Bekistingsdruk bij zelfverdichtend

Transcriptie

1 PROJECTEN STUDIES De laterale druk die door vers zelfverdichtend beton (ZVB) op de bekisting uitgeoefend wordt en de evolutie ervan in de tijd, zijn onvoldoende gekend en vallen soms moeilijk te controleren. In de praktijk beperkt men zich daarom vaak tot de loutere toepassing van de hydrostatische bekistingsdruk, wat echter kan leiden tot overschattingen en extra kosten. Dit artikel geeft een overzicht van de resultaten van het WTCBonderzoek dat in dit kader gevoerd werd. 1 INLEIDING Zelfverdichtend beton (ZVB) wordt reeds courant toegepast bij prefabricage. De doorbraak in de sector van stortklaar beton blijft voorlopig (zowel in België als op wereldschaal) echter uit. Dit is onder meer te wijten aan een aantal technologische problemen, zoals de hogere kostprijs van het mengsel, het ontbreken van gepaste genormaliseerde proeven en het gebrek aan ervaring met dit beton bij de aannemers. In een vorige katern van de WTCB-Dossiers [1] gingen we reeds dieper in op de karakterisering van het beton, de controle op de bouwplaats en de mogelijke proefmethoden. In dit artikel nemen we de bekistingsdruk bij ZVB onder de loep. Dit is een frequent probleem, temeer door het prangende gebrek aan informatie en ervaring hieromtrent. De laterale druk die door vers ZVB op de bekisting uitgeoefend wordt en de evolutie ervan in de tijd zijn onvoldoende gekend en vallen soms moeilijk te controleren. Daarom beperkt men zich in de praktijk vaak tot de loutere toepassing van de hydrostatische bekistingsdruk, wat kan leiden tot overschattingen en extra kosten. Anderzijds vermelden sommige bronnen dat de bekistingsdruk aanzienlijk kan verminderen door gebruik te maken van bepaalde hulpstoffen die het thixotrope gedrag van het beton bevorderen. Het WTCB verrichte in dit kader onderzoek naar de mogelijkheden om deze bekistingsdruk op een eenvoudige wijze te meten voor een ZVB en ging tevens over tot de bepaling van de bekistingsdruk voor enkele soorten ZVB. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van een aantal conclusies die onttrokken werden uit de literatuur, evenals van de details van het onderzoek dat voornamelijk tot doel had enkele hypothesen te toetsen. Het WTCB-onderzoek had de volgende concrete doelstellingen voor ogen : de ontwikkeling van een aantal eenvoudige meetsystemen ter bepaling van de door een ZVB uitgeoefende bekistingsdruk. De keuze en optimalisatie van een geschikt systeem zou immers niet alleen een snelle, niet-destructieve meting kunnen toelaten, maar ook een monitoring tijdens het stortproces de beoordeling van de invloed van de belangrijkste plaatsingsparameters (stijgsnelheid van het beton in de bekisting, betontype/viscositeit, wapeningshoeveelheid) op de uitgeoefende bekistingsdruk. 2 BEREKENING VOLGENS BE- STAANDE MODELLEN In de praktijk wordt de bekistingsdruk doorgaans berekend door de bekistingsleveranciers. Dit gebeurt aan de hand van bestaande modellen die rekening houden met verschillende parameters. Deze (veelal empirische) modellen werden ontwikkeld voor traditionele betonsoorten en onderscheiden zich volgens het aantal gebruikte parameters en de wijze waarop ze deze laatste cijfermatig laten gelden. De voornaamste modellen (vergelijkingen) worden beschreven in de volgende referentiewerken : de Duitse norm DIN [13] het CIRIA-rapport 18 [11] N. Cauberg, ir., technologisch adviseur ( 1 ), onderzoeker, laboratorium Structuren, WTCB J. Desmyter, ir., technologisch adviseur ( 1 ), departementshoofd, departement Geotechniek, Structuren en Duurzame ontwikkeling, WTCB J. Piérard, ir., technologisch adviseur ( 2 ), onderzoeker, laboratorium Betontechnologie, WTCB Met de medewerking van B. Parmentier, ir., adjunct-afdelingshoofd, afdeling Geotechniek en Structuren, WTCB ( 1 ) Technologische Dienstverlening Prestatiegerichte betonsoorten, gesubsidieerd door het IWT (Instituut voor de aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen). ( 2 ) Technologische Dienstverlening Mise en œuvre des bétons spéciaux, gesubsidieerd door de DGTRE (Direction générale des Technologies, de la Recherche et de l Energie). Bekistingsdruk bij zelfverdichtend beton de Nederlandse norm NEN 6722 [19] de aanbevelingen van de Franse Adam [1] en de Canadese Gardner [15]. De modellen uit de Duitse norm ( A, p. 2) en het CIRIA-rapport ( B, p. 3) worden voornamelijk toegepast voor normaal beton. 3 MODELLEN EN AANBEVELINGEN VOOR ZVB Er bestaan momenteel nog geen gestandaardiseerde modellen voor de berekening van de bekistingsdruk van ZVB. De hiervoor aangehaalde modellen, die van toepassing zijn op traditioneel beton, kunnen niet zonder meer overgenomen worden. Algemeen wordt aangenomen dat de bekistingsdruk bij ZVB een stuk hoger kan liggen dan bij traditioneel beton, zonder echter noodzakelijkerwijze de hydrostatische druk te bereiken. De gegevens die hieromtrent verzameld werden aan de hand van de literatuur en experimenten met ZVB zijn niettemin tegenstrijdig. De vermelde bekistingsdrukken variëren sterk : van een fractie van de hydrostatische druk (wat lager is dan voor een traditioneel beton) tot 1 % ervan [zie ook de referenties 2, 3, 7, 8, 9, 17, 18, 2, 21 en 25]. In deze context blijken de randvoorwaarden [12] een aanzienlijke invloed uit te oefenen : de stijgsnelheid van het beton : een snelle stijging van het beton in de bekisting leidt doorgaans tot een toename van de hydrostatische drukhoogte de manier van verpompen : de injectie van ZVB onderaan de bekisting heeft steeds een hydrostatische drukopbouw tot gevolg over de volledige hoogte van de bekisting. In sommige gevallen wordt er zelfs een verdere drukstijging opgetekend indien de pompen zeer krachtig zijn de hoogte van de bekisting : bij gebruik van te lage proefmuurtjes wordt enkel het hydrostatische front opgemeten, en niet de afbuiging van de druk, wat doorgaans pas vanaf een storthoogte van enkele meters gebeurt (zie afbeelding, p. 3) het gebruik van speciale hulpstoffen : door het gebruik van hulpstoffen die de verwerkbaarheidsduur van het beton verlengen en eventueel zelfs de binding vertragen, kan de druk niet enkel toenemen, maar wordt deze ook langer aangehouden. WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 1

2 PROJECTEN STUDIES A BEREKENING VAN DE BEKISTINGSDRUK VOLGENS DE DUITSE NORM DIN Deze norm stelt een drukopbouw in twee fasen voor (zie afbeelding 1) : aanvankelijk een hydrostatische druk, die evolueert volgens de hoogte vervolgens een constante druk. Afbeelding 2 geeft de mogelijke drukopbouw aan voor een totale bekistingshoogte, kleiner dan of groter dan 5 maal de stijgsnelheid van het beton. De waarde voor h s kan bepaald worden aan de hand van diagrammen, zoals deze uit afbeelding 3, waarbij rekening gehouden werd met verschillende veronderstellingen : volumieke massa van het verse beton : 25 kn/m³ bindingstijd van het beton na maximaal 5 uur dichte bekisting verdichting met (interne) trilnaalden temperatuur van het verse beton : +15 C maximale stijgsnelheid van het beton : 7 m/h. p b h s 5 v b Afb. 1 Drukopbouw. h s : hydrostatische drukhoogte in m p b : druk, uitgeoefend door het verse beton in kn/m v b : stijgsnelheid van het beton in m/h Afb. 2 Mogelijke drukopbouw voor h 5 v b en h > 5 v b. A. h 5 v b B. h > 5 v b h s h 5 v b 5 v b 5 v b h s h s h > 5 v b h s : hydrostatische drukhoogte in m p b : druk, uitgeoefend door het verse beton in kn/m v b : stijgsnelheid van het beton in m/h p b 5 v b Bij afwijkingen ten opzichte van deze veronderstellingen worden aanpassingen voor de berekening voorgesteld. p b Indien men bijvoorbeeld hulpstoffen gebruikt die de verwerkbaarheid en/of de bindingstijd van het beton beïnvloeden, dient men de hydrostatische drukhoogte (h s ) te vergroten. HYDROSTATISCHE DRUKHOOGTE h (m) DRUK p, UITGEOEFEND DOOR HET VERSE BETON (kn/m 2 ) VERONDERSTELLINGEN : volumieke massa van het verse beton : 25 kn/m 3 bindingstijd van het beton : 5 h dichte bekisting verdichting met (interne) trilnaalden temperatuur van het verse beton : +15 C K3 (1. v b + 18) Vloeibaar beton (17. v b + 17) K2 (1. v b + 19) K1 (5. v b + 21) Stutten Wanden 1, 1,1 1,2 1,3 1, VERDICHTING VOLGENS WALZ Afb. 3 Hydrostatische drukhoogte, volgens de norm DIN ,5 1, 1,5 2, 2,5 3, 3,5,,5 5, 5,5 6, 6,5 7, STIJGSNELHEID v b (m/h) Dit verklaart waarom in de literatuur voorzichtigheidshalve wordt aangeraden rekening te houden met een hydrostatische bekistingsdruk [16, 2]. Dit geldt eveneens voor de recente Europese aanbevelingen voor ZVB [1]. Het in 25 door Stubeco uitgegeven handboek [22], dat beschouwd kan worden als dé referentie voor bekistingen, houdt het op een verwijzing naar het CIRIA-rapport, maar beveelt WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 2

3 PROJECTEN STUDIES B BEREKENING VAN DE BEKISTINGSDRUK VOLGENS HET CIRIA-RAPPORT Dit frequent gebruikte rapport stelt twee formules voor ter bepaling van de maximale bekistingsdruk P max (kn/m 2 ), namelijk : Pmax = C1. R + C2. K. H C1. R of Pmax = Dh. waarbij : C 1 : coëfficiënt, afhankelijk van de vorm van de bekisting (voor muren is deze gelijk aan 1, voor kolommen bedraagt hij 1,5) [-] C 2 : coëfficiënt, afhankelijk van het beton- en cementtype (zie tabel 1) [-] D : volumieke massa van het verse beton [kn/m³] H : verticale hoogte van de bekisting [m] h : verticale storthoogte [m] 2 36 K : temperatuurscoëfficiënt : K = T + 16 R : verticale stijghoogte van het beton in de bekisting [m/h] T : temperatuur van het beton bij plaatsing [ C]. Betonhoogte h (m) P max Typische curve voor de bekistingsdruk P max voor traditioneel beton D Ontwerpdrukcurve Hydrostatische drukbelasting Mogelijke drukevolutie voor hoogvloeibaar beton (ZVB) Druk (kn/m 2 ) Afb. Drukevolutie in de bekisting volgens [11]. Men weerhoudt de formule die de kleinste waarde voor P max oplevert. Bij vergelijking van afbeelding met afbeelding 1 valt onmiddellijk op dat beide methoden tot een gelijkaardige drukverdeling leiden, met name een hydrostatische druk in het betonhoofd en een constante druk daaronder. Afbeelding toont ook de vaak veronderstelde daling van de bekistingsdruk in het onderste gedeelte van het beton. Tabel 1 Waarden voor de coëfficiënt C 2 [11] (de cementbenamingen werden aangepast aan de Belgische context). Type bindmiddel Portlandcement (CEM I), met of zonder hulpstoffen (behalve vertragers) Portlandcement (CEM I), met vertragers CEM II/A-S, CEM II/A-V, CEM II/B-S, CEM II/B-V en cementmengsels met minder dan 7 % hoogovenslakken of vliegassen, met of zonder hulpstoffen (behalve vertragers) CEM II/A-S, CEM II/A-V, CEM II/B-S, CEM II/B-V en cementmengsels met minder dan 7 % hoogovenslakken of vliegassen, met vertragers Mengsels met meer dan 7 % hoogovenslakken of vliegassen, al dan niet met hulpstoffen Waarde voor C 2,3,5,5,6,6 wel aan uit te gaan van de veronderstelling van een hydrostatische drukopbouw. Aan de hand van eigen onderzoek en geraadpleegde onderzoeksrapporten sluit de Stubeco-studiecel A [23] overigens een algemeen geldende rekenregel uit. Hoewel het WTCB-onderzoek zich toespitste op de vermelde randvoorwaarden (vermits deze de maximale bekistingsdruk het sterkst beïnvloeden), mag men de parameters die van belang zijn voor traditioneel beton (bv. de betontemperatuur, de buitentemperatuur, het cementtype,...) niet uit het oog verliezen. Deze bepalen vooral de snelheid van verstijving van het beton en de evolutie van de bekistingsdruk in de tijd. Hun invloed op de maximale druk is daarentegen beperkt, tenzij er gedurende meerdere uren gestort wordt. In voorkomend geval zal de verstijving namelijk bepalen in welke mate de bekistingsdruk in de hoogte geaccumuleerd wordt tot een hydrostatische druk : een volledige opbouw (tot 1 %) indien er een zeer trage (of geen) verstijving is een merkelijke daling bij een snel verstijvend mengsel. Zoals hiervoor reeds aangehaald werd, maakt de literatuur soms melding van een mogelijke verlaging van de bekistingsdruk voor welbepaalde types ZVB. Dit verschijnsel wordt dan toegeschreven aan het thixotrope gedrag van het beton. Eenvoudig gesteld, wordt een thixotroop ZVB gekarakteriseerd door een schijnbaar hogere vloeibaarheid zodra het beton in beweging is en door een zekere opstijving bij stilstand. De thixotropie van beton kan omschreven worden als een graduele afname van de viscositeit, onder invloed van een schuifspanning. Bij afwezigheid hiervan zoals in een beton bij stilstand wordt een (schijnbare) toename van de viscositeit verkregen, die verantwoordelijk zou zijn voor de verlaging van de bekistingsdruk. Indien de wanddikte beperkt is, kan er eveneens sprake zijn van een zekere silowerking. De precieze invloed van dit verschijnsel is in grote mate afhankelijk van de vloeibaarheid van het beton, wat de begroting ervan sterk bemoeilijkt. In het kader van dit project werd er dan ook niet dieper op ingegaan. MEETSYSTEEM TER BEPALING VAN DE BEKISTINGSDRUK IN SITU.1 KEUZE VAN DE SENSOREN Bij de keuze van de sensoren werd niet alleen rekening gehouden met de meetperformantie en de minimale impact op de bekisting en het beton, maar werd tevens aandacht geschonken aan de nauwkeurigheid van de metingen in het beton (alkaliteit, hydratatiewarmte, ), de plaatsings- en recuperatiemogelijkheden en de gegevensverzameling. Aan de hand van deze criteria werden uiteindelijk vijf types sensoren weerhouden : vier verschillende druksensoren en een krachtsensor voor op de trekstangen (zie afbeeldingen 5 tot en met 9, p. ). De druksensor van type 2 kan in dit kader beschouwd worden als referentiesensor voor de meting van de betondruk..2 PLAATSING VAN DE SENSOREN Voor elk sensortype werden speciale hulp- WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 3

4 PROJECTEN STUDIES Afb. 5 Druksensor (type 1). Afb. 6 Druksensor (type 2). Afb. 7 Druksensor (type 3). Afb. 8 Niveausensor (type ). Afb. 9 Krachtsensor (type 5). Afb. 1 Plaatsing van sensor 1 met zijn hulpstuk. Afb. 11 Plaatsing van sensor 2 (links) en van sensor (rechts). stukken ontwikkeld om hun efficiënte plaatsing en recuperatie mogelijk te maken. Het meetoppervlak werd bovendien beschermd met een kunststoffolie. Afhankelijk van het sensortype kunnen drie plaatsingsmethoden gehanteerd worden : plaatsing aan de binnenkant van de bekisting (sensortype 1) (zie afbeelding 1) plaatsing in het vlak van de bekistingsplaat (sensortypes 2, 3 en ) : deze methode vereist een doorboring van de bekisting (zie afbeelding 11). Sensortype 3 (zie afbeelding 12) kan in bepaalde gevallen verwerkt worden in de boorgaten die in de systeembekistingspanelen voorzien zijn voor de trekstangen plaatsing op de trekstangen (sensortype 5, zie afbeelding 9) : hierbij bestaat de moeilijkheid erin de eenvoud van het geheel (configuratie van de bekisting, plaatsing van de trekstaven en sensoren) te waarborgen met het oog op de interpretatie van de metingen. De gemeten krachten moeten immers omgerekend worden naar drukwaarden..3 KALIBREREN VAN DE SENSOREN Hoewel het meetbereik en de output van de verschillende sensoren bekend zijn, moet elke sensor toch apart gekalibreerd worden om de correcte interpretatie van de resultaten mogelijk te maken. Het kalibreren met behulp van waterdruk en een referentiesensor vormt in dit kader de meest aangewezen methode (zie afbeeldingen 13 en 1). Hiertoe werd een spe- Afb. 12 Hulpstuk voor de plaatsing van sensor 3. Afb. 13 Registratie van de referentiedruk aan een van de uiteinden van de buis. Afb. 1 Plaatsing van de te kalibreren sensor aan het andere uiteinde (verwisselbare afsluitstukken voor elke sensor). WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina

5 PROJECTEN STUDIES ciale drukbuis ontworpen, waarmee het mogelijk is metingen tot 3 bar in absolute waarde (d.w.z. met inbegrip van de atmosferische druk) uit te voeren. De kalibratie gebeurde voor een range van tot 15 kn/m 2 (in relatieve waarde), zodat de aldus opgestelde krommen de grondslag kunnen vormen voor de interpretatie van de metingen.. KLEINSCHALIGE PROEVEN De meetperformantie van de sensoren werd getest met behulp van een kleine, met water en beton gevulde bekisting (hoogte 1 cm, breedte 23 cm, zie afbeelding 15). De resultaten toonden een relatief goede correlatie tussen de verschillende sensortypes. In absolute waarde lag de door het ZVB uitgeoefende druk zeer dicht bij de hydrostatische druk, wat in feite logisch is. De beperkte betonhoogte is in dit geval zeker niet groter dan de hydrostatische drukhoogte h s (zie ook afbeelding ). Verder bleek de vrees voor een belangrijke invloed van de temperatuur (tengevolge van de hydratatiewarmte) op de meetkwaliteit ongegrond. De temperatuuropbouw tegen de bekistingsplaten treedt immers pas op na de verdwijning van de bekistingsdruk. 5 PROEVEN OP MUREN OP WARE GROOTTE 5.1 BEKISTING Tijdens de tweede fase van het onderzoek werd een grootschalige proefopstelling (zie afbeelding 16) uitgewerkt om een tiental muren te kunnen vervaardigen onder gecontroleerde omstandigheden. Zodoende konden de toepasbaarheid van de sensoren en de invloed van de verschillende plaatsingsparameters beoordeeld worden. De proefopstelling (afmetingen :,5 m hoog, 1,2 m breed en,3 m dik) werd opgebouwd uit systeembekistingspanelen. In totaal werden 1 muren gestort, telkens met dezelfde bekisting, maar met verschillende plaatsingsparameters, namelijk : stortsnelheid : 5 m/h en 1 m/h, wat lichtjes hoger is dan de gangbare snelheden voor het storten van betonmuren. Door het gebruik van ZVB en het achterwege laten van het trillen, kan men soms verhoogde stortsnelheden verkrijgen. Een stijghoogte van 1 m/h impliceert dat de bekisting tot op een hoogte van m gevuld wordt in 2 minuten; bij een snelheid van 5 m/h duurt dit uiteraard dubbel zo lang aanwezigheid van wapening : er werden twee extreme situaties onderzocht : een eerste met een minimale wapening en een tweede met een maximale wapening (minimum :,3 %, in de praktijk 1 % om een manipuleerbare wapeningskooi te verkrijgen maximum : %, zoals beschreven in Eurocode 2) betontype : de proeven werden uitgevoerd met drie types ZVB, met een verschillende reologische samenstelling. Bij het derde type werd een viscositeitsverhogende hulpstof (VMA) gebruikt, om een zekere vorm van thixotropie te bekomen. Bij wijze van referentie werd eveneens een muur opgetrokken met traditioneel beton. De plaatsing van de sensoren varieerde zowel verticaal (opmeting van de verticale drukopbouw) als horizontaal (de verschillende sensortypes werden op één horizontale lijn geplaatst om een onderlinge vergelijking toe te laten). Vooral bij de installatie van de krachtsensoren op de trekstangen diende men de nodige omzichtigheid aan de dag te leggen (zowel voor de eigenlijke plaatsing als voor de bekistingsconfiguratie). Een bekistingsconfiguratie is doorgaans een hyperstatische constructie, waarbij het niet onmiddellijk duidelijk is welke krachten opgenomen worden door elke trekstang. Dit bemoeilijkt uiteindelijk de omzetting van de krachten op de trekstangen naar een effectieve betondruk. In samenspraak met de bekistingsleverancier werd een geschikte bekistingsopstelling uitgewerkt om een optimale interpretatie van de met de krachtsensoren behaalde resultaten toe te laten. De krachtsensoren op de vier centrale trekstangen registreren de bekistingsdruk van een redelijk groot oppervlak, wat belangrijk is, lettend op het grote meetbereik van de sensoren (3 kn). Afbeelding 17 (p. 6) illustreert de opstelling en de verdeling van de sensoren. Afb. 15 Proefopstelling met een kleine bekisting. Indien men zowel de verbinding tussen de twee panelen van 9 cm lang als de hoekverbindingen als scharnieren beschouwt, zou in theorie ongeveer twee derde van de bekistingsdruk opgenomen kunnen worden door de centrale trekstangen met een krachtsensor. Deze hypothese kon gecontroleerd worden door de uitvoering van een eindige-elementenanalyse op een van de bekistingszijden (afbeelding 23, p. 9). 5.2 BETONSAMENSTELLINGEN De gebruikte samenstellingen kunnen ingedeeld worden in vier klassen, met verschillende reologische karakteristieken (zie ook tabel 2, p. 7). De eigenschappen per type samenstelling zijn de volgende : mix C1 : referentiemengsel met een vloeimaat (slump flow) van ongeveer 75 mm mix C2 : stabieler mengsel met een vloeimaat (slump flow) van ongeveer 7 mm en een groter fillergehalte mix C3 : viskeuzer mengsel dan C1 en C2, dat een viscositeitsverhogende hulpstof (VMA) bevat mix N : traditioneel beton met een consistentie S3. De verschillende samenstellingen werden op voorhand in het laboratorium op punt gesteld. Hiertoe werden de grondstoffen besteld bij de betoncentrale, opdat deze identiek zouden zijn met de toekomstige betonleveringen. Hierbij werd bijzondere aandacht besteed aan de keuze van de superplastificeerder. Men rekende immers op een redelijk constante verwerkbaarheid gedurende een langere periode (minstens 6 minuten), wat niet vanzelfsprekend is voor de meeste superplastificeerders. De aldus geoptimaliseerde samenstellingen werden vervolgens doorgegeven aan de betoncentrale die de leveringen verzorgde (het betrof dus geen traditionele bestelling aan de hand van de vijf basiseisen uit de normen NBN EN 26-1 en NBN B 15-1, maar wel een bestelling aan de hand van een specifieke sa- Afb. 16 Opbouw van de bekisting. WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 5

6 PROJECTEN STUDIES Afb. 17 Bekistingsplannen met aanduiding van de plaatsing van de sensoren en de trekstangen. A. FRONTAAL ZICHT Trekstangen met een krachtsensor F 38 E HOOGTE (cm) D C 56 B A Trekstangen met rekstrookjes Trekstangen B. DWARSDOORSNEDE Panelen van 9 cm lang scharnier 1 = sensor 1 2 = sensor 2 3 = sensor 3 = sensor 5 = sensor menstelling). Om de duur van verwerkbaarheid zo hoog mogelijk te houden, werd de superplastificeerder ter plaatse toegevoegd. Om het beton te karakteriseren, moeten er immers eerst een aantal praktische proeven uitgevoerd worden. Bovendien moest er voor sommige muren vervolgens nog gedurende 5 minuten gepompt kunnen worden. Tabel 3 (p. 7) geeft een overzicht van de resultaten die behaald werden met het verse ZVB voor muren (vóór het storten). Voor muur M8 (traditioneel beton) werd, zoals doorgaans gebeurt, enkel de zetmaat bepaald. Na het storten werden de proeven op het verse beton herhaald om het behoud van de verwerkbaarheid te kunnen kwantificeren. De vermindering bleef in de meeste gevallen beperkt. Voor iedere muur werden ook enkele bindingsproeven uitgevoerd volgens de Kelly-Bryant - methode [5]. Dit gebeurde op prisma s die bewaard werden aan de voet van de muur, opdat ze aan identieke omstandigheden zouden blootgesteld worden (zie afbeelding 18). Afb. 18 Prisma s die ontwikkeld werden voor de bindingsproeven op het beton. Men veronderstelt dat de binding voltooid is vanaf het ogenblik dat er een kracht van meer dan N nodig is om een staaf uit de prisma s te trekken. Afb. 19 Opstelling van twee proefbekistingen. WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 6

7 PROJECTEN STUDIES Tabel 2 Betonsamenstellingen voor muren. Te verwachten karakteristieken Mix C1 Mix C2 Mix C3 Mix N Vloeimaat (slump flow) (mm) S3 W/C-verhouding,51,52,52,57 Vloeigrens (yield value) (Pa) Viscositeit (Pa.s) Samenstelling (kg/m 3 ) Mix C1 Mix C2 Mix C2 Mix N Cement CEM I 52,5 N Kalksteenfiller Silica fume /1-zand /2-zand /8-kalksteen /1-kalksteen 798 Water Superplastificeerders (SP1 en SP2) Viscositeitsverhogende hulpstof (VMA) 5 Theoretische volumieke massa (kg/m 3 ) Mix C Mix C Mix C3 239 Mix N 25 Tabel 3 Performantie van het verse beton voor de muren 2 tot 1 (vóór het storten). Plaatsingsparameters M2 M3 M M5 M6 M7 M8 ( 2 ) M9 M1 Betonsamenstelling C1 C1 C1 C1 C2 C2 N C3 C3 Wapeningspercentage (%) Stortsnelheid (m/h) Proefresultaten ( 1 ) M2 M3 M M5 M6 M7 M8 ( 2 ) M9 M1 Vloeimaat (mm) T 5 mm (s) 1, 1,1, 1,,,7,3 1,7 Uitstroomsnelheid met de V-Funnel (s) 2,5 2,2 1,8,1 1,5 2, 1,5 2,5 Vloeimaat met de J-Ring (mm) Met blocking step voor de J-Ring (h1/h2) L-Box-verhouding (-) 1, 1,,8,92 1,,81,98,89 Luchtgehalte (%),8 1,8 1,1 1,1 1,2 2,,6 1, Volumieke massa (kg/m 3 ) Penetratiediepte (mm) Stabiliteit op een zeef (%) Vloeimaat na het storten (mm) Gemiddeld verlies van vloeimaat na het storten (mm) ( 1 ) Voor meer uitleg bij de proefmethoden verwijzen we naar Katern nr. van de WTCB-Dossiers /25. ( 2 ) M8 = muur uit traditioneel beton. WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 7

8 PROJECTEN STUDIES 5.3 UITVOERING meetpunten drukken het percentage van de gemeten betondruk ten opzichte van de hydrostatische druk uit. Deze grafieken werden opgesteld rekening houdend met een gemiddelde, maar continue voortgang van de betonnering. Indien de totale duur van de betonnering 25 minuten bedroeg, werd voor de opstelling van deze grafieken dus verondersteld dat de stortsnelheid constant was. Uit afbeelding 21 blijkt echter duidelijk dat de betonnering niet volledig continu werd uitgevoerd als gevolg van de minimale pompsnelheid. VAN DE METINGEN De verwerking van de meetresultaten gebeurde via twee data-acquisitiesystemen die met een PC verbonden waren voor de registratie van de signalen (zie afbeelding 2). Deze resultaten, uitgedrukt in volt of millivolt (V of mv) worden aan de hand van de vooraf opgestelde kalibratiekrommen omgezet naar drukwaarden. Op deze manier verkrijgt men per sensor de betondruk in de tijd, zoals voorgesteld in afbeelding 21 (voor muur M5). Indien per sensor in eerste instantie naar de maximale betondruk gekeken wordt, kan deze waarde vergeleken worden met de theoretische hydrostatische druk op die hoogte. VOORBEELD Bij muur M5 werd sensor 5 op een hoogte van 17 cm geplaatst, wat een betonhoogte van 383 cm geeft. Als men een hydrostatische betondruk veronderstelt, zou er op deze sensor een druk van 88 kn/m² kunnen uitgeoefend worden (uitgaande van de gemeten volumieke massa van het verse beton, d.w.z kg/m³ in het geval van muur M5). De gemeten druk in muur M5 bedraagt 8 kn/m², wat overeenkomt met 9 % van de hydrostatische druk. Deze evaluatie kan herhaald worden voor elke sensor en voor elke muur. Afb. 2 Monitoring van de meetresultaten. Meetresultaten met de krachtsensoren Uit de metingen is gebleken dat de kleine druksensoren (type 3, zie afbeelding 7) een goede meetperformantie vertonen en dat er een goede correlatie met de referentiesensoren (type 2) bestaat. De twee andere druksensoren leveren doorgaans vergelijkbare resultaten op, maar bereiken soms ook onverklaarbaar hoge of lage waarden. 5. INTERPRETATIE VAN DE RESULTATEN Aan de hand van de resultaten die opgetekend werden door bepaalde sensoren kan de evolutie van de druk volgens de betonhoogte in de bekisting geïllustreerd worden (afbeelding 22, p. 9). De getallen in de legende bij de grafiek (5, 15, 25, 35 en 5) geven de betonhoogte aan. De kromme 5 illustreert met andere woorden de drukevolutie voor de volledig gevulde bekisting. De getallen naast de Afb. 21 Evolutie van de betondruk tijdens en na het storten (resultaten verkregen met de 16 sensoren van muur M5) De analyse van de krachtwerking in de bekisting werd hier uiteraard sterk vereenvoudigd. Vermits de bekisting in principe een hyperstatische constructie is, dient men rekening te houden met de stijfheden van de elementen, de juiste momentenoverdracht bij de verschillende inklemmingen, De hier voorgestelde vereenvoudiging laat echter wel toe een ruwe schatting te maken van de resulterende krachten. In horizontale zin worden deze reactiekrachten enerzijds overgedragen op de centrale trekstangen (uitgerust met krachtsensoren) en anderzijds op de trekstangen aan de zijkanten (met de rekstrookjes). De berekende verdeling tussen deze resulterende krachten bedraagt 72 % op de middelste trekstang en 1 % op de linker- en rechtertrekstang. Om deze horizontale verdeling te controleren, werden twee van de proefmuren voorzien van rekstrookjes op de trekstangen aan de zijkanten. De metingen voor beide muren leverden gelijkaardige resultaten op en bevestigen min of meer deze horizontale verdeling. 7 DRUK (kn/m2) De resultaten die bekomen werden met de krachtsensoren kunnen geïnterpreteerd worden aan de hand van de hiervoor besproken modellering van de bekisting. De theoretische belasting wordt berekend uitgaande van de resultaten met de druksensoren. Op deze wijze impliceert een goede correlatie dat de resultaten met de druksensoren (in de bekisting) en met de krachtsensoren (op de trekstangen) vergelijkbaar moeten zijn. Uit deze modellering blijkt dat er een goede correlatie bestaat tussen de onderste twee trekstangen (met de hoogste belasting), maar dat er verschillen zijn tussen de bovenste twee trekstangen. De afbeeldingen 23 (p. 9) en 2 (p. 9) tonen de vervormingen en krachten die resulteren uit de simulatie op een van de zijden van de bekisting TIJD (min.) WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 8 25 Samengevat kan gesteld worden dat de resultaten voor de onderste twee krachtsensoren (hoogte B en hoogte C uit afbeelding 17, p. 6) 3 in de lijn van de verwachtingen liggen. De resultaten voor de bovenste twee krachtsensoren

9 PROJECTEN STUDIES Afb. 22 Evolutie van de betondruk tijdens het storten in de bekisting van muur M cm 15 cm 25 cm 35 cm 5 cm BEKISTINGSHOOGTE (cm) BETONHOOGTE (cm) % 95 % 92 % 96 % STIJGENDE BETONHOOGTE 92 % DRUK (kn/m 2 ) 91 % (hoogte D en hoogte E) variëren echter sterk en komen niet steeds overeen met de berekeningen. In het geval van de krachtsensor D2 verkrijgen we immers soms een overschatting en soms een onderschatting. We willen er wel op wijzen dat de analyse van Afb. 23 Eindige-elementensimulatie van een van de zijden van de bekisting (muur). De met de druksensoren opgemeten betondruk wordt gebruikt voor de belastingsconfiguratie. de resultaten van de krachtsensoren veel omslachtiger is dan de interpretatie van deze van de druksensoren. Men dient namelijk te beschikken over een (vereenvoudigd) model van de bekisting, aan de hand waarvan men voor een opgelegde (fictieve) belasting kan nagaan hoe de krachten verdeeld worden over het Afb. 2 Eindige-elementensimulatie der krachten, uitgeoefend op een van de zijden van de bekisting (muur). De hieruit voortvloeiende vervormingen zijn tevens aangeduid (niet op schaal). bekistingsoppervlak. De resulterende reactiekrachten geven een indicatie van de relatie tussen de bekistingsdruk en de gemeten krachten op de trekstangen. In deze omstandigheden is het dan ook moeilijk om precieze uitspraken te doen over het echte drukverloop binnen de bekisting. In de praktijk weten de bekistingleveranciers echter doorgaans welke krachten aanvaardbaar zijn voor de trekstangen, zowel wat de maximale belasting per trekstaaf, als wat de vervorming van de bekisting betreft. Een te hoge bekistingsdruk leidt immers niet noodzakelijk tot het bezwijken ervan, maar kan wel resulteren in een onaanvaardbare vervorming van de bekisting en bijgevolg van het betonoppervlak. Krachtsensoren vormen bijgevolg een doeltreffend hulpmiddel om snel de krachten in de meest belaste trekstaven te controleren tijdens het storten. Uitgaande van deze gegevens kan een voorzichtige schatting gemaakt worden van de vermoedelijke maximale bekistingsdruk. WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 9

10 PROJECTEN STUDIES 5.5 INVLOED VAN DE BESTUDEERDE PARAME- TERS Aan de hand van de hiervoor aangehaalde analyses en diagrammen ter bepaling van de (maximale) bekistingsdruk door middel van de verschillende druksensoren, kan men de invloed van de variërende parameters bij het storten (stortsnelheid, wapeningspercentage, type mengsel) beoordelen. Afbeelding 26 geeft een overzicht van de gemeten druk in alle muren, op zes verschillende hoogten in de bekisting. Voor elke hoogte werd ook de overeenkomstige hydrostatische druk aangeduid. De invloed van de verschillende parameters wordt hierna uit de doeken gedaan in het licht van de grafiek uit afbeelding Stortsnelheid De muren M2, M3 en M6 werden gestort met een stijghoogte van 5 m/h. Bij de overige muren bedroeg de stortsnelheid 1 m/h. Bij een stijghoogte van 5 m/h verwacht men doorgaans een lagere bekistingsdruk dan bij 1 m/h. Uit afbeelding 27 (p. 11) blijkt echter dat de bekistingsdruk voor de muren M2 en M6 hoger is dan voor de andere muren. Dit zou erop kunnen wijzen dat de stortsnelheid boven een bepaalde waarde nog maar weinig invloed heeft op de bekistingsdruk. Bij zeer lage stortsnelheden (1,5 m/h of lager) werden in de literatuur echter reeds metingen genoteerd van minder dan 5 % van de hydrostatische druk. Voor de muren M2, M, M6, M8 en M9 werd de minimale wapeningshoeveelheid gebruikt, voor de muren M3, M5, M7 en M1 de maximale. In sommige gevallen werd er een hoge druk opgetekend voor de lichtgewapende muren, in andere gevallen is het tegengestelde waar (zie afbeelding 28, p. 11). Er kan dus niet geconcludeerd worden dat de wapeningshoeveelheid een doorslaggevende invloed heeft op de bekistingsdruk Type mengsel Er werden vier betontypes gebruikt : C1 voor de muren M2 tot en met M5 C2 voor de muren M6 en M7 C3 voor de muren M9 en M1 een traditioneel beton voor muur M8. In het laboratorium vertoonden de mengsels van het type ZVB een sterk verschillend reologisch gedrag. Dit komt echter niet steeds tot uiting bij de drukmetingen en bij de karakterisering van het verse beton net vóór het storten. Tijdens de proeven bleek dan ook dat de gezochte (reologische) karakteristieken, zoals bekomen tijdens de ontwikkeling van de samenstelling in het laboratorium, niet altijd even gemakkelijk reproduceerbaar zijn door de betoncentrale. De gewenste eigenschappen zijn ook erg afhankelijk van de dosering van de hulpstoffen. Zo werden er viscositeitsverhogende hulpstoffen gebruikt voor de betonmengsels voor de muren M9 en M1, met het oog op een toe- name van hun thixotropie. In het geval van muur M9 bracht een overdosis superplastificeerder echter segregatie en een hogere bekistingsdruk teweeg. Bij muur M1 verliep de toevoeging van de hulpstoffen zonder problemen, maar bleken deze slechts een beperkte impact te hebben op de bekistingsdruk. De karakterisering van een ZVB-monster met de viscosimeter toonde veel lagere thixotropiewaarden dan deze die voorheen vastgesteld waren bij de proefmengsels. Toch lijkt het verschil in type mengsel de voornaamste invloedsfactor te zijn voor de resulterende drukverschillen. Ondanks het feit dat het enige intrinsieke verschil tussen de muren M en M9 of tussen de muren M5 en M7 het type mengsel is, blijkt hun bekistingsdruk toch sterk te verschillen. Afbeelding 29 (p. 11) toont zowel het nefaste effect van een overdosis superplastificeerder (en dus van een te vloeibaar ZVB) voor muur M9, als de relatief lage bekistingsdruk voor muur M7 (slechts enkele kn/m 2 hoger dan bij traditioneel beton). In het geval van muur M7 springt vooral de relatief lage druk ter hoogte van de onderste sensor in het oog. Indien men bovendien de link legt met de gemeten reologische karakteristieken (tabel 3, p. 7), valt op dat de laagste drukken worden opgemeten bij de mengsels die ook de grootste vloeimaatvermindering vertonen. Enkel muur M6 vormt hierop een uitzondering Wapeningspercentage Afb. 25 Bekistingsconfiguratie. Afb. 26 Gemeten druk in alle muren, op zes verschillende hoogten in de bekisting. BETONDRUK (kn/m 2 ) C1 C2 N C3 H - 17,5 H ,5 5 H - 117,5 117,5 H - 152,5 152,5 H - 217,5 217,5 H - 252,5 252,5 H vertegenwoordigt de hydrostatische druk voor een welbepaalde hoogte in de bekisting en wordt aangeduid met een stippellijn. De groene kolommen duiden het type betonmengsel aan. M2 M3 M M5 M6 M7 M8 M9 M1 MUUR WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 1

11 PROJECTEN STUDIES Door het onderzoek van de diagrammen uit de afbeeldingen 3 en 31 (p. 12) wordt ook de impact van de hulpstoffen op de daling van de bekistingsdruk duidelijk. Dit geldt vooral voor muur M7, die gekenmerkt wordt door een snelle terugval. Deze vaststelling kan gerelateerd worden aan de kortere bindingstijd voor dit mengsel (69 minuten, in vergelijking tot een gemiddelde van 95 minuten). De restdrukken die op de diagrammen te zien zijn tussen 2 en 5 minuten zijn afkomstig van het gewicht van het gedeeltelijk verharde beton. Uitgaande van deze vaststellingen kan een eerste belangrijke conclusie getrokken worden omtrent de invloed van het type ZVB : zelfs indien het mogelijk zou zijn de bekistingsdruk positief te beïnvloeden door het gebruik van hulpstoffen (met het oog op het verkrijgen van een thixotrope werking), moet men rekening houden met het feit dat dit een uiterst zorgvuldige samenstelling vereist, die zeer snel verstoord kan worden (bv. door een overdosis superplastificeerder). Algemeen kan gesteld worden dat vooral het type mengsel een aanzienlijke invloed uitoefent op de maximale bekistingsdruk. De impact van de stortsnelheid of het wapeningspercentage is minder duidelijk. De rol van het type mengsel mag echter niet overschat worden : het verschil tussen de maximale druk (muur M9) en de minimale druk (muur M7) bedraagt slechts 15 %. Daarenboven vertonen alle muren die uitgevoerd werden met ZVB een hogere bekistingsdruk dan de muur uit traditioneel beton (S3). De maximale druk vertegenwoordigde er immers tussen 85 en 95 % van de hydrostatische druk, terwijl deze bij de referentiemuur uit traditioneel beton slechts 79 % bedroeg. 5.6 PRESTATIES VAN HET VERHARDE BETON De resultaten voor de bindingsproeven toonden grote verschillen in bindingstijd tussen de mengsels : van 7 uur voor de muren M1 en M8 tot meer dan 2 uur voor de muren M9 en M1. De gemiddelde bindingstijd bedroeg 15,5 uur. Met uitzondering van de hulpstoffen, bleef de ZVB-basissamenstelling voor alle muren echter wel ongeveer gelijk. In vergelijking tot muur M8 (traditioneel beton) liggen de bindingstijden voor sommige muren zeer hoog, wat zonder twijfel toe te schrijven is aan de grote hoeveelheden superplastificeerder. De invloed van de superplastificeerder en zijn dosering op de bindingstijd mag dus niet verwaarloosd worden. Zo heeft de duidelijke overdosering van de superplastificeerders in het geval van muur M9 niet alleen geleid tot een sterke segregatie, maar ook tot een belangrijke verlenging van de bindingstijd. Afb. 27 Invloed van de stortsnelheid op de bekistingsdruk : vergelijking tussen de muren M2-M3-M6 en M-M5-M7 (resultaten van enkele proeven) (*). 9 5 m/h m/h BEKISTINGSDRUK (kn/m 2 ) MUUR (-) (*) Voor de muren M6 en M7 werd ook een verschillend wapeningspercentage gehanteerd. Afb. 28 Invloed van het wapeningspercentage op de bekistingsdruk : vergelijking tussen de muren M2-M-M9-M6 en M3-M5-M1-M7 (resultaten van enkele metingen) (*). BEKISTINGSDRUK (kn/m 2 ) MUUR (-) (*) Voor de muren M6 en M7 werd ook een andere stortsnelheid gehanteerd. 1 % wapening % wapening Afb. 29 Invloed van het type mengsel op de bekistingsdruk : vergelijking tussen de muren M-M9 en M5-M7 (resultaten van enkele proeven). BEKISTINGSDRUK (kn/m 2 ) MUUR (-) Bijkomend werden voor elke muur twee kubusreeksen vervaardigd met het oog op de uitvoering van drukproeven : de eerste reeks, die naast de muur bewaard werd om identieke bewaringsvoorwaarden te waarborgen, werd onder meer gebruikt voor de bepaling van de ontkistingstijd. De tweede reeks werd bewaard in een klimaatkamer (bij een temperatuur van 5-7 Mengsel C1 Mengsel C3 (M9)/C2 (M7) 2 ± 2 C en een relatieve vochtigheid > 95%), zoals voorzien in de norm voor drukproeven. Na het ontkisten van de muur werden op vier verschillende hoogten (,5 m - 1,5 m - 2,5 m - 3,5 m) cilinders ontnomen met een hoogte van 7 mm en een diameter van 79 mm, ter bepaling van hun volumieke massa en hun druk- WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 11

12 PROJECTEN STUDIES Afb. 3 Daling van de bekistingsdruk voor muur M7, tot 5 minuten na het storten. BETONHOOGTE (cm) Afb. 31 Daling van de bekistingsdruk voor muur M9, tot 5 minuten na het storten. BETONHOOGTE (cm) DRUK (kn/m 2 ) sterkte en om na te gaan of er segregatie was opgetreden. De resultaten van deze proeven worden voorgesteld in tabel (p. 13). Uit deze tabel komen de volgende zaken naar voren : de kubussen uit de klimaatkamer hebben systematisch een hogere druksterkte dan de kubussen die naast de muren bewaard werden. Dit is logisch, lettend op de optimale bewaringsvoorwaarden van de kubussen in Aantal minuten na het vullen van de bekisting : DRUK (kn/m 2 ) Aantal minuten na het vullen van de bekisting : de klimaatkamer (2 ± 2 C en > 95 % relatieve vochtigheid) de volumieke massa van de cilinders die op verschillende hoogten uit de muren werden ontnomen, vertoont slechts kleine verschillen. Enkel bij muur M9 stelt men een significante segregatie vast : een verschil van 115 kg/m³ tussen de cilinders ontnomen op,5 m en 3,5 m van de muur. Deze vaststelling werd ook reeds gedaan tijdens de segregatieproeven op het verse beton. 6 CONCLUSIES EN AANBEVELIN- GEN De toepassing van zelfverdichtend beton (ZVB) op de bouwplaats brengt voor de aannemer nog tal van vragen met zich mee. Deze hebben zowel betrekking op de algemene eigenschappen van het materiaal als op specifieke aspecten zoals de uitvoering van controleproeven op het verse beton, de plaatsingsmethoden, de bekistingsdruk en de problemen die kunnen optreden bij constructies uit architectonisch beton. Steunend op een uitgebreide literatuurstudie en op de resultaten van een binnen het WTCB uitgevoerde proefcampagne werd in dit artikel dieper ingegaan op het vraagstuk van de door ZVB uitgeoefende bekistingsdruk : onderzoek van de verschillen met traditioneel beton, beoordeling van de noodzaak om de hydrostatische druk al dan niet in rekening te brengen, Tijdens de proefcampagne trachtte men de bekistingsdruk te bepalen met behulp van diverse sensoren en de invloed van plaatsingsparameters zoals de stortsnelheid, de wapeningshoeveelheid en het type mengsel te beoordelen. Er werden twee stortsnelheden (5 m/h en 1 m/h), twee wapeningspercentages (minimale en maximale wapening volgens Eurocode 2) en vier betonsamenstellingen (drie types ZVB en een traditioneel beton) beschouwd. Tijdens de proeven werden een vijftal sensoren gebruikt die de betondruk snel dienden te meten, zonder de bekisting en/of het betonoppervlak aan te tasten. Twee types werden naar voren geschoven omwille van hun gebruiksgemak : kleine druksensoren ( 2 mm) die zeer eenvoudig en zonder veel schade in de bekisting ingewerkt kunnen worden. Door deze op verschillende punten te plaatsen, kan men een nauwkeurig beeld verkrijgen van het drukverloop in de bekisting. Hiertoe dient men echter wel een beroep te doen op een data-acquisitiesysteem krachtsensoren die op de trekstangen geplaatst kunnen worden. Deze gemakkelijk te hanteren instrumenten leveren evenwel enkel indicatieve resultaten op, vermits de omrekening naar de effectieve betondruk niet altijd even eenvoudig is. In samenspraak met de bekistingsleverancier kan de maximale belasting per trekstang beoordeeld worden om bezwijking of onaanvaardbare vervormingen te vermijden. Deze krachtsensoren vormen dus een interessant middel om snel de belastingen op de bekisting te evalueren. Door de uitvoering van verschillende proeven op ware grootte kon het WTCB de invloed van parameters zoals de stortsnelheid, het wapeningspercentage en het type mengsel nagaan. WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 12

13 PROJECTEN STUDIES Tabel Druksterkte en volumieke massa van de kubussen uit de klimaatkamer en op de site en van de uit de muur ontnomen cilinders (*). Muur M2 M3 M M5 M6 M7 M8 M9 M1 Kubussen Uit de klimaatkamer Op de site Uit de muur ontnomen cilinders Op,5 m Op 1,5 m Op 2,5 m Op 3,5 m (*) De grijze vakjes vertegenwoordigen de druksterkte na 28 dagen (N/mm 2 ). De lichtgroene vakjes vertegenwoordigen de volumieke massa (kg/m 3 ). De resultaten die behaald werden met verschillende stortsnelheden en wapeningspercentages zijn echter niet eenduidig : de impact van lagere stortsnelheden (5 m/h in plaats van 1 m/h) of hogere wapeningspercentages ( % in plaats van 1 %) op de bekistingsdruk is beperkt het type mengsel is daarentegen een aspect dat in dit kader wel van belang blijkt te zijn. Een andere niet te onderschatten factor is de (moeilijke) extrapolatie van de laboratoriumresultaten naar resultaten op grote schaal. Zo blijken de in het laboratorium verkregen viscositeits- en thixotropiewaarden moeilijk herhaalbaar voor het door de betoncentrale geleverde ZVB. Er is dus steeds enige voorzichtigheid geboden bij het inrekenen van effecten zoals thixotropie : een kleine verandering in de betonsamenstelling kan immers leiden tot sterk verschillende reologische eigenschappen. De experimenten wijzen tevens uit dat een overdosis superplastificeerder zeer hoge bekistingsdrukken en lange bindingstijden met zich meebrengt. Om de bekistingsdruk te bepalen, is het vooralsnog beter zijn toevlucht te nemen tot de berekening van de hydrostatische drukbelasting van het beton, tenzij er met uitzonderlijk lage stortsnelheden wordt gewerkt (< 1 m/h). Indien het inrekenen van deze belasting een onaanvaardbare aanpassing van de bekisting vergt, kan men opteren voor een gecontroleerde plaatsing waarbij de bekistingsdruk opgevolgd wordt door meetsensoren. i NUTTIGE INFORMATIE De Technologische Dienstverlening Prestatiegerichte betonsoorten is een gezamenlijk initiatief van het Betonplatform, het Laboratorium Magnel, de Vlaamse Architectenorganisatie (NAV) en het WTCB. WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 13

14 PROJECTEN STUDIES t LITERATUURLIJST 1. Adam M., Bennasr M. en Santos Delgado H. Poussée du béton frais sur les coffrages, Annales de l ITBTP, Alfes C. Fresh concrete pressure of highly flowable concrete and self-compacting concrete in element walls. Gütersloh, Betonwerk + Fertigteil- Technik, vol. 7, nr. 11, Amziane S. en Baudeau Ph. Influence de la concentration et de la dimension des granulats vis-à-vis de la poussée du béton frais sur une paroi coffrante (thesis). Lorient, Laboratoire de Génie Mécanique et Matériaux, Université de Bretagne Sud, Belgisch Instituut voor Normalisatie NBN B 15-1 Aanvulling op NBN EN Beton. Specificaties, eigenschappen, vervaardiging en conformiteit. Brussel, BIN, Belgisch Instituut voor Normalisatie NBN B 15-2 Proeven op beton. Binding. Brussel, BIN, Belgisch Instituut voor Normalisatie NBN EN 26-1 Beton. Deel 1 : Specificatie, eigenschappen, vervaardiging en conformiteit. Brussel, BIN, Billberg P. Form pressure generated by self-compacting concrete. Reykjavik, Proceedings of the 3 rd International Symposium on Self-Compacting Concrete, Braam C.R. Horizontale belasting door zelfverdichtende betonspecie. s-hertogenbosch, Stichting ENCI Media, Cement, vol. 5, nr. 3, Brameshuber W. en Uebachs S. Investigations on the formwork pressure using self-compacting concrete. Reykjavik, Proceedings of the 3 rd International Symposium on Self-Compacting Concrete, Cauberg N. en Dieryck V. Zelfverdichtend beton : karakterisering en controle op de bouwplaats (wat leren ons de praktische proefmethoden voor vers beton?). WTCB-Dossiers, Katern, nr., Construction Industry Research and Information Association CIRIA Report 18 Concrete pressure on formwork. Londen, CIRIA, Betoniek De druk neemt toe. s-hertogenbosch, Stichting ENCI Media, Betoniek, 13/6, juni Deutsches Institut für Normung DIN Frischbetondruck auf lotrechte Schalungen. Berlin, Beuth Verlag, september EPG working group on Self-Compacting Concrete (BIBM, CEMBUREAU, ERMCO, EFCA, EFNARC) The European Guidelines for Self-Compacting Concrete, mei Gardner N.J. Formwork pressure and cement replacement by flyash. Farmington Hills, Concrete International, ACI, Japanese Society of Civil Engineers Recommendation for Construction of Self-Compacting Concrete. International Workshop on SCC, University of Tokyo, Khayat K.H., Assaad J. en Mesbah H. Variations of formwork pressure of self-consolidating concrete. Effect of section width and casting rate. Rosemont (Illinois), Proceedings of the 1 st North-American Conference on the design and use of SCC, Leemann A. en Hoffmann C. Pressure of self-compacting concrete on the formwork. Reykjavik, Proceedings of the 3 rd International Symposium on Self-Compacting Concrete, Nederlands Normalisatie-Instituut NEN 6722 Voorschriften Beton. Uitvoering. Delft, NNI, Okoh P.N., Ouldhammou L. en Baudeau P. The evolution of fresh concrete pressure on formwork walls. Liverpool, Proceedings of the International Conference on the Rheology of Fresh Cement and Concrete, (vervolg op p. 15) WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 1

15 PROJECTEN STUDIES t LITERATUURLIJST (VERVOLG) 21. Staiger J., Weith F. en Dehn F. Frischbetondruck sehr weicher Betone auf lotrechte Schalungen. Dusseldorf, Verlag Bau + Technik, Beton, vol. 53, nr. 1, Stubeco/Betonvereniging Handboek Uitvoering Betonwerken. Gouda, Betonvereniging Stubeco, Stubeco - Studiecel A Bekistingdruk bij nieuwe betonspeciesoorten. Gouda, Stubeco, september Tomosawa F., Masuda Y. en Hayakawa M. Architectural Institute of Japan s Recommendations for Mix Design and Construction Practice of High Fluidity Concrete. International Workshop on SCC, University of Tokyo, Vié D., Durot M. en Poineau D. Poussée du béton fluidifié. Annales du Bâtiment et des Travaux Publics, WTCB-Dossiers Nr. 3/26 Katern nr. 7 pagina 15