Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente. Vastgesteld door Provinciale Staten op 13 december 2006

Transcriptie

1 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente Vastgesteld door Provinciale Staten op 13 december 2006 december 2006

2 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente LNL

3 Partners in Nationaal Landschap Noordoost-Twente Het Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente is een initiatief van het Bestuurlijk Gebiedsoverleg Noordoost-Twente. Provincie Overijssel Piet Jansen, gedeputeerde Gemeente Tubbergen Pieter van der Vinne, wethouder Gemeente Dinkelland Eric Kleissen, wethouder Gemeente Losser André Winkelman, wethouder Gemeente Oldenzaal Frits Rorink, wethouder Waterschap Regge en Dinkel Martin Mulder, dagelijks bestuurslid In samenwerking met: Land- en Tuinbouworganisatie Noord Natuurbeschermingsorganisaties Organisaties Recreatie en Toerisme Met dank aan: Alle burgers, burgergroepen en organisaties die hebben bijgedragen aan het Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente.

4 Colofon Datum 13 december 2006 Auteur Projectteam Nationaal Landschap Noordoost-Twente Provinciaal afstemmingsteam Nationaal Landschap Noordoost-Twente Foto s Leo Lamers Job Boersma Kaarten Geo-informatie Provincie Overijssel Adresgegevens Provincie Overijssel Luttenbergstraat 2 Postbus GB Zwolle Telefoon postbus@overijssel.nl

5

6 Inhoudsopgave Samenvatting 6 1 Inleiding Wat betekent de nieuwe status Nationaal Landschap voor Noordoost-Twente? Waarom kreeg Noordoost-Twente de status Nationaal Landschap? Hoe is dit Ontwikkelingsperspectief tot stand gekomen? Doel en status van het Ontwikkelingsperspectief Leeswijzer 16 2 Kernkwaliteiten Gebiedskarakteristiek Landschap om te beleven Cultuur, identiteit en landschap Cultuurlandschap: essen en kampen, houtwallen, cultuurhistorie Stuwend landijs en stromende beken Cultuurnatuur 34 3 Beleid en ontwikkelingen Ruimtelijke ordening en regionale ontwikkeling Landschap en natuur Water Regionale economie Landbouw Recreatie en Toerisme Cultuurhistorie Wonen en werken 45 4 Ontwikkelingsperspectief 4.1 Het perspectief op hoofdlijnen Landbouwers maken het landschap Koester de gebiedskwaliteiten Versterk de beleving van een onthaastend landschap Zorg voor een groene woon- en werkomgeving 56 5 Zicht op uitvoering Landbouwers maken het landschap Koester de gebiedskwaliteiten Versterk de beleving van een onthaastend landschap Zorg voor een groene woon- en werkomgeving Advisering en stimulering van particulieren Gezamenlijke uitvoering van het Ontwikkelingsperspectief 63 Bijlage 1 Bestuursafspraak 65 Bijlage 2 Paragraaf van het reconstructieplan 69 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 5

7 Samenvatting Wat betekent de status Nationaal Landschap voor Noordoost-Twente? Alweer een nieuw plan voor Noordoost-Twente? Noordoost-Twente was toch al Waardevol Cultuurlandschap en pas nog is het reconstructieplan vastgesteld. Daarom is het goed te weten dat het Nationaal Landschap voortbouwt op het bestaande beleid en ook nieuwe mogelijkheden biedt. Want een belangrijk uitgangspunt voor Nationale Landschappen is behoud door ontwikkeling. Het gebied gaat niet op slot, het is of wordt geen openluchtmuseum. De status Nationaal Landschap kan bijdragen aan het sneller en beter uitvoeren van alle plannen die er al liggen. Voor de Nationale Landschappen komt extra rijksgeld beschikbaar voor het behouden en versterken van de bijzondere kwaliteiten van het gebied. Ook voor zaken waarvoor binnen de reconstructie te weinig geld is, bijvoorbeeld groene en blauwe diensten. Er komt meer aandacht voor maatwerk om sociaaleconomische ontwikkeling te combineren met versterking van de bijzondere kwaliteiten van het gebied. De landelijke bekendheid en promotie van Nationale Landschappen kan bijdragen aan groei van het toerisme en andere bedrijvigheid, bijvoorbeeld zorg. Het migratiesaldo in het gebied is nu negatief, er vertrekken meer mensen dan er van buiten bijkomen. De Nota Ruimte stelt dat het migratiesaldo voor Nationale Landschappen nul mag zijn. Dat geeft gemeenten de garantie dat zij hun inwoners voldoende huisvesting kunnen bieden. In paragraaf 4.1 is het bovenstaande nader toegelicht. Waarom kreeg Noordoost-Twente de status Nationaal Landschap? Noordoost-Twente is in de Nota Ruimte (2006) door het Rijk aangewezen als Nationaal Landschap. Een Nationaal Landschap is een gebied met (inter-)nationaal zeldzame of unieke landschapskwaliteiten en, in samenhang daarmee, bijzonder natuurlijke en recreatieve kwaliteiten. De opgave voor de Nationale Landschappen is het behouden, duurzaam beheren en waar mogelijk versterken van de bijzondere kwaliteiten. Ook zal de recreatieve toegankelijkheid moeten worden vergroot. Noordoost-Twente is aangewezen als Nationaal Landschap vanwege de zogenaamde kernkwaliteiten: grote mate van kleinschaligheid; het groene karakter; samenhangend complex van beken, essen, kampen en moderne ontginningen. Het glooiende beeklandschap is zeer gevarieerd door een fijnmazig samenstel van beken, essen, kampen en ontginningen. Houtwallen, singels en bossen zorgen voor een kleinschalig en groen karakter, in relatie tot de open ruimte van Noord- en Oost-Nederland. Hoe is dit Ontwikkelingsperspectief tot stand gekomen? Het Rijk vraagt aan de provincie om deze kernkwaliteiten nader uit te werken. Samen met de gemeenten Losser, Dinkelland, Oldenzaal en Tubbergen en het Waterschap Regge en Dinkel heeft de provincie (verder samen te noemen de partners ) het initiatief genomen voor het Ontwikkelingsprogramma Nationaal Landschap Noordoost-Twente. Op 4 juli 2005 hebben de dagelijkse besturen van de betrokken gemeenten (Losser, Oldenzaal, Dinkelland, Tubbergen), provincie Overijssel en Waterschap Regge en Dinkel een bestuursafspraak gemaakt over de uitwerking van het Nationaal Landschap Noordoost-Twente. In deze bestuursafspraak, die de basis is voor dit Ontwikkelingsperspectief, is vastgelegd dat het huidige beleid uitgangspunt is voor de uitwerking van het Nationaal Landschap. Het huidige beleid staat onder meer in Streekplan, Milieubeleidsplan, Waterhuishoudingsplan en Reconstructieplan. Volgens de partners neemt de sociaaleconomische ontwikkeling een gelijkwaardige positie in ten 6 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente

8 opzichte van natuur, landschap en water. Daarbij vinden de partners het behoud van voldoende verdiencapaciteit en werkgelegenheid belangrijk. Grondgebruikers met natuurlijke of landschappelijke handicaps dienen daartoe te worden gecompenseerd met een adequaat vergoedingsstelsel. De partners willen al tijdens het uitwerken van het Nationaal Landschap extra inzetten op uitvoeringsprojecten. Bijvoorbeeld voor landschapszorg (onder andere gebiedsfonds groenblauwe diensten) en wandelpaden. De partners willen de bewoners een belangrijke plek geven bij de uitwerking van het Nationaal Landschap. Maatschappelijke organisaties zijn in twee werkateliers betrokken bij de opstelling van dit Ontwikkelingsperspectief. De partners hebben als begrenzing van het Nationaal Landschap het grondgebied van de vier gemeenten aangehouden, exclusief de bebouwde kom van Oldenzaal. Wat is de rol van dit Ontwikkelingsprogramma? Met het Ontwikkelingsprogramma voor het Nationaal Landschap geven de gebiedspartners aan hoe zij de opgave voor dit gebied zullen realiseren. Het programma geeft aan welke kwaliteiten het gebied uniek maken en wat zij zullen doen om deze te behouden en te versterken. Het Ontwikkelingsprogramma is in de eerste plaats een gezamenlijke koers en afsprakenlijst tussen de partners. In de tweede plaats is het Ontwikkelingsprogramma bedoeld om afspraken te maken met het Rijk, ook over de bijdrage aan investeringen en beheerskosten. Provincie, gemeenten en waterschap spreken af dat zij de inhoud van het Ontwikkelingsperspectief zullen doorvertalen naar hun eigen plannen, om de inhoud van dit perspectief ook formele status te geven. Bewoners en bedrijven zijn bepalend voor de kwaliteit van het Nationaal Landschap. Het Uitvoeringsprogramma voor het Nationaal Landschap zal dan ook aansluiten bij, en appelleren aan de inzet en belangstelling van burgers voor de kwaliteit van het gebied. Dat is de reden voor Provinciale Staten om het Nationaal Landschap Noordoost-Twente aan te wijzen als project voor burgerparticipatie. De burgerparticipatie in Noordoost-Twente zal zich concentreren op daadwerkelijke uitvoeringsactiviteiten. De partners willen daarbij de inwoners en bedrijven een eigen verantwoordelijkheid geven. De kernkwaliteiten Noordoost-Twente is de kroon op de Tuin van Nederland. Het is een groen gebied, met een bijzondere natuurlijke bodemgesteldheid met stuwwallen, bronnen en beken, veel fraaie cultuurlandschappen, veel cultuurhistorische waarden, en met een goed ontwikkelde toeristischrecreatieve sector. Kernkwaliteit is het waardevol cultuurlandschap met een variatie in open landschap en een kleinschalig besloten landschap. Talloze kleine landschapselementen zoals de heggen, poelen, beken en houtwallen zijn nog steeds aanwezig. Noordoost-Twente heeft een eigen identiteit, cultureel erfgoed en ruimtelijke kwaliteit en ademt nog steeds de sfeer van rust uit. Van oudsher zijn landbouw, natuur, bos, landschap en recreatie nauw met elkaar verbonden. De veertig landgoederen (in totaal hectare), vooral gelegen in het gebied rond Oldenzaal, spelen daarin een belangrijke rol. De natuur kent een grote variatie en is gekoppeld aan water (Dinkel, de beken, natte laagtes) en aan het cultuurlandschap. Maar niet alleen het zichtbare en door de mens gemaakte landschap is bijzonder, ook de natuurlijke geologische opbouw van het gebied is dat. De stuwwallen hier hebben een andere geologische opbouw dan de meeste andere stuwwallen in Nederland. Door de aanwezige leemlagen in de bodem komt water op veel plaatsen spontaan uit de bodem opwellen. Door de ondoorlatende lagen wordt het water over het oppervlak afgevoerd, waardoor een grote dichtheid aan beken is ontstaan. Speciaal aan het landschap van Noordoost-Twente zijn daarom de natuurlijke en goed zichtbare hoogteverschillen en de van nature kleinschalige afwisseling van de stuwwallen, bronnen, beken en laagten. In de loop der eeuwen heeft de mens dit landschap deels naar zijn hand gezet. In Noordoost-Twente is op verschillende plaatsen nog heel mooi de ontstaansgeschiedenis van het landschap te herkennen. De ontginningen en vorming van kleine nederzettingen met essen begon rond 1200 na Chr. Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 7

9 Het reliëf en de waterhuishouding waren sturende elementen bij het eerste gebruik en bewoning van het gebied. De bebouwing en de akkers (de essen) lagen voornamelijk op de hogere delen, de lagere moerassige beekdalen werden gebruikt als weide of hooiland en gebruikt voor het steken van plaggen voor bemesting van de akkers. Mensen hebben het landschap voortdurend veranderd, aangepast aan steeds nieuwe wensen. Maar ook heeft het landschap de mensen gevormd. De culturele identiteit van de mensen hangt dan ook nauw samen met het landschap waarin zij leven. De ambitie van dit Ontwikkelingsperspectief Gemeenten, waterschap en provincie hebben gezamenlijk afgesproken dat er voor de uitwerking van het Nationaal Landschap wordt voortgebouwd op bestaand beleid. Belangrijkste argument is dat in bestaande plannen, zoals streekplan, bestemmingsplannen en reconstructieplan en zijn uitwerkingen, al volop rekening is gehouden met de kwaliteiten van het gebied. Er is de afgelopen jaren voldoende beleid gemaakt voor Noordoost-Twente, meest recent in het reconstructieplan. Dit Ontwikkelingsperspectief voor het Nationaal Landschap komt op hoofdlijnen overeen met de ontwikkelingsrichting uit het Reconstructieplan Salland-Twente, vooral paragraaf over Noordoost-Twente, Parel in de Tuin van Nederland. Toch zijn er enkele accentverschillen en toevoegingen. Het Nationaal Landschap gaat uit van extra investeringen voor behoud en ontwikkeling van de kernkwaliteiten van Noordoost-Twente, ook voor zaken die binnen de reconstructie een lagere prioriteit hadden, zoals groene en blauwe diensten. Het Nationaal Landschap zoekt naar mogelijkheden om sociaaleconomische ontwikkeling te combineren met versterking van de kernkwaliteiten. Vaak vereist dat maatwerk, rekening houdend met de aard en schaal van het landschap. Daarvoor is nodig dat er enerzijds een meetlat ontwikkeld wordt, die aangeeft hoe het landschap en de elementen van het landschap gewaardeerd moeten worden. Anderzijds is het nuttig om te kijken of het bestaande beleid voldoende ruimte biedt voor gewenste maatwerkcombinaties. De gebiedspartners hebben afgesproken beide zaken op te pakken. Het Nationaal Landschap biedt een uitgelezen mogelijkheid om de landelijke bekendheid van het gebied te vergroten en de bijzondere landschapskwaliteit te gebruiken voor ontwikkelen van toerisme en van andere bedrijvigheid, bijvoorbeeld zorg. De Nota Ruimte geeft twee belangrijke toevoegingen ten opzichte van het reconstructieplan. Ten eerste stelt de Nota Ruimte dat het migratiesaldo voor het gebied nul mag zijn. Daarnaast stelt de Nota Ruimte dat er geen grootschalige ontwikkelingen mogelijk zijn in een Nationaal Landschap. Het migratiesaldo van het gebied is nu negatief (er vertrekken meer mensen dan er komen). Migratiesaldo nul geeft gemeenten de garantie dat zij hun eigen inwoners voldoende huisvesting kunnen bieden. Nieuwe grootschalige ontwikkelingen zijn in het huidige ruimtelijk beleid alleen mogelijk via wijziging of afwijking van het streekplan, dat blijft met de komst van het Nationaal Landschap zo. De partners hebben op basis van het bovenstaande de volgende ambities afgesproken voor dit Ontwikkelingsperspectief. Deze ambities zijn uitvoerig beschreven in hoofdstuk 4 van het Ontwikkelingsperspectief. Landbouwers maken het landschap: De voortgaande tendens tot schaalvergroting naar minder maar grotere landbouwbedrijven inpassen met behoud van de kernkwaliteiten. Door kavelruil, waar nodig grotere bouwblokken, waar mogelijk verplaatsen van houtwallen, door inzet van een gebiedsmakelaar en kavelruilcoördinator. Beloning voor groene en blauwe diensten, inclusief openstelling, wandelpaden en compensatie waar geen schaalvergroting mogelijk of gewenst is. Stimuleren verbreding en nieuwe inkomsten voor landbouwbedrijven. Landschappelijke inpassing van intensieve veehouderij, paardenhouderij, boomteelt. 8 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente

10 Koester de gebiedskwaliteiten: Intensiveren van het herstel van beeklopen, beekdalen, bronnen. Herstel, stroombedverbreding en hermeandering, ook ten behoeve van waterberging en natuurontwikkeling. Met beloning van groene diensten achterstallig onderhoud aan de houtwallen wegwerken en aanleg van nieuwe. Mogelijkheden voor winning bio-energie. Handhaven open kampen en essen. Geen bebouwing op karakteristieke essen. Laagdrempelige advisering aanbieden bij het bouwen van stallen of toeristische voorzieningen. Zonering van de boomteelt in overeenstemming met de zogenaamde kansenkaart, om karakteristieke essen en beekdalen te ontzien. Behoud van en extra investeringen voor kruisen, kapellen, karakteristiek bebouwing, knooperven, landgoederen. Geen extra natuuropgave ten opzichte van de EHS, wel zorg voor bijzondere aan het (cultuur)landschap gebonden soorten als vliegend hert, boomkikker, goudveil en vetblad. Goede mogelijkheden voor randenbeheer en weidevogels in combinatie met waterberging. Versterk de beleving van een onthaastend landschap. Contracten voor groene diensten ook ten behoeve van recreatieve toegankelijkheid. Groei van recreatie en toerisme in overeenstemming met de Nota Ruimte en de Agenda Vitaal Platteland. Vestiging en inpassing van nieuwe en bestaande recreatiebedrijven. In het uiterste geval kan verplaatsing vanuit zeer kwetsbare gebiedsdelen naar de randen van het gebied plaatsvinden. Recreatieondernemers dragen bij aan het landschap: bedrijfsnatuurplan, marketing ter vergroting inkomsten. Sterke promotie en productontwikkeling (merk) op basis van de kernkwaliteiten. Opzetten informatienetwerk of centrum Nationaal Landschap. Verbeteren routenetwerk voor wandelen, fietsen, paardrijden. Uniforme bebording. Tubbergen en Dinkelland profileren als hippisch centrum. Opknappen cultuurhistorische objecten, ook grotere gebouwen en stedelijke kernen. Zorg voor een groene woon- en werkomgeving. Bieden van opvangmogelijkheden voor de eigen bevolking. Uitbreidingen van de kernen doorlichten op invloed op de kernkwaliteiten met het oog op behoud ontwikkelingsruimte, maar mogelijk wel met een andere situering van de ruimte. Dit met behulp van een ruimtelijk kwaliteitskader, beeldkwaliteitsplan of een gemeentelijke welstandsnota. Geen grootschalige woningbouwlocaties of bedrijventerreinen ontwikkelen, tenzij daartoe wijziging van de begrenzing van het Nationaal Landschap. Op gepaste wijze benutten van de mogelijkheden voor wonen en werken in vrijkomende agrarische bebouwing. Daartoe leren van pilots. Bewoners van het buitengebied laten bijdragen aan de kernkwaliteiten door advisering, beloning en eisen aan vergunningen of vrijstellingen. Voldoende werkgelegenheid in stand houden. Daartoe zal er ruimte moeten komen voor nieuwe passende bedrijven(terreinen), passend in relatie tot de kernkwaliteiten van het gebied. Bestaande niet passende bedrijven waar nodig verplaatsen naar minder kwetsbare gebiedsdelen. Uitbreiding of nieuwvestiging van bedrijven in het buitengebied met maatwerk koppelen aan toename van de ruimtelijke kwaliteit. Inventariseren waar voor bedrijfsontwikkeling en verbetering van de kernkwaliteiten toesnijden van regelgeving in de ruimtelijke ordening nodig is. Geen nieuwe grootschalige infrastructuur. Wel mogelijk om bestaande infrastructuur te verbeteren, ook met rondwegen en fietspaden. Het in het streekplan opgenomen studietracé voor aansluiting van het Nederlandse hoofdvaarwegennet op het Duitse Mittellandkanaal verdraagt zich niet met het karakter en de gewenste ontwikkeling van het Nationaal Landschap. Zicht op uitvoering Gemeenten, waterschap en provincie hebben afgesproken dat er voor de uitvoering van het Nationaal Landschap wordt aangesloten bij bestaande programma s, zoals het Gebiedsprogramma en het Landschapsontwikkelingsplan. Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 9

11 De uitvoering van dit beleid kan op diverse punten extra gestimuleerd worden, als de uitvoering van het Nationaal Landschap voortvarend en op korte termijn ter hand genomen kan worden. De voorgestelde maatregelen zijn dan meestal ook geen nieuwe regels, maar uitvoeringsprojecten. Het Rijk wil meebetalen aan investeringen in de Nationale Landschappen. In het kader van de onderhandeling over het Investeringsbudget Landelijk gebied (ILG), zal er eind 2006 nadere duidelijkheid komen hoeveel (rijks-) middelen er beschikbaar zijn voor de realisering van Nationale Landschappen. De provincie Overijssel heeft in het concept Meerjarenprogramma ILG Overijssel een bedrag van 30 miljoen euro geprogrammeerd voor investeringen in het Nationaal Landschap Noordoost-Twente. Voor 2005/2006 geldt er een interim-programma voor Noordoost- Twente, van circa 2 miljoen euro, waarvan ruim 1 miljoen rijksmiddelen. Ook voor Noordoost-Twente zelf is het belangrijk te investeren in de kernkwaliteiten die ook belangrijk zijn voor het behouden en versterken van de verdiencapaciteit en de werkgelegenheid. Het Nationaal Landschap levert voor Noordoost-Twente nieuwe ontwikkelingsmogelijkheden. Er is wel ontwikkelkracht nodig om die mogelijkheden te benutten. Voor een deel kan de ontwikkelkracht voor Noordoost-Twente liggen in een gezamenlijke ambitie en profiel voor het gebied. Of in extra investeringsmogelijkheden. De ontwikkelkracht zal ook afhangen van de bereidheid van de gebiedspartners om samen de uitvoering ter hand te nemen en vernieuwing, creativiteit en integratie bij het inzetten van instrumenten niet te schuwen. De gebiedspartners willen de ontwikkeling van het Nationaal Landschap versterken door op meerdere fronten, waar het de gezamenlijke kernkwaliteiten betreft, de uitvoering verder op elkaar af te stemmen. Dit kan door versterkte uitwisseling van informatie en ambtenaren. Maar ook door gezamenlijke en samenhangende uitvoering. Welke partners dat zijn hangt samen met schaal van de activiteiten en grootte van het werkingsgebied van die activiteiten. De samenwerkingsmogelijkheden met Niedersachsen zullen in de uitvoeringsfase verkend worden. De gebiedspartners willen in de uitvoering nauw samenwerken met de Uitwerkingscommissies (voorheen landinrichtingscommissies) Losser en Saasveld-Gammelke en uitvoerende maatschappelijke organisaties. 10 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente

12 1 Inleiding 1.1 Wat betekent de nieuwe status Nationaal Landschap voor Noordoost-Twente? Alweer een nieuw plan voor Noordoost-Twente? Noordoost-Twente was toch al Waardevol Cultuurlandschap en pas nog is het reconstructieplan vastgesteld. Daarom is het goed te weten dat het Nationaal Landschap voortbouwt op het bestaande beleid en ook nieuwe mogelijkheden biedt. Want een belangrijk uitgangspunt voor Nationale Landschappen is behoud door ontwikkeling. Het gebied gaat niet op slot, het is of wordt geen openluchtmuseum. De Nota Ruimte (van het Rijk) zegt daarover het volgende: De Nota Ruimte over het ruimtelijk beleid in de Nationale Landschappen Binnen de Nationale Landschappen zijn de landschappelijke kwaliteiten medesturend voor de ontwikkeling van het gebied. Voor het ruimtelijk beleid geldt behoud door ontwikkeling als uitgangspunt. Dit betekent dat gebied zich sociaaleconomisch voldoende moeten kunnen ontwikkelen, terwijl de bijzondere kwaliteiten van het gebied worden behouden of versterkt. Dit wordt ook wel het ja, mits -regime genoemd. Binnen de Nationale Landschappen is er ruimte voor ten hoogste de eigen bevolkingsgroei (migratiesaldo nul). Op basis hiervan maken provincies afspraken met gemeenten over de omvang en de locatie van woningbouw via de reguliere weg. Nationale Landschappen bieden daarnaast ruimte voor de aanwezige regionale en lokale bedrijvigheid. Maatvoering, schaal en ontwerp zijn bepalend voor behoud van de kwaliteiten van het landschap. Om die reden zijn grootschalige verstedelijkingslocaties en bedrijventerreinen, nieuwe grootschalige glastuinbouwlocaties en nieuwe grootschalige infrastructurele projecten zijn daarom niet toegestaan. Wanneer de ingrepen redelijkerwijs, vanwege een groot nationaal belang onvermijdelijk zijn, dienen mitigerende en compenserende maatregelen te worden getroffen. De status Nationaal Landschap kan bijdragen aan het sneller en beter uitvoeren van alle plannen die er al liggen. Voor de Nationale Landschappen komt extra rijksgeld beschikbaar voor het behouden en versterken van de bijzondere kwaliteiten van het gebied. Ook voor zaken waarvoor binnen de reconstructie te weinig geld is, bijvoorbeeld groene en blauwe diensten. Er komt meer aandacht voor maatwerk om sociaaleconomische ontwikkeling te combineren met versterking van de bijzondere kwaliteiten van het gebied. De landelijke bekendheid en promotie van Nationale Landschappen kan bijdragen aan groei van het toerisme en andere bedrijvigheid, bijvoorbeeld zorg. Dan is het wel belangrijk om het mooie landschap van Noordoost-Twente te koesteren als de kip met de gouden eieren! Het migratiesaldo in het gebied is nu negatief, er vertrekken meer mensen dan er van buiten bijkomen. Migratiesaldo 0 geeft gemeenten de garantie dat zij hun inwoners voldoende huisvesting kunnen bieden. In paragraaf 4.1 is het vorenstaande nader toegelicht. Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 11

13 1.2 Waarom kreeg Noordoost-Twente de status Nationaal Landschap? Noordoost-Twente is in de Nota Ruimte (2006) door het rijk aangewezen als Nationaal Landschap. Een Nationaal Landschap is een gebied met (inter-)nationaal zeldzame of uniek landschapskwaliteiten en, in samenhang daarmee, bijzonder natuurlijke en recreatieve kwaliteiten. Nederland kent 20 Nationale Landschappen, zie onderstaande kaart. 12 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente

14 Noordoost-Twente is met circa ha een middelgroot Nationaal Landschap en evenals de Nationaal Landschappen Achterhoek, Gelderse Poort en Heuvelland, tegen de Duitse grens gelegen. De opgave voor de Nationale Landschappen is het behouden, duurzaam beheren en waar mogelijk versterken van de bijzondere kwaliteiten. Ook zal de recreatieve toegankelijkheid moeten worden vergroot. De Nota Ruimte geeft als globale begrenzing het gebied ten noordoosten van de Twentse steden tot aan de rijksgrens met Duitsland. Noordoost-Twente is aangewezen als Nationaal Landschap vanwege de zogenaamde kernkwaliteiten: grote mate van kleinschaligheid; het groene karakter; samenhangend complex van beken, essen, kampen en moderne ontginningen (Nota Ruimte, blz. 122). Ter toelichting staat er: Dit glooiende beeklandschap is zeer gevarieerd door een fijnmazig samenstel van beken, essen, kampen en ontginningen. Houtwallen, singels en bossen zorgen voor een kleinschalig en groen karakter, in relatie tot de open ruimte van Noord- en Oost-Nederland. Luchtfoto van het houtwallenlandschap in Tubbergen (foto gemeente Tubbergen) 1.3 Hoe is dit Ontwikkelingsperspectief tot stand gekomen? Het Rijk vraagt aan de provincie om deze kernkwaliteiten nader uit te werken. Samen met de gemeenten Losser, Dinkelland, Oldenzaal en Tubbergen en het Waterschap Regge en Dinkel heeft de provincie (verder samen te noemen de partners ) het initiatief genomen voor het Ontwikkelingsprogramma Nationaal Landschap Noordoost-Twente. Dat ontwikkelingsprogramma bestaat uit twee delen: 1. Het Ontwikkelingsperspectief, dit rapport (deel I); 2. Een Uitvoeringsprogramma (deel II). In juli 2005 hebben de dagelijkse besturen van de betrokken gemeenten (Losser, Oldenzaal, Dinkelland, Tubbergen), provincie Overijssel en Waterschap Regge en Dinkel een bestuursafspraak gemaakt over de uitwerking van het Nationaal Landschap Noordoost-Twente (bijlage 1). In deze bestuursafspraak, die de basis is voor dit Ontwikkelingsperspectief, is vastgelegd dat het huidige beleid uitgangspunt is voor de uitwerking van het Nationaal landschap. Het huidige beleid staat onder meer in Streekplan, Milieubeleidsplan, Waterhuishoudingsplan en Reconstructieplan. Volgens de partners neemt de sociaaleconomische ontwikkeling een gelijkwaardige positie in ten opzichte van natuur, landschap en water. Daarbij vinden de partners het behoud van voldoende verdiencapaciteit en werkgelegenheid belangrijk. Grondgebruikers met natuurlijke of landschappelijke handicaps dienen daartoe te worden gecompenseerd met een adequaat vergoedingsstelsel. De partners willen al tijdens het uitwerken van het Nationaal Landschap extra inzetten op uitvoeringsprojecten. Bijvoorbeeld voor landschapszorg (oonder andere. gebiedsfonds groenblauwe diensten) en wandelpaden. De partners willen de bewoners een belangrijke plek geven bij de uitwerking van het Nationaal Landschap. Maatschappelijke organisaties zijn in twee werkateliers betrokken bij de opstelling van dit Ontwikkelingsperspectief. Brede inbreng bij het opstellen van dit perspectief Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 13

15 De partners hebben als begrenzing van het Nationaal Landschap het grondgebied van de vier gemeenten aangehouden, exclusief de bebouwde kom van Oldenzaal (zie onderstaande kaart). Ten opzichte van de begrenzing in de Nota Ruimte is daarmee het gebiedsdeel Saasveld, Gammelke, Deurningen toegevoegd aan het Nationaal Landschap. Dit omdat de kernkwaliteiten van Noordoost- Twente ook doorlopen in dit gebiedsdeel en omdat deze begrenzing beter aansluit bij gemeentegrenzen. 1.4 Doel en status van het Ontwikkelingsperspectief Met het Ontwikkelingsperspectief en het Uitvoeringsprogramma voor het Nationaal Landschap geven de gebiedspartners aan hoe zij de opgave voor dit gebied zullen realiseren. Het programma geeft aan welke kwaliteiten het gebied uniek maken en wat zij zullen doen om deze te behouden en te versterken. Het Ontwikkelingsprogramma is in de eerste plaats een gezamenlijke koers en afsprakenlijst tussen de partners. In de tweede plaats is het Ontwikkelingsprogramma bedoeld om afspraken te maken met het Rijk, ook over de bijdrage aan investeringen en beheerskosten. De hoofdkoers van het Ontwikkelingsprogramma past in het bestaande Streekplan, Reconstructieplan en het daarop gebaseerde Gebiedsprogramma. In paragraaf 4.1 is toegelicht welke nieuwe accenten het Nationaal Landschap met zich meebrengt. 14 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente

16 Vaststelling Het Ontwikkelingsprogramma bestaat uit twee onderdelen, namelijk het Ontwikkelingsperspectief en het Uitvoeringsprogramma. Het Ontwikkelingsperspectief zal worden vastgesteld door Provinciale Staten van Overijssel, de gemeenteraden van Losser, Oldenzaal, Dinkelland en Tubbergen en door het algemene bestuur van het Waterschap Regge en Dinkel. Het Uitvoeringsprogramma zal worden vastgesteld door Gedeputeerde Staten van Overijssel, de colleges van Burgemeester en Wethouders van de vier gemeenten en het Dagelijks Bestuur van Waterschap Regge en Dinkel. Status van het Ontwikkelingsperspectief Het Ontwikkelingsprogramma is in de eerste plaats een gezamenlijke koersbepaling en een afsprakenlijst tussen de partners (Provincie Overijssel, de vier Noordoost-Twente gemeenten en het Waterschap Regge en Dinkel). In de tweede plaats is het Ontwikkelingsprogramma bedoeld om afspraken te maken met het Rijk over de bijdrage aan investeringen en beheerskosten. De hoofdkoers van het Ontwikkelingsprogramma past over het algemeen in het bestaande Streekplan, het Reconstructieplan en het daarop gebaseerde Gebiedsprogramma. Het Ontwikkelingsperspectief is een beleidsnota en heeft op zichzelf geen juridische status. De gebiedspartners hebben afgesproken dat sommige aspecten zullen worden doorvertaald in bestemmingsplannen of voorstellen van wijziging van het streekplan. De gebiedspartners zullen gezamenlijk besluiten welke aspecten dit betreft en hoe de verschillende aspecten doorwerken in bestemmingsplannen of voorstellen voor streekplanwijzigingen zullen worden. Definities en afspraken in het voorliggende Ontwikkelingsperspectief vormen daarvoor de basis maar zijn niet bindend. Het is mogelijk dat uitvoeringsafspraken met overige partijen (Rijk, maatschappelijke organisaties) worden vastgelegd in een uitvoeringsconvenant voor het Nationaal Landschap, dan wel onderdeel zijn van een afspraak over het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG). Het voornemen bestaat het Ontwikkelingsperspectief in 2010 te herijken. Dit is halverwege de eerste prestatieperiode voor het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG ), waarin rijksgelden voor het Nationaal Landschap zijn genomen. Het Uitvoeringsprogramma zal jaarlijks worden bijgesteld, als onderdeel van het (bredere) Gebiedsprogramma voor Noordoost-Twente. Burgerparticipatie Bewoners en bedrijven zijn bepalend voor de kwaliteit van het Nationaal Landschap. Het Uitvoeringsprogramma voor het Nationaal Landschap zal dan ook aansluiten bij, en appelleren aan de inzet en belangstelling van burgers voor de kwaliteit van het gebied. Dat is de reden voor Provinciale Staten om het Nationaal Landschap Noordoost-Twente aan te wijzen als project voor burgerparticipatie. De burgerparticipatie bij het opstellen van het Ontwikkelingsperspectief is beperkt, gezien de vrije recente en intensieve, interactieve planvorming voor de Reconstructie ( ) en, in de jaren negentig, het Waardevol Cultuurlandschap. De burgerparticipatie in Noordoost-Twente zal zich concentreren op daadwerkelijke uitvoeringsactiviteiten. De partners willen daarbij de inwoners en bedrijven een eigen verantwoordelijkheid geven. Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 15

17 1.5 Leeswijzer Uitgangspunt voor het Ontwikkelingsperspectief zijn de kernkwaliteiten van het Nationaal Landschap Noordoost-Twente. De kernkwaliteiten zijn beschreven en geïllustreerd in hoofdstuk 2. In dat hoofdstuk geven de samenwerkende partners aan welke kernkwaliteiten het behouden en ontwikkelen waard zijn. Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van het beleid voor Noordoost-Twente in bestaande plannen. In hoofdstuk 4 het Ontwikkelingsperspectief staan de ambities voor het ontwikkelen van kernkwaliteiten in samenhang met sociaaleconomische ontwikkeling. Dit is het gezamenlijk perspectief van de partners voor de ontwikkeling van het gebied. Hoofdstuk 5 Zicht op uitvoering beschrijft uitgangspunten voor het Uitvoeringsprogramma en benoemt alvast een aantal projecten en maatregelclusters. Het Uitvoeringsprogramma (deel II) zal ingaan op: projecten en maatregelen; de mogelijke financiering; de wijze van realisatie. 16 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente

18 2 Kernkwaliteiten Dit hoofdstuk beschrijft de kernkwaliteiten van Nationaal Landschap Noordoost-Twente. Kernkwaliteiten zijn die landschappelijke, cultuurhistorische en natuurlijke waarden die kenmerkend zijn voor zowel het ontstaan als de huidige beleving van Noordoost-Twente. Noordoost-Twente dankt haar status als Nationaal Landschap aan een aantal kernkwaliteiten (Nota ruimte, bladzijde 122): de grote mate van kleinschaligheid; het groene karakter; het samenhangende complex van beken, essen, kampen en moderne ontginningen. Essen, kampen en houtwallen De Elsbeek Ter toelichting staat in de Nota Ruimte: Dit glooiende beeklandschap is zeer gevarieerd door een fijnmazig samenstel van beken, essen, kampen, en ontginningen. Houtwallen, singels, en bossen zorgen voor een kleinschalig en groen karakter, in relatie tot de open ruimte van Noord- en Oost- Nederland. Verschillende paragrafen in dit hoofdstuk gaan in op de bijzondere historische en actuele verbondenheid tussen mens en landschap in Noordoost-Twente. Paragraaf 2.1 geeft eerst nog een korte (statistische) gebiedskarakteristiek, aanvullend op de verder in dit hoofdstuk beschreven kernkwaliteiten. 2.1 Gebiedskarakteristiek In het Nationaal Landschap wonen (en werkt ook een groot deel van) circa mensen (Dinkelland, Tubbergen, Losser, bron: CBS), verspreid over vele kernen en buurtschappen. Noordoost-Twente is als het ware omsloten door de grens met Duitsland (Niedersachsen, Landkreis Grafschaft Bentheim met de gemeenten Uelsen, Neuenhaus, Nordhorn en Bad Bentheim, Landkreis Borken met de gemeente Gronau) en de stedenband Enschede-Hengelo-Borne-Almelo. Andere belangrijke steden tegen het gebied aan zijn Oldenzaal, Nordhorn, Gronau (de laatste twee in Duitsland). Vlak om het gebied woont daarom een veelvoud van het aantal bewoners in het gebied. Ten oosten van Oldenzaal doorsnijdt de A1 het Nationaal Landschap (zie kaartje pag 18). Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 17

19 Het grondgebruik is ongeveer verdeeld als volgt: landbouw 78%, natuur, bos en water 12%, kernen/stedelijk gebied en verkeer 9% en recreatieterrein 1% (bron: Reconstructieplan Salland- Twente, CBS, situatie 2000). Deze percentages zijn gebaseerd op een iets groter gebied dan het Nationaal Landschap (inclusief de kern van Oldenzaal), zodat wellicht het aandeel stedelijk gebied in het Nationaal Landschap iets kleiner zal zijn en het aandeel landbouw iets groter. landbouw natuur/bos/water stedelijk/wegen/recreatie Verdeling grondgebruik Noordoost-Twente In het gebied liggen landbouwbedrijven, waarvan 72% (melk)rundveebedrijf, 9% intensieve veehouderij (varkens- en kippenbedrijf), 5% akkerbouwbedrijf, 3% tuinbouwbedrijf en 11% gemengd bedrijf. Deze bedrijven gebruiken samen circa ha landbouwgrond, waarvan 67% grasland, 31% bouwland en 2% tuinbouw (inclusief boomteelt), waarvan circa 40 ha glastuinbouw (bron: CBS, situatie 2005). Dag- en verblijfsrecreatie zijn nu al belangrijk in Noordoost-Twente. In Noordoost-Twente zijn 35 hotels met in totaal bedden, met concentraties in Ootmarsum en de Lutte. Er zijn 22 campings met in totaal standplaatsen. Verder zijn er 300 vakantiewoningen op recreatiebedrijven en diverse kleinschalige verblijfsaccommodaties zoals boerderijcampings en bed & breakfast-adressen. Noordoost-Twente heeft een uniform bewegwijzerd aaneengesloten en fijnmazig wandelnetwerk van kilometer. Ook de infrastructuur voor fietsers is goed. Overzichtskaart van het Nationaal Landschap Noordoost-Twente 18 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente

20 2.2 Landschap om te beleven Noordoost-Twente is de kroon op de Tuin van Nederland. Het is een groen gebied, met een bijzondere natuurlijke bodemgesteldheid met stuwwallen, bronnen en beken, veel fraaie cultuurlandschappen, veel cultuurhistorische waarden, en met een goed ontwikkelde toeristisch-recreatieve sector. Kernkwaliteit is het waardevolle cultuurlandschap met een variatie in open landschap en een kleinschalig besloten landschap. Talloze kleine landschapselementen zoals de heggen, poelen, beken en houtwallen zijn nog steeds aanwezig. Noordoost-Twente heeft een eigen identiteit, cultureel erfgoed en ruimtelijke kwaliteit en ademt nog steeds de sfeer van rust uit. Van oudsher zijn landbouw, natuur, bos, landschap en recreatie nauw met elkaar verbonden. De veertig landgoederen (in totaal hectare), vooral gelegen in het gebied rond Oldenzaal, spelen daarin een belangrijke rol. De natuur kent een grote variatie en is gekoppeld aan water (Dinkel, de beken, natte laagtes) en aan het cultuurlandschap. De Ageler Es Natuurgebied Lutterzand Landgoed Herinckhave Omgeving Bergvennen Maar niet alleen het zichtbare en door de mens gemaakte landschap is bijzonder, ook de natuurlijke geologische opbouw van het gebied is dat. De stuwwallen hier hebben een andere geologische opbouw dan de meeste andere stuwwallen in Nederland. Door de aanwezige leemlagen in de bodem komt water op veel plaatsen spontaan uit de bodem opwellen. Door de ondoorlatende lagen wordt het water over het oppervlak afgevoerd, waardoor een grote dichtheid aan beken is ontstaan. Speciaal aan het landschap van Noordoost-Twente zijn daarom ook de natuurlijke en goed zichtbare hoogteverschillen en de van nature kleinschalige afwisseling van de stuwwallen, bronnen, beken en laagten. Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 19

21 Deurningerbeek Ottershagen In de loop der eeuwen heeft de mens dit landschap deels naar zijn hand gezet. In Noordoost-Twente is op verschillende plaatsen nog heel mooi de ontstaansgeschiedenis van het landschap te herkenen. De ontginningen en vorming van kleine nederzettingen met essen begon rond 1200 na Chr. Het reliëf en de waterhuishouding waren sturende elementen bij het eerste gebruik en bewoning van het gebied. De bebouwing en de akkers (en de essen) lagen voornamelijk op de hogere delen, de lagere moerassige beekdalen werden gebruikt als weide of hooiland en gebruikt voor het steken van plaggen voor bemesting van de akkers. Over het algemeen overheerste de individuele occupatie, waardoor de bewoning sterk verspreid voorkomt. Kenmerkend hiervan zijn de éénmans-essen waarbij elke woning zijn eigen bouwland bewerkte (zogenaamde kampen). Dit occupatiepatroon werd vooral gestuurd door het sterke reliëf en de beperkte ruimte. Waar het landschap minder geaccidenteerd was en dus meer ruimte was, ontstonden grotere essen met kleine nederzettingen. Gedurende de laatste 100 jaar kreeg de mens meer technische mogelijkheden om het landschap landbouwkundig intensiever te gaan gebruiken, met een groeiende bevolking, enige industrialisering en dus ook groeiende kernen. Daardoor is de beschreven oorspronkelijke samenhang tussen natuurlijke gesteldheid van het gebied (reliëf, boden water) en het daarop aangepaste kleinschalige en extensieve menselijke gebruik in de loop der tijd wat minder hecht geworden. In Noordoost- Twente zijn stilte en duisternis nog goed te beleven. Noordoost-Twente behoort tot de relatief stilste en donkerste gebieden van Nederland (bron: Alterra). Uitzicht Kuiperberg De Mosbeek 20 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente

22 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 21

23 22 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente

24 Reutemer es Tilligte Landbouw in Noordoost-Twente De beschreven omstandigheden hebben hun invloed gehad op de mensen die in het gebied wonen. Mensen hebben het landschap voortdurend veranderd, aangepast aan steeds nieuwe wensen. Maar ook heeft het landschap de mensen gevormd. De culturele identiteit van de mensen hangt dan ook nauw samen met het landschap waarin zij leven. Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 23

25 2.3 Cultuur, identiteit en landschap De Nota Ruimte benoemt kernkwaliteiten in fysieke zin. De gebiedspartners vinden dat de mensen in Noordoost-Twente, hun manier van leven en van werken, een eigen kwaliteit heeft, die nauw samen hangt met het landschap. Het landschap ziet er zo uit vanwege de mensen die er wonen. Andersom heeft het landschap ook de mensen generatie na generatie beïnvloed en gevormd. Naast water, landschap en natuur is het de cultuur die zorgt voor het typische Twentse landschap. Cultuur kan daarbij omschreven worden als normen en waarden die betekenis geven aan de manier van leven en die tot uiting komen in zowel materiële als symbolische vormen. Cultuur komt dus enerzijds tot uiting in het landschap, de wijze waarop de mensen in het verleden met de natuur zijn omgegaan, en de bebouwing van dat landschap, de zogenaamde harde kant. Anderzijds is cultuur de specifieke beleving van dat landschap, zowel voor de bewoner zelf, als voor de bezoekende toerist. Ageler es Tot begin 20e eeuw bleef Noordoost-Twente een relatief op zichzelf staand gebied, gelegen achter de Twentse steden. Daarna zorgden ingrepen als ontginning, ontwatering en kanalisatie, nieuwbouwwijken en bedrijventerreinen voor zichtbare veranderingen in het landschap. Het is deze versnippering en vervlakking die de vraag naar ruimtelijke identiteit aanstuurt. Voor Noordoost-Twente is er sprake van een regionaal begrensd, min of meer samenhangend, geheel van herkenbare harde culturele (landschap, gebouwen, symboliek) en zachte culturele (tradities, streektaal, volksaard) uitingen. De Kroezeboom op de Fleringer es Boerenerf in Noordoost-Twente Die wederzijdse beïnvloeding begint bij de ontginnings-geschiedenis van het gebied. Mensen gingen wonen op de veilige, dus droge plekken. De vele beken die op de twee stuwwallen ontspringen zorgden voor drassige, onbegaanbare lage gebieden. Wonen en landbouw kon dus het beste gebeuren op de droge stuwwallen. In Noordoost-Twente zijn twee stuwwallen waarop de mensen zijn gaan wonen en werken, aan de noordkant de stuwwal van Ootmarsum, aan de zuidkant de stuwwal van Oldenzaal. Op de hogere gronden ging men landbouw bedrijven. Men ging zelf wonen op de flanken van die essen waar nu nog steeds ook de meeste dorpskernen liggen. Vanuit die dorpen ging men op de es akkerbouw bedrijven door plaggen op te brengen en de grond zo steeds vruchtbaar te houden. In de lagere, natte beekdalen liet men het vee grazen en hooide men. Op de tussengelegen heidevelden hoedde men de schapen en velden werden geplagd en de plaggen gingen naar de essen. Het Saksische erfrecht dat nog steeds geldt, heeft voor een belangrijk deel de verdere ontginningsgeschiedenis bepaald. Terwijl in de rest van Nederland boerderijen door erfopvolging werden gesplitst, was hier in deze streek het gebruik om het bedrijf over te doen aan de oudste zoon. Bedrijven zijn dus nooit gesplitst en steeds groter geworden. Eenmaal in bezit van een familie, bleef het dus ook in bezit van de familie. De oudste zoon zette het bedrijf voort en andere leden van de familie konden niets anders doen dan elders hun heil te zoeken. Op de minder vruchtbare grond, verder weg, ontstonden de zogenaamde eenmans-essen of kampen. 24 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente

26 Op kleine, hogere plekken in het landschap die langzamerhand ook weer steeds hoger werden door het opbrengen van plaggen. Het kampenlandschap is nog steeds herkenbaar door de vele kleine hogere delen met daarbij een boerderij. Bij de essen liggen van oudsher de oudste en welvarende erven. Deze boerderijen hebben vaak meerdere schuren naast elkaar en hebben een grote ronde poort. Het erf kent een ensemble van gebouwen en vaak een eiken-erfbosje. De kleinere, van oudsher arme boerderijen hebben vaak alleen een voordeel voor de mensen en een achterdeel voor het vee. Het goed willen doen, voor eigen bedrijf, voor de omgeving (noaberschap), maar ook voor het landschap, is een kenmerkende eigenschap van veel inwoners. Men is trots op het gebied en men wil er dan ook iets van maken en het er mooi laten uitzien. Vooral het feit dat zij zelf hebben bijgedragen aan het mooie landschap is een diepgeworteld besef. Een uiting daarvan is bijvoorbeeld dat boerderijen, en dan vooral de grotere, vaak dubbele namen hebben. De naam verwijst dan meestal niet eens naar de bewoner maar naar de vorige bewoners en diens voorganger. Maar ook de enkele namen van boerderijen gaan vaak honderden jaren terug. Ook in diverse gebruiken en tradities is de binding aan het landschap terug te vinden, zoals het midwinterhoornblazen, het Paaspaal slepen in Denekamp of het paasvuurbranden. 2.4 Cultuurlandschap: essen en kampen, houtwallen, cultuurhistorie Veel landschappen in Noordoost-Twente hebben een economische oorsprong. Dat wil zeggen dat ze verbonden zijn aan een manier van landbouw of aan de wijze van bebouwing. Essen De essen zijn een zeer karakteristiek onderdeel van het landschap. Een es is een bolling in het landschap van enkele tientallen ha groot. Meestal zijn mensen op een natuurlijke bolling in het landschap begonnen met landbouw. Om de grond vruchtbaarder te maken brachten ze plaggen op de es die zo langzamerhand ook steeds hoger werd. De bolling valt extra op omdat er op de es alleen akkerbouw plaatsvond en er dus ook geen houtwallen of heggen Volther Es voorkomen. Meestal stond er slechts een enkele solitaire eikenboom midden op de es als baken. Van daaruit liepen meerdere wegen de es naar beneden. Rondom de es stond wel beplanting, meestal een of andere vorm van hakhoutcultuur. Vlak daarbij stonden de boerderijen. Deze essen zijn nu nog steeds goed als zodanig te herkennen in het landschap, bijvoorbeeld rondom Ootmarsum en Reutum. Hier is het geheel van es en de bijbehorende bebouwing nog goed te zien. Toch is ook hier, net als op andere plaatsen de es aan afkalving onderhevig. Zo hebben de boerderijen lang niet meer altijd dezelfde rode pannendaken, die vanaf de es te zien zijn. Ook de beplanting aan de voet van de essen is veelal verdwenen, terwijl er op de es soms nieuwe, opgaande gewassen uit de boomteelt staan. In een aantal gevallen is de bebouwing van de dorpen tot aan of net op de es gevorderd. Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 25

27 Kampen In één adem met de essen worden de kampen vaak genoemd. Terwijl de essen vaak een gemeenschappelijk bezit was van meerdere boeren, waren de kampen min of meer éénmans-essen. Boeren waarvoor geen plek was op de gemeenschappelijke es, begonnen hun eigen es Daarvoor zochten ze een droge plek uit in het landschap en ook die groeide langzaam uit tot een bolling in het landschap. De meeste kampen bevinden zich aan de noordoost kant van het gebied rondom Lattrop en Denekamp tot aan Losser. Omdat deze kampen meestal van recenter datum zijn, en dus ook niet zo hoog zijn gegroeid worden de kampen vaak ook bedreigd door moderne landbouw of de aanleg van infrastructuur en dorpen. Omdat de kampen en daarmee de boerderijen nogal verspreid lagen, gingen er vele paden van boerderij naar boerderij. Bij een boerderij aangekomen waren er splitsingen van paden om naar andere boerderijen te gaan. Op sommige plaatsen zijn deze knooperven nog steeds te zien. Vaak zijn de paden en daarmee ook de knooppunten echter verdwenen. 26 Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente

28 Moderne ontginningen Toen de hogere delen van het landschap allemaal ontgonnen waren, is tot in de eerste helft van de twintigste eeuw ook de rest van het gebied ontgonnen. Woeste gronden werden in gebruik genomen voor landbouw. In het landschap zijn deze ontginningen al meteen herkenbaar door het grootschaliger karakter ervan. Daarvan afwijkend zijn de Mander cirkels. Pionier Jannink maakte namelijk naar Amerikaans voorbeeld twee grote ronde akkers. Het voordeel daarvan was een effectief gebruik van de ruimte en een gemakkelijker manoeuvreren met machines. De Cirkels van Jannink zijn nog steeds herkenbaar als jonge ontginningen, en inmiddels een land-art object. Houtwallen Heel kenmerkend voor de streek zijn de vele houtwallen. Als veekering zijn overal tussen percelen houtwallen aangelegd. Op de kaart is te zien dat de houtwallen niet per se bij een ontginningstijd of een type landschap horen. In principe staan er overal houtwallen. Zelfs in de relatief jong ontgonnen gebieden zoals rondom Manderveen. Alleen op de essen en de kampen komen de houtwallen en heggen niet voor. De houtwallen zijn een belangrijke landschappelijke kernkwaliteit. De belangrijkste bedreiging voor de houtwallen is een gebrek aan onderhoud omdat het voor de meeste agrarische bedrijven niet meer op te brengen om deze economisch niet noodzakelijke elementen te bewaren. Houtwallen en bosranden zorgen voor financieel nadeel voor de landbouwbedrijven door schaduwwerking en de kleine schaal van de percelen. Regelmatig verdwijnen de wallen dan ook omdat percelen worden samengevoegd (voor kavelvergroting) of omdat ze weggekwijnd zijn door gebrek aan onderhoud. Incidenteel wordt vergunning verleend voor het verwijderen en compenseren van houtwallen, ter verbetering van de verkaveling. Goed met afrastering beschermde houtwal Niet goed beschermde houtwal De totale hoeveelheid houtwallen en houtsingels in Noordoost- Twente bedraagt circa kilometer. Op een zeer groot deel van Noordoost-Twente is de Subsidieregeling Agrarisch Natuurbeheer (SAN) van toepassing. Een knelpunt is dat er nogal wat achterstallig onderhoud voorkomt. De SAN vergoedt achterstallig onderhoud niet zodat er veel te weinig geld is voor achterstallig onderhoud door bijvoorbeeld Landschap Overijssel. Daarom is pas circa eenderde van het achterstallig onderhoud weggewerkt en bestaat er een lange wachtlijst voor achterstallig onderhoud. Houtwallen en singels komen pas na Recent uitgevoerd achterstallig uitvoeren van het achterstallige onderhoud in aanmerking voor onderhoud aan houtwal een SAN-overeenkomst. De belangstelling om houtwallen onder de SAN te brengen is beperkt. Dit vooral omdat aanvragers de SAN-regeling ervaren als gebruiksonvriendelijk: Nogal wat aanvragen worden afgewezen, het uitvoeringsorgaan wordt vaak als afstandelijk ervaren. De SAN vergoedt wel onderhoudskosten maar niet de schade, van schaduw bijvoorbeeld. Ontwikkelingsperspectief Nationaal Landschap Noordoost-Twente 27