Voedingsadviezen bij bestraling en/of chemotherapie van tumoren in het hoofd-halsgebied

Transcriptie

1 Tijdens de bestralingsperiode van tumoren in het hoofd, de hals of het borstgebied kunt u last krijgen van klachten zoals moeilijk slikken of pijn bij het slikken, een droge mond, (hinderlijke) slijmvorming en smaak- en reukveranderingen. Bij chemotherapie kunt u wondjes in de mond krijgen doordat uw weerstand afneemt. Hierdoor kunt u problemen krijgen met eten en drinken. De klachten ontstaan over het algemeen geleidelijk en verminderen meestal na de behandeling, maar kunnen ook langer duren. In sommige gevallen is voeding via de normale weg (tijdelijk) niet meer mogelijk. Gedurende deze periode gebruiken de meeste patiënten sondevoeding. Verderop in de brochure leest u hier meer over. Bij klachten kan het nodig zijn om uw voeding aan te passen zodat u makkelijker kunt eten. Hierdoor lukt het soms niet meer om de benodigde hoeveelheid voedingsstoffen binnen te krijgen. Door verminderde inname van eten en drinken kunt u gewicht verliezen. Ook zorgt kanker in het ervoor dat de behoefte aan voedingsstoffen toeneemt. Hierdoor loopt u een risico op ondervoeding. Als u behandeld gaat worden met een operatie, chemotherapie, bestraling of combinatie hiervan, is het belangrijk dat u in een goede conditie en op gewicht blijft. In deze brochure staan voedingsadviezen die van toepassing zijn vóór, tijdens en na de behandeling bij kanker in het. Smaakverandering Het kan voorkomen dat het eten anders gaat smaken, terwijl het op dezelfde manier is klaargemaakt. Gerechten die u altijd lekker vond, smaken ineens niet meer. Sommige gerechten gaan bitter smaken, heel flauw of juist erg zout of zoet. Het komt voor dat de smaak sterk wisselt. De ene dag smaakt iets lekker, de volgende dag ineens niet meer. Ook kunt u last krijgen van een vieze smaak in de mond. Het eten smaakt dan niet meer als vanouds. Het is afhankelijk van de plaats van bestraling en de grootte van het bestralingsgebied, of de smaak weer (volledig of gedeeltelijk) terugkomt MCL Patiënteninformatie

2 Tips Probeer veel verschillende producten en gerechten uit, ook die u voorheen niet lekker vond. Houd er rekening mee dat de smaak per dag kan wisselen. Door goed te kauwen kan de smaak worden verbeterd. Sterke kruiden en specerijen kunnen meer smaak geven. Voorbeelden hiervan zijn kerrie, sambal, nootmuskaat en mosterd. Als u last heeft van een pijnlijke mond moet u voorzichtig zijn met deze smaakmakers. Ze kunnen namelijk erg prikken in de mond. Groene kruiden, zoals peterselie, selderij, kervel en tijm geven meestal geen problemen. De temperatuur beïnvloedt de smaak van een gerecht. Ga na bij welke temperatuur gerechten u het beste smaken; koude gerechten hebben een minder sterke smaak dan warme gerechten. Een vieze smaak wordt soms veroorzaakt door te weinig te drinken. Probeer zeker 1,5 liter vocht per dag te gebruiken. Bij chemotherapie heeft u minimaal 2 2,5 liter per dag nodig. Soms smaakt niets. In dat geval is het het beste om met verstand te eten. Droge mond en slijmvorming Tijdens en na de behandeling komen een droge mond en slijmvorming veel voor. Dit wordt veroorzaakt door het minder goed functioneren van de speekselklieren. Er wordt minder dun waterig speeksel gemaakt. Het speeksel wordt dikker, taai en plakkerig en kan soms moeilijk worden weggeslikt. Soms kan een droge mond na de bestraling nog lang hinderlijk zijn. Tips bij droge mond Houd de mond vochtig door regelmatig kleine slokjes te drinken (ook 's nachts). Bij de apotheek zijn sprayflacons verkrijgbaar die met water gevuld kunnen worden. Indien mogelijk: kauw het eten goed en neem er de tijd voor. Goed kauwen stimuleert de speekselklieren enigszins. Schakel daarom niet te snel over op vloeibaar voedsel. Meng vaste voeding tijdens het kauwen met kleine slokjes drinken, zodat het eten in de mond goed vochtig wordt. Gebruik bij de warme maaltijd veel jus, niet te zoute bouillon of saus en probeer eens smeuïge gerechten zoals pasta's met saus, maaltijdsoepen en ragout MCL Patiënteninformatie

3 Gebruik bij de broodmaaltijd smeuïg beleg zoals jam, honing, appelmoes, kwark, stroop, leverpastei, sandwichspread, smeerkaas, Franse kaassoorten, filet americain en salades. Brood kan vervangen worden door pap zoals Brinta en Bambix of drinkontbijt. Yoghurt, vla, kant-en-klare toetjes en ijs kunnen prima als tussendoortje dienen. Het zuigen op (suikervrije) zuurtjes, pepermuntjes of ijsklontjes kan prettig zijn. Of kauw op friszure producten zoals tomaat, komkommer, augurk, ananas, appel, uitjes in het zuur of kauwgom. Dit kan de speekselklieren stimuleren. Vet, tegen uitdroging, de lippen regelmatig in met lippenbalsem. Voor meer informatie kunt u ook de website van het Nederlands Speekselcentrum bezoeken ( Tips bij hinderlijke slijmvorming Voeding is nooit de oorzaak van extra slijmvorming! Veel mensen hebben het idee dat de hoeveelheid slijm na gebruik van melk en suikerrijke producten toeneemt. Melk en zoete melkproducten (zoals vla) zijn echter niet slijmvormend, maar laten een plakkerig gevoel in de mond achter. Dit verdwijnt meestal door erna een slokje water, frisdrank of vruchtensap te nemen. Zure melkproducten zoals karnemelk en yoghurt geven een minder plakkerig gevoel in de mond. Neem bij iedere hap vast/droog voedsel een slokje drinken. Spoel de mond regelmatig met een zoutoplossing: 1 afgestreken theelepel zout met 1 glas lauw water. Verwijder zo nodig taai slijm met een tissue/zachte tandenborstel. Pijnlijke mond, keel of slokdarm Normaal gesproken heeft het mondslijmvlies een beschermende werking tegen bacteriën. Door bestraling en/of chemotherapie kan deze werking verloren gaan en kan het slijmvlies geïrriteerd of ontstoken raken. Hierdoor kan eten en drinken erg pijnlijk zijn. Niet iedereen heeft last van dezelfde producten. Het beste is om voor uzelf uit te proberen waar u last van heeft. Indien een voedingsmiddel irriteert stop dan met het gebruik daarvan MCL Patiënteninformatie

4 Tips Voedingsmiddelen die lauw of (ijs)koud zijn worden meestal goed verdragen. Groene kruiden zoals peterselie, selderij en bieslook geven meestal geen problemen. Kies voor zacht fruit zoals aardbeien, rijpe peer, perzik, banaan. Fruit uit blik en vruchtenmoes is meestal ook zacht van smaak. Gebruik eventueel een kort afgeknipt rietje om te drinken en een kleine lepel om te eten. Spoelen met kamillethee kan verzachtend werken. Vermijd harde voedingsmiddelen die het slijmvlies kunnen beschadigen, zoals botjes en graatjes in vlees of vis, granen, noten en hardgebakken gerechten. Scherpe, zure en hete gerechten geven een extra pijnlijk gevoel in de mond. Vermijd daarom bij een gevoelige mond scherpe specerijen zoals peper, sambal, mosterd, kerrie en pikante sauzen, voedingsmiddelen die erg zout of zoet zijn, (sterk) alcoholische dranken, frisdranken en vruchtensappen. Als het eten en drinken erg pijnlijk is kan uw arts medicatie voorschrijven. Slikklachten of passageproblemen Door de bestraling kunt u problemen krijgen met slikken of u kunt bijvoorbeeld het gevoel hebben dat het eten niet wil zakken. Dit ongemak treedt meestal pas op in de tweede helft van de bestralingsperiode. Het kan zijn dat u voor de bestraling al problemen had met slikken ten gevolge van een tumor. U mag in principe alles eten, alleen kan dat niet altijd op de manier die u gewend bent. Het is afhankelijk van de plaats van bestraling en de grootte van het bestralingsgebied, of en wanneer u weer normaal kunt slikken. In hoofdstuk 6 leest u hoe u, als dat nodig is, uw voeding kunt aanpassen MCL Patiënteninformatie

5 Aangepaste voeding Dikte van de voeding Welke dikte uw voeding moet zijn is afhankelijk van uw klachten. Vaak heeft u zelf al ondervonden welke producten wel en niet lukken. In sommige gevallen adviseert de arts of logopedist u hierover. Onderstaand schema geeft u inzicht in de verschillende diktes van voeding: 1. Gemalen voeding. Gemalen voeding heeft een zachte consistentie en waar nodig wordt de voeding gepureerd. 2. Glad dik gebonden. Dit is een zeer fijn gemalen voeding en is net niet vloeibaar. De consistentie is te vergelijken met die van babyvoeding of puree. Er zitten geen stukjes of pitjes in deze voeding. Bij sommige mensen is het nog wel mogelijk om, naast deze voeding, dunne dranken te nemen. Dat is niet bij iedereen het geval, soms moet alles glad en dik gebonden zijn, waardoor ook dranken (zoals thee, koffie, sap) verdikt moeten worden. Er zijn verschillende verdikkingsmiddelen verkrijgbaar; overleg dit met uw logopedist. 3. Dik glad vloeibaar. Dik glad vloeibare voeding heeft de consistentie van een dikke vla en mag geen vezeltjes of pitjes bevatten. Het is dus meer vloeibaar dan de gladde, dikke voeding bij punt Dun glad vloeibaar. Een dunne glad vloeibare voeding heeft een zodanige consistentie dat deze door een rietje kan zonder vezeltjes, pitjes of stukjes. De voeding is gezeefd. Aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen per dag Over het algemeen kunnen we zeggen: hoe dunner de voeding, des te minder voedingsstoffen. U moet daarom van deze voeding ook meer gebruiken. In onderstaand schema ziet u hoeveel voedingsmiddelen u per dag nodig heeft: MCL Patiënteninformatie

6 Normale Gemalen Glad dik gebonden Dik glad vloeibaar Dun glad voeding voeding voeding vloeibaar Brood of vervanging 4-6 sneetjes 7-10 sneetjes zonder korst Of 3-4 zachte 3 schaaltjes (brood)pap 3 schaaltjes pap 5 glazen dunne (drinkbare) pap of ontbijtdrank broodjes/bolletjes Fruit 2 stuks Zacht/geprakt fruit Verwerkt tot vruchtenmoes Verwerkt tot vruchtenmoes 3 glazen vruchtensap Zuivel 500ml 500ml 1 liter (gedeeltelijk verwerkt tot pap) 1 liter (gedeeltelijk verwerkt tot pap) 1 liter (gedeeltelijk verwerkt tot dunne pap of ontbijt-drank) Aardappelen, rijst, pasta gram Fijngemalen of verwerkt in babyvoeding Fijngemaakt tot pureedikte of babyvoeding Verwerkt in mixmaaltijd of gezeefde dikke soep Verwerkt in mixmaaltijd of gezeefde soep (vanaf 8 maanden) (6 maanden) Groente 200 gram Fijngemalen of verwerkt in babyvoeding Fijngemaakt tot pureedikte of babyvoeding Verwerkt in mixmaaltijd of gezeefde dikke soep Verwerkt in mixmaaltijd of gezeefde soep (vanaf 8 maanden) (6 maanden) Vlees(waren), vis, kip, ei of vleesvervanger gram Fijngemalen of verwerkt in babyvoeding Zeer fijngemalen, verwerkt in saus of babyvoeding (6 Verwerkt in mixmaaltijd of gezeefde dikke soep Verwerkt in mixmaaltijd of gezeefde soep s (vanaf 8 maanden) maanden) Halvarine, margarine, bak gram gram gram gram evt. verwerkt in pap gram evt. verwerkt in pap en braadproducten Drinken (vocht) 1,5-2 liter 1,5-2 liter 2,5 liter Inclusief pap 2,5 liter Inclusief pap en mixmaaltijd/soep 2,5 liter Inclusief pap en mixmaaltijd/soep MCL Patiënteninformatie

7 Algemene tips en hulpmiddelen Het eten kost meer inspanning en is vermoeiender. Gebruik daarom meerdere kleine maaltijden per dag (bijv. 6 tot 8 per dag of elke twee uren). Kies zo veel mogelijk zachte, smeuïge of vloeibare gerechten. Probeer zo veel mogelijk variaties in de voeding aan te brengen wat betreft kleur, temperatuur en smaak (zoet, zuur, hartig). Snijd de voeding zo fijn mogelijk en kauw het goed. Als uw voeding gedeeltelijk of volledig vloeibaar moet zijn: pureer of mix de warme maaltijd en verdun de voeding met bouillon, melk, jus en/of het kookvocht van de groente. Er is ook gepureerde of gemixte voeding kant-en-klaar te koop. Handige hulpmiddelen voor het pureren of mixen van uw voeding zijn: Een keukenmachine: deze kan vochtige en vloeibare gerechten, zoals soep, bladgroente en vruchten fijnmalen. Als er voldoende vocht wordt toegevoegd, kan er een hele warme maaltijd in worden gemalen. Een staafmixer: Dit apparaat kan in een kom of pannetje de hele warme maaltijd, vruchten, soep en dergelijke in kleine hoeveelheden fijnmalen. Tips voor als de broodmaaltijd moeilijk gaat Gebruik brood zonder korst of zachte broodjes en besmeer het brood dik met boter of margarine. Maak gebruik van zacht beleg zoals leverpastei, smeerkaas, filet american, ragout, roerei, salades, jam, appelmoes, kwark, stroop of sandwichspread. Gaat vast voedsel niet, dan kan pap (Brinta, Bambix), broodpap of drinkontbijt de broodmaaltijd vervangen MCL Patiënteninformatie

8 Tips voor tussendoortjes Kies zacht fruit zoals banaan, aardbei, perzik, rijpe peer, meloen of fruit uit blik/pot. Fruit kan zo nodig vervangen worden door rozenbottelsiroop (bijvoorbeeld Roosvicee), vruchtensap of vruchtenmoes. Neem tussendoor eens hangop, (vruchten)yoghurt, kwark, pudding, pap of een milkshake. Een stukje (ontbijt)koek of cake met veel boter/margarine. Stukjes leverworst, zachte volvette of Franse kaas, haring, makreel, paling. Tips voor als de warme maaltijd moeilijk gaat Bereiding: Kook of bereid alle onderdelen op de gebruikelijke wijze. Door het eten pas na de bereiding te malen blijft de smaak beter behouden. Maal als eerste de droogste onderdelen zoals vlees/kip en vis met een beetje jus, boter, saus of bouillon. Voeg daarna de groente toe en als laatste gestampte aardappelen of puree. De maaltijd kan verdund worden tot de dikte die bij u van toepassing is. U kunt dit doen met bouillon, jus, room, melk en/of kookvocht van de groente. De verschillende onderdelen van de maaltijd kunnen ook apart geserveerd worden op een (drievaks)bord. Breng de voeding op smaak met zout, kruiden en een klontje (dieet)margarine. Algemene tips Soep: een lichtgebonden soep is vaak makkelijker door te slikken dan een heldere soep. Wanneer u kiest voor soep als vervanging van de warme maaltijd neem dan een maaltijdsoep zoals erwtensoep, bruine of witte bonensoep. Vlees, kip, vis: - Licht aanbakken en gaar stoven in wat vocht. Vlees of vis kan ook gekookt worden. - Droog en draderig vlees is moeilijk fijn te malen. Kaas wordt draderig bij het verwarmen. - Geschikte vleessoorten zijn tartaar, gehakt, hamburger, verse worst, slavink MCL Patiënteninformatie

9 - Snijd vlees kort op de draad, d.w.z. dwars op de vezelrichting. Laat vlees eventueel bij de slager op de gewenste dikte snijden (dikke plakken ham kan goed, maar vraag bijvoorbeeld flinterdunne plakjes sucadevlees). - Vlees kan vervangen worden door vis, kip, vleesragout of ei. - Let bij het gebruik van vis op graten. De structuur van vlees en vis moet kort zijn (tong, schol, wijting en paling). Vis met een lange vezelstructuur is lastiger te verwerken (zalm, kabeljauw, forel). Aardappelen: pureren of vervangen door macaroni, rijst en spaghetti, andere deegwaren of peulvruchten. Gebruik meer groente dan aardappelen, omdat een voeding met veel aardappelen te dik wordt. Een goede verhouding is: één kleine aardappel en twee opscheplepels groente. Aardappelen niet te lang fijnmalen, want dat worden ze lijmerig. Bij deegwaren wordt juist minder groente genomen dan deegwaren. Groente: goed gaarkoken. Gebruik zachte groentesoorten zoals andijvie, bloemkool, broccoli, doperwten, prei, spinazie, witlof, worteltjes en avocado. Groente uit blik of pot is vaak zachter dan vers gekookte groente. Of neem bijvoorbeeld avocado. Enkele groentesoorten zijn moeilijk te mixen, zoals asperges, bleekselderij, boerenkool, champig nons, grove doperwten, maiskorrels, postelein, snijbonen met draad en zuurkool. Samengestelde gerechten: bami gaat meestal makkelijker dan nasi/rijst. Eventueel kunt u in plaats van vlees een zacht spiegelei en gebakken banaan erbij serveren. Jus of saus: maak hier ruim gebruik van. Gebruik bij voorkeur maïs-, zonnebloem- of olijfolie, of (vloeibare) dieetmargarine. Bij een stroef of scherp gerecht kunt u wat extra room toevoegen. Bijgerechten: gebruik extra appelmoes, stoofpeertjes of vruchten op sap. Voorbeelden van maaltijdmixvoedingen gekookte vis met wortelen en aardappelen tartaar met sperziebonen en aardappelen kip met ui, witte kool, kerrie en aardappelen varkensvlees met andijvie en aardappelen gehakt met doperwten, kerriesaus en rijst bruine bonen of kapucijners met ui, tomaat en chilipoeder uiensoep met witte bonen rundvlees, rode kool, gebakken ui en aardappelpuree gehakt, ui, tomaten en rijst MCL Patiënteninformatie

10 nasi met pindasaus bami met pindasaus bruine bonen en appelmoes erwtensoep (eventueel uit blik) Kant-en-klaarmaaltijden In plaats van zelf de warme maaltijd te bereiden, zijn er ook andere opties: U kunt kant-en-klare babyvoeding gebruiken; deze babyvoeding kunt u met kruiden en specerijen op smaak brengen en zo nodig verdunnen met bouillon, jus, room of melk. Babyvoeding voor 6 maanden is glad gebonden en bevat geen stukjes. Babyvoeding vanaf 8 maanden bevat over het algemeen wel stukjes, vaak verwerkt in een saus of smeuïg gerecht. Tafeltje dekje. Vaak is op aanvraag een aangepaste voeding mogelijk, informeer hiernaar. Er zijn ook poedervormige complete mixmaaltijden verkrijgbaar in verschillende smaken. Voor de bereiding hiervan hoeft u alleen water te gebruiken; deze voeding is glad en bevat geen stukjes. Deze producten zijn verkrijgbaar bij sommige facilitaire bedrijven en/of apothekers, maar worden niet vergoed door de zorgverzekeraar. Voorbeelden van deze mixmaaltijden zijn: Clinutren mix (Nestlé) Resource Mix HP (Novartis) Misselijkheid en braken U kunt als gevolg van de behandeling last krijgen van misselijkheid en braken. Er kunnen meerdere oorzaken zijn waardoor u hier last van heeft. Tips bij misselijkheid: Een tekort aan vocht verergert de misselijkheid. Probeer daarom elke dag voldoende te drinken. Vermijd de aanblik en de geur van eten, als dat niet nodig is. Zet eten wat niet opgegeten wordt meteen weg. Koude gerechten worden vaak beter verdragen. Bereid maaltijden zo nodig in de magnetron om de geur te beperken MCL Patiënteninformatie

11 Misselijkheid kan ook worden veroorzaakt of wordt soms erger door een lege maag. In dat geval kan het worden 'weggegeten'. Gebruik per dag verschillende kleine maaltijden. Ochtendmisselijkheid vermindert soms na het eten van een toastje of beschuit voor het opstaan. Koolzuurhoudende dranken (bijvoorbeeld cola) kunnen het opboeren van lucht bevorderen, waardoor u minder last kan hebben van misselijkheid. Heeft u last van een pijnlijke mond dan kunt u dit beter niet doen. Probeer, als dit mogelijk is, een halfzittende houding aan te nemen tijdens het eten en tot 45 minuten na het eten. Draag geen strakke kleding tijdens het eten. Neem de tijd voor een maaltijd. Misselijkheid bij bestraling: eet of drink een half uur voor aanvang tot een half uur na de bestraling niet. Neem een extra maaltijd als uw maag weer voedsel verdraagt, bijvoorbeeld later op de avond. Misselijkheid en braken bij chemotherapie: forceer niets. Probeer de schade tussen de kuren in te halen. Gebruik per dag verschillende kleine maaltijden. Medicijnen helpen vaak goed tegen misselijkheid. Overleg met uw arts of (oncologie)verpleegkundige wat voor u mogelijk is. Soms is misselijkheid het gevolg van obstipatie. Hieronder leest u daar meer over. Obstipatie Bij verstopping of obstipatie blijft de ontlasting te lang in de dikke darm. U heeft daardoor last van een uitblijvende, moeilijke, harde, pijnlijke of trage ontlasting. Het kan verschillende oorzaken hebben: minder beweging, bepaalde medicijnen of veranderingen in uw voeding (bijvoorbeeld door te weinig vezels bij een vloeibare voeding) MCL Patiënteninformatie

12 Tips om obstipatie te voorkomen/verhelpen Gebruik, indien mogelijk, grovere bindmiddelen zoals Brinta, havermout, Weetabix. Vruchtenmoezen (eventueel verdund) en Stimulance vruchtendrink bevatten veel vezels. Stimulance is er ook in poedervorm, om toe te voegen aan pap. Roosvicee Laxo bevat geen vezels maar werkt wel laxerend. Zorg voor voldoende beweging. Overleg eventueel met uw arts over medicatie met een laxerende werking. Gewichtsverlies De behandeling en de ontstane klachten kunnen veel van uw lichaam vergen, waardoor gewichtsverlies kan optreden. Een verminderde eetlust kan dit bovendien versterken. Extra energie, vocht en voedingstoffen zijn nodig om de conditie (voedingstoestand) goed te houden of te verbeteren. Ook als u te zwaar bent, kunt u beter niet afvallen. U kunt uw gewicht in de gaten houden door wekelijks te wegen. Wanneer er sprake is van gewichtsverlies kunt u samen met de diëtist bekijken welke mogelijkheden er zijn om de dagelijkse voeding aan te passen. Wanneer, ondanks deze aanpassingen, de voeding niet meer toereikend is, is het zinvol gebruik te maken van aanvullende of vervangende dieetpreparaten of drinkvoeding. Er zijn hiervan diverse soorten en smaken verkrijgbaar. Raadpleeg hiervoor de diëtist. Zij kan u vertellen welk preparaat of welke drinkvoeding voor u geschikt is. Tevens kan zij een aanvraag voor vergoeding bij uw zorgverzekering indienen. Sondevoeding In sommige gevallen is het niet of nauwelijks meer mogelijk om te eten of te drinken. U bent dan gedurende een langere periode afhankelijk van voeding via een slangetje (sonde). De diëtist bespreekt met u welke soort, hoeveel en hoe vaak u de voeding kan toedienen. Als het voor u weer mogelijk is om te eten en te drinken, kunt u dit met uw diëtist bespreken. Soms krijgt u daarbij ook advies en oefeningen van de logopediste MCL Patiënteninformatie

13 Schone mond Bij aandoeningen van de mond of kaak is het soms moeilijk om het gebit goed schoon te houden. Het is belangrijk de mond goed schoon te houden, hierdoor is er minder kans op ontstekingen. Tips: De bacteriën die tandcariës veroorzaken, kunnen zich goed ontwikkelen wanneer te veel suiker wordt gegeten. U heeft veel suiker nodig om te voorkómen dat u afvalt. Spoel daarom na een maaltijd de mond altijd goed met water of spoelvloeistof/zoutoplossing. Hoeveelheid voor een zoutoplossing: 1 afgestreken theelepel zout oplossen in 1 glas lauw water. Poets de tanden twee maal daags voorzichtig met een zachte tandenborstel en fluoridetandpasta. Reinig één maal daags de ruimtes tussen de tanden en kiezen met ragers, stokers en/of floss. Heeft u een prothese maak die dan na iedere maaltijd schoon. Volg de aanwijzingen van de mondhygiëniste op. Overige informatie Stichting Klankbord; voor patiënten met hoofdhalskanker. Het boekje: Als eten even moeilijk is. Bevat 50 recepten, kost ongeveer 13,-. ISBN: Nederlands Speekselcentrum, MCL MCL september 2014 MCL-ZOA-FOL-031 (1) MCL Patiënteninformatie