimtelijke visies. De wat schematische uitwerking mist een sterk iconische kracht en verleidende waarde. Een iconisch ontwerp zou daartegen geen recht doen aan de complexiteit van de opgave. De ruimtelijke voorstellen moeten echter wel wat scherper beoordeeld en uitgewerkt worden, sommige lijken irrelevant. De wijze waarop de samenstellingen van keuzes leiden tot de vier visies, de stap tussen kaarten en ruimtelijk schema wordt in het gepresenteerde materiaal onvoldoende verklaard. Wat echter stevig overeind blijft staan is het geschetste, innovatieve, cyclische ontwerpproces. ZONDER MOTTO / ACTIVATE ZOHO De inzending gaat uit van een juiste constatering: Er zijn al veel masterplannen gemaakt voor de wijk, goede plannen, die echter nog allemaal nog op de plank liggen. De inzending stelt daarom een praktische strategie voor: direct beginnen met een kleinschalige actie en beperkte middelen, daarna verder uitbouwen. Het startpunt van de eerste actie vormt een waardeketen in de maakindustrie van het Zomerhofkwartier: De Horeca Vakschool + Restaurant Gare du Nord + de Viltmannen. De eerste ruimtelijke ingreep, het vergroenen van een deel van de openbare ruimte met gras, fruitbomen en 7

8 schapen, moet deze activiteiten verbinden tot een synergetische wijkgebonden economie. Deze eerste ingreep zal weer nieuwe kansen bieden andere participanten. De jury waardeert de praktische houding die uit de inzending spreekt. Het beginnen bij de ondernemers in het gebied, een aansprekende waardeketen te nemen en een letterlijke invulling van het programma voor te stellen, is een goede aanzet voor verdere gebiedsontwikkeling. De eerste ingreep is heel strategisch gekozen, het jongerencentrum Basta! staat in het hart van de ruimtelijke schakel tussen de verschillende programma onderdelen in de geanalyseerde waardeketen. De keuze voor deze waardeketen lijkt echter nog arbitrair, er zijn in het Zomerhofkwartier nog veel andere ondernemers, bewoners en dus waardeketens aanwezig. Met een gedegen onderzoek naar deze waardeketens en kansrijk programma zou het ontwerp aan gelaagdheid winnen. Het ontwerpen en onderzoeken begint pas echt op het moment dat onderdelen in het programma tegen elkaar gaan schuren, er wrijving ontstaat. Bovendien blijft onduidelijk waartoe dit eerste initiatief leidt. Welke nieuwe mogelijkheden voor participanten worden met deze ingreep nu gecreëerd, hoe kan de verdere ontwikkeling van het gebied op deze eerste ingreep inhaken? De activistische houding: stop liever geld in de eerste ingreep in plaats van in panelen voor een tentoonstelling is inspirerend. Deze houding kan ook iconografisch zijn en verleiden tot directe actie. Dit komt echter met het gepresenteerde materiaal niet goed uit de verf. 8

9 Winnende Plan De jury wijst de inzending KWKK aan als winnaar van de prijsvraag Zomerhofkwartier voor de Archiprix lichting Door zich te richten op het vraagstuk van de gemeenschappelijke visievorming voor het gebied plaatst de inzending Het Grote ZoHo Kwartiermakers Kwartetspel zich in de directe actualiteit van deze gebiedsontwikkeling. Ze gaat niet alleen uit van een grondige analyse van het bestaande potentieel, maar ook van de huidige praktijk van gebiedsontwikkeling van het Zomerhofkwartier. Vervolgens behandelt de inzending zorgvuldig, maar ook speels de wijze waarop in deze prille fase, visievorming en de ontwikkeling van ruimte, programma en waarde beheersbaar gemaakt kunnen worden. De ontwerpers stellen zich volledig op ten dienste van het cyclische ontwerpproces. De ruimtelijke voorstellen zijn dienstbaar, ze maken de ruimtelijke consequenties van dominante ambities inzichtelijk en werpen nieuwe vragen op. Vervolgopgave voor de winnaar. Wij stellen voor: I.s.m. stakeholders: een gedegen analyse van schaalniveaus, stakeholders (incl. dominante) en ambities (de kaarten). aanscherping en differentiatie van het kwartetspel. Het beoordelen en aanscherpen van de voorbeeld visies, i.s.m. stakeholders, evt het vergroten van de iconische kracht van het beeldmateriaal. I.s.m. Havensteder en STIPO voorbereiden den begeleiden van een aantal sessies waarin deze methode ingezet wordt. Daarbij is een begeleidende rol weggelegd voor het winnende team, inclusief het verbeelden van de uitkomsten en het verwoorden van ambities ter voorbereiding van een volgende sessie. Het doel van de sessies is te komen tot een door alle partijen gedragen visie. 9