Eindverslag. LIFE PROJECTNAAM Restoration of dune habitats along the Dutch coast

Transcriptie

1 LIFE Projectnummer LIFE05 NAT/NL/ Eindverslag Datum 25 januari 2012 LIFE PROJECTNAAM Restoration of dune habitats along the Dutch coast Projectgegevens Projectgebied Nederlandse kustduinen Project startdatum 1 oktober 2005 Project einddatum 30 september 2011 Totale Projectduur 72 maanden Totaal budget EC bijdrage (%) van totale kosten 40,81 Gegevens Begunstigde Naam begunstigde Contactpersoon Postadres Bezoekadres Staatsbosbeheer Dhr. B. J. Jenster Postbus 333, 9700 AH Groningen, NL Trompsingel 1, 9724 CX Groningen, NL Telefoonnummer Fax: Project Website b.jenster@staatsbosbeheer.nl 1 van de 127

2 1. INHOUDSOPGAVE Bijlagen Verklarende woordenlijst en afkortingen Samenvattingen Samenvatting Summary Introductie Kader LIFE-Duinen Voortgang en resultaten Algemeen Actie A.1 Planuitwerking Actie A.2 Vergunningen en ontheffingen Actie A.4 Hydrologisch vooronderzoek Vroongronden Actie B.1 Afkoop pacht Terschelling Actie C.1 Verwijderen naaldbos Actie C.2 Inrichten begrazingsgebied Terschelling Actie C.3 Plaggen duinvalleien Terschelling Actie C.5 Herstel van de oorspronkelijke hydrologie Actie C.5b Herstel van de oorspronkelijke hydrologie Actie C.6 Inrichten begrazingsgebied Vlieland Actie C.7 Plaggen duinvalleien Vlieland Actie C.8 Herstel vochtige duinvalleien De Nederlanden op Texel Actie C.9 Vergroting van begrazingsgebied De Nederlanden op Texel Actie C.10 Herstel vochtige duinvalleien Coepelduinen te Noordwijk Actie C.11 Verwijderen van opslag in de grijze duinen bij Wassenaar en Noordwijk Actie C.12 Vergroten van het begrazingsgebied in de grijze duinen van Wassenaar Actie C.13 Herstel habitat Vroongronden, Biesterveld en Verklikkerduinen Actie C.14 Herstel van natuurlijke overgang van duinen naar bos in de Kop van Schouwen Actie C.15 Begrazing Meeuwenduin Actie D.1 Maaien en plaggen Terschelling Actie D.2 Rotatie begrazing geiten Terschelling Actie D.3 Vegetatie en humus verwijderen Vlieland Actie E.1 Website Actie E.2 Informatiepanelen Actie E.3 Folders Actie E.4 Communicatie met lokale bevolking Actie E.5 Persbijeenkomsten en berichtgeving in de pers Actie E.6 Publicatie in Waddenbulletin en Duinbehoud Actie E.7 Rondleidingen/excursies Actie E.8 Publieksrapport Actie F.1 Projectmanagement en coördinatie Actie F.2 Adviesraad Actie F.3 Externe financiële beoordeling Actie F.4 Monitoring Actie F.5 Herstelplan LIFE nadien Evaluatie en conclusies van de 127

3 8. Toelichting op financieel rapport Geleverde producten Bijlagen Bijlage 1: Kaartbijlage B, C en D-acties (kaarten met enkele foto s) Bijlage 2: Nog aan te leveren bewijsstukken (deliverys) Bijlage 3: Tabellen outputindicatoren en overzicht uitgevoerde werkzaamheden Bijlage 4: Layman s Report (Engels en Nederlands) Bijlage 5: Monitoring (deel I, II, III en IV) Bijlage 6: Financiën: eindafrekening SBB en partners + accountantsverklaring Bijlage 7: Partnerovereenkomst(en) Bijlage 8: DVD/CD-Rom t.b.v. digitale levering van de benodigde stukken. 3 van de 127

4 2. Verklarende woordenlijst en afkortingen BBL Bureau Beheer Landbouwgronden SBB Staatsbosbeheer N2000 Natura 2000 LPT Landelijk projectteam EC Europese Commissie A.C. Additional Clause 4 van de 127

5 3. Samenvattingen 3.1 Samenvatting Voor u ligt het eindverslag, zoals bedoeld in artikel 11 van de LIFE Gemeenschappelijke Bepalingen Het verslag is opgesteld conform de daarin gestelde eisen waarmee richting subsidieverstrekker eindverantwoording wordt afgelegd over de behaalde resultaten en de aangewende middelen in relatie tot de doelstelling van het project. Het verslag heeft betrekking op de gehele projectperiode van 1 oktober 2005 t/m 30 september 2011 (6 jaar). Projectdoelstellingen Dit project, herstel van duinhabitats langs de Nederlandse kust, richt zich op Duinherstel voor gebieden op Terschelling, Ameland, Vlieland, Texel en nabij Noordwijk, Coepelduinen, Wassenaar en Kop van Schouwen. De maatregelen zijn erop gericht om voor ha de omstandigheden te verbeteren ten gunste van een aantal Habitattypen. Dit betreft ha herstel van Vochtige Duinvalleien (Habitattype 2190) met maatregelen als plaggen, maaien en chopperen en het aanpassen van wegen en paden, dempen en verontdiepen van sloten. Daarnaast voor een oppervlak van circa ha het vergroten van de kwaliteit van Duingraslanden en Heide ten gunste van de Habitattypen 2130, 2140 en Maatregelen daarvoor zijn het verwijderen en/of uitdunnen van bos en opslag en het instellen van begrazing voor circa 985 ha op Terschelling en Texel en in Noordwijk/Wassenaar en Zeeland. Tevens wordt hiervoor op enkele locaties de bovengrond verschraald met maatregelen als plaggen en chopperen. Ter stimulering van winderosie, ten gunste van het Habitattype 2120 zijn in de Kop van Schouwen in Zeeland maatregelen gepland als het verwijderen van de vegetatie en maken van inkepingen. Dit voor een gebied van 10 ha. In de Kop van Schouwen staan ook maatregelen als het dunnen en verwijderen van Dennenbos ten gunste van de ontwikkeling van (natuurlijk) Loofbos (Habitattype 2180) op de planning. Dit voor een gebied met een omvang van circa 40 ha. Actie C.4 op Terschelling (open graven duinen) evenals de actie A.3 in Zeeland (branden) zijn met de Additional Clause komen te vervallen. Samenvatting per hoofdstuk Hoofdstuk 4 Introductie Langs de gehele Europese kust zijn Duingraslanden, Witte Duinen en Grijze Duinen bedreigde of kwetsbare Habitats. Op Europese schaal gezien zijn de Nederlandse Duinen van groot belang, 10% van de Europese duinen zijn gelegen in Nederland. Daarnaast zijn de Nederlandse duinen de best bewaarde in Noord-West Europa. Met het oog op de aanwezige natuurwaarden heeft de Europese Commissie besloten de investeringen in herstel van de prioritaire duinhabitats te subsidiëren. Daarmee blijven de natuurwaarden behouden en worden ze versterkt. Acht Natura2000 gebieden (met een totale omvang van circa ha), die deels worden beheerd door Staatsbosbeheer, zijn opgenomen in dit project. Dit project richt zich op Duinherstel langs de Nederlandse kust voor gebieden op of nabij Terschelling, Ameland, Vlieland, Texel, Noordwijk, Coepelduinen, Wassennaar en Kop van Schouwen. De maatregelen zijn erop gericht om voor ha de omstandigheden te verbeteren. Het totale projectgebied is representatief voor de belangrijkste variatie in ecologische omstandigheden van de Nederlandse Duin ecosystemen. Dominante habitattypen in de projectgebieden zijn de prioritaire typen 2130 (Grijze Duinen) en 2140 (Duinheide met Kraaiheide) en het habitattype 2190 (Vochtige Duinvalleien). 5 van de 127

6 Hoofdstuk 5 Kader LIFE-Duinen Staatsbosbeheer is de hoofdbegunstigde en trekker van het project en voor enkele specifieke acties wordt Staatsbosbeheer ondersteund door de partners Wetterskip Fryslân, Bureau Beheer Landbouwgronden, Waddenvereniging en Stichting Duinbehoud. Het projectmanagement is verzorgd door de heer Bernie Jenster met directe ondersteuning van de heer Jacob Heitman en mevrouw Tina Kaldijk. De eindverantwoordelijkheid van het project ligt in handen van de Regiodirecteur Noord (de heer Herman Sieben). Daarbij is een stuurgroep ingesteld die toetst en stuurt, dit onder leiding van de Regio Directeur Noord. Voor de algehele afstemming van de operationele zaken is een landelijk projectteam ingesteld, aangestuurd door de projectmanager. Naast de projectmanager nemen de regionale coördinatoren deel aan dit projectteam. De regionale coördinator is verantwoordelijk voor de uitvoering en implementatie van de geplande acties in zijn regio. Daarnaast is er gewerkt met een Adviesraad met de taak om inhoudelijk advies uit te brengen op vlak van o.a. de begrazing en monitoring. De Adviesraad kent een variabele samenstelling gedurende het verloop van het project met vertegenwoordigers van onder andere de Waddenvereniging, Rijksuniversiteit Groningen, Universiteit van Amsterdam, Stichting Bargerveen, Stichting Duinbehoud, Waterleidingbedrijf Noord-Holland, Vogelbescherming Nederland en Staatsbosbeheer. Hoofdstuk 6 Voortgang en resultaten In hoofdstuk 6 zijn deze resultaten van elke afzonderlijke actie nader toegelicht. Van de voorbereidende acties A.1, A.2 en A.4 kan de conclusie getrokken worden dat de gestelde doelen zijn gehaald. Actie A.3 is met de Additional Clause komen te vervallen, echter de kosten die voor actie A.3 zijn gemaakt, zijn met de Additional Clause gehandhaafd en zijn in de financiële afrekening dan ook gedeclareerd. De nodige vergunningen (actie A.2) evenals de werkvoorbereiding (actie A.1) zijn tijdig afgerond. Een uitzondering hierop vormt actie C.5b Vlieland. Voor deze actie is, wegens de problemen met actie C.6, geen werk uitgevoerd. Actie A.4 is ook tijdig afgerond. Actie B.1 (afkoop van de pacht van duingraslanden op Terschelling) is voor 4,7 ha van de 10,0 ha uitgevoerd.. Met de afkoop van de pacht vervalt het intensieve beheer dat wordt omgezet in beheermaatregelen gericht op herstel van de daarvoor bedoelde habitattypen. Op de twee percelen zelf, waarvan de pacht is afgekocht, zijn geen fysieke maatregelen in het veld uitgevoerd. Wel zijn in de directe nabijheid sloten gedempt, vallende onder actie C.5b Terschelling, zodat voor ongeveer 42 ha de oorspronkelijke hydrologie is hersteld. Van de eenmalige beheermaatregelen, acties C.1 t/m C.15, is het overgrote deel van de doelstellingen gerealiseerd. Actie C.4 is met de Additional Clause komen te vervallen, echter de kosten die voor actie C.4 zijn gemaakt, zijn met de Additional Clause gehandhaafd en zijn in de financiële afrekening dan ook gedeclareerd. C.5b op Terschelling en Ameland zijn op tijd af gekomen. Acties C.5b Vlieland is niet gerealiseerd en van actie C.6 is wel de terreininrichting op tijd afgerond echter is de begrazing niet binnen de eindtermijn van LIFE ingevoerd. Wel is op Vlieland ca. 21 ha begraasd met winterbegrazing, echter op een andere locatie dan oorspronkelijk gepland. Terugkerende beheersmaatregelen, acties D.1 t/m D.3 zijn gerealiseerd binnen de gestelde doelen met daarbij opgemerkt dat actie D.2 relatief meer uren heeft gevraagd dan op voorhand was voorzien. De acties gericht op bewustwording en verspreiding van informatie (communicatie), acties E.1 t/m E.8, zijn goed verlopen. In algemeen kan gesteld worden dat de ingezette middelen een positieve bijdrage hebben geleverd aan het mobiliseren van draagvlak en het onder het voetlicht brengen van de problematiek en de behaalde resultaten van het project Duinherstel LIFE Duinen. 6 van de 127

7 Actie F.1 t/m F.5 betreffende het projectmanagement en de algemene acties zijn prima verlopen waarbij wordt opgemerkt dat meer Externe Bijstand noodzakelijk is geweest ter ondersteuning van de projectmanager. Bij de Additional Clause is de wijze van Monitoring bijgesteld waarbij de bevindingen met de eerste resultaten aan de bijlage van voorliggend eindverslag zijn toegevoegd. In navolgende tabel List of Key Deliverables and Outputs is van elke afzonderlijke acties in het kort de uitkomst beschreven. Deliverable or Milestone Action Deadline Date Achieved Delivery Press releases to local press and E5 01/09/ /07/2006 Totaal zijn er 17 persberichten verstuurd en bijna 100 professional journals 7 van de 127 artikelen geplaatst. Geconcludeerd kan worden dat er voldoende aandacht is gevraagd en publiciteit is opgezocht voor het LIFE-Duinen project. Project manager in place F1 01/10/ /09/2011 Vanaf de start t/m eind 31/12/2011 is projectmanager actief, met de nodige (externe) ondersteuning First meeting of project team F1 01/10/ /11/2006 Het eerste overleg van LPT heeft 30/11/2006 plaats gevonden, totaal 13 bijeenkomsten van LPT geweest. Start goat grazing D2 15/11/ /09/2006 Totaal is 103,8 ha verdeeld over 5 gebieden in begrazing genomen met 85 Landgeiten First information tables placed E2 15/01/ /01/2008 Totaal zijn 21 grote en 10 kleine borden geplaatst. First meetings with local community/stake holders Borden (2 stuks) actie C.6 worden na 30/09/2011 geplaatst. Wegens korte uitvoeringsperiode en realisatie op eind van het LIFE-termijn is voor maatregelen op Ameland geen infobord geproduceerd en geplaatst. E4 01/07/ /07/2006 De communicatie acties in de verschillende regio s zijn per projectonderdeel op afzonderlijke doelgroepen afgestemd. First meeting advisory board F2 31/12/ /04/2006 Totaal is de Adviesgroep 4 keer bijeen gekomen met Press releases to all media on first real activities in the field First article in Waddenbulletin and Duinbehoud als resultaat dat de geplande maatregelen effectief zijn uitgevoerd E5 01/07/ /07/2006 Totaal zijn er 17 persberichten verstuurd en bijna 100 artikelen geplaatst. Geconcludeerd kan worden dat er voldoende aandacht is gevraagd en publiciteit is opgezocht voor het LIFE-Duinen project E6 31/03/ /03/2006 Totaal heeft 1 artikel in het Waddenbulletin en 6 artikelen in Duinbehoud gestaan. Actual start grazing Meeuwenduin C15 31/12/ /12/2009 Inrichting is op 12/02/2008 afgerond en i.v.m. de 0- meting voor de monitoring is het gebied vanaf 31/12/2009 in begrazing genomen door 20 dieren van Natuurmonumenten. Action finished C10 15/03/ /03/2009 De geplande maatregelen met een omvang van 4,22 ha zijn conform plan en bijtijds uitgevoerd. Action finished C11 15/03/ /03/2009 De geplande maatregelen met een omvang van 5,32 ha (ten gunste van 50 ha) zijn conform plan en bijtijds uitgevoerd.

8 Action finished C12 15/03/ /03/ ha is voor 15/03/2009 ingericht, begrazing met 5 Schotse Hooglanders en 4 Galloways is in voorjaar van 2011 ingevoerd. Project website on the internet accessible E1 31/03/ /03/2006 Gedurende looptijd van het project is de website operationeel geweest en op gezette tijden geactualiseerd. Folders available E3 31/12/ /12/2006 Totaal zijn er folders gedrukt die teven via de website digital beschikbaar zijn. Daarnaast is voor Noodwijk e.o. op 24/04/ brochures gedrukt. First guided visits E7 30/06/ /06/2006 Totaal zijn er circa 430 excursies geweest waar LIFE Duinen op een of andere manier aan bod is gekomen. Totaal zijn hiermee bij benadering mensen geïnformeerd over LIFE-Duinen en hiermee in aanraking gekomen. Gebleken is dat excursies een goed middel zijn om draagvlak onder de lokale bestuurders en bewoners te vergroten. Start restoration project C8 11/08/ /08/2008 Op 31/03/2009 is de inrichting afgerond waarmee voor Nederlanden 685 ha de oorspronkelijke hydrologie is hersteld. First report monitoring F4 30/09/ /09/2009 Met het verslag halverwege van 2009 is de 1 e rapportage omtrent de 0-meting geleverd. Start removal vegetation and humus Vlieland D3 01/07/ /12/2007 Een gebied met een omvang van 6,0 ha is gemaaid en geplagd. Start removal vegetation and humus Terschelling D1 01/07/ /12/2007 Een gebied met een omvang van 8,5 ha is gemaaid en geplagd. All detailed work plans and work specifications available A1 30/09/ /09/2010 Alle voorbereidingen zijn bijtijds en binnen de eindtermijn gerealiseerd. All detailed work plans and work specifications available for action C.5b A1 31/10/ /10/2010 Alle voorbereidingen zijn bijtijds en binnen de eindtermijn gerealiseerd. Uitzondering hierop is actie C.5b Vlieland. All permits available - checks on Bird an Habitat regulations done A2 30/09/ /09/2010 Alle vergunningen en toestemmingen zijn bijtijds en binnen de eindtermijn gerealiseerd. All permits for action C.5b available A2 31/12/ /06/2011 Alle vergunningen en toestemmingen zijn bijtijds en - checks on Bird an Habitat binnen de eindtermijn gerealiseerd. Uitzondering regulations done hierop is actie C.5b Vlieland. Lease rights bought for at least 10 ha B /03/2011 Op 31 maart 2011 is geconstateerd dat 4,7 ha de eindstand is van de geplande 10 ha. Op de twee percelen zelf, waarvan de pacht is afgekocht, zijn geen fysieke maatregelen in het veld uitgevoerd. Forest and scrub cleared C1 31/12/ /12/ ,5 ha opslag en 9,0 ha bos is verwijderd waarmee het eindtotaal komt op 40,5 ha (20,0 ha doelstelling). Report on preliminary study A4 01/11/ /11/2007 RUG heeft bijtijds het geplande onderzoek/advies hydrology Vroongronden available geleverd. All information tables placed E2 31/03/ /03/2011 Totaal zijn 21 grote en 10 kleine borden geplaatst. Borden (2 stuks) actie C.6 worden na 30/09/ van de 127

9 geplaatst (borden zijn wel reeds geleverd). Wegens korte uitvoeringsperiode en realisatie op eind van het LIFE-termijn is voor maatregelen op Ameland geen infobord geproduceerd en geplaatst. Actual start grazing on Terschelling in both areas C2 31/03/ /03/2010 Verspreid over 4 deelgebieden is conform plan 275 ha in begrazing genomen. Voor deze actie zijn totaal 21 runderen, 15 Exmoorponies en 35 Shetlandpony s ingezet. Construction of dike and alternative for pump C5 31/03/ /03/2011 Dit onderdeel is bijtijds en conform de Additional Clause opgeleverd als zijnde een onderdeel van actie C.5a Terschelling Action finished C14 31/12/ /12/2008 Voor het geplande gebied met een omvang van 57 ha zijn de doelstellingen bijtijds gerealiseerd. Actual start grazing on Texel C9 31/03/ /03/2009 Voor 305 ha is in begrazing genomen met 26 Galloways waarvoor met de locale agrariër een langdurige overeenkomst is gesloten. Action finished C8 31/03/ /03/2009 Op 31/03/2009 is de inrichting afgerond waarmee voor 685 ha de oorspronkelijke hydrologie is hersteld. Action finished C13 30/09/ /09/2008 Voor het geplande gebied met een omvang van 169 ha zijn de doelstellingen bijtijds gerealiseerd. Action finished (expire) C4 30/09/ De actie is bij de Additional Clause komen te vervallen Action finished C7 31/12/ /12/2009 Van de geplande 6,0 ha is 4,3 ha gerealiseerd. Experimental burning in calcareous A3 30/12/ De actie is bij de Additional Clause komen te vervallen dunes (expire) Natural hydrology restored on 492 ha C5 08/07/ /08/2011 Conform plan is voor een gebied van 492 ha de oorspronkelijke hydrologie hersteld. Natural hydrology restored on 130 ha C5b 31/03/ /09/2011 Doelstelling is om als compensatie voor actie C.5a voor minimaal 130 ha de oorspronkelijke hydrologie te herstellen Op Ameland is 120 ha en op Terschelling is 25 ha hersteld, waarmee de doelstelling is gehaald. De ha op Vlieland zijn als gevolg van de perikelen rondom actie C.6 niet gerealiseerd. Actual start grazing on Vlieland C6 30/06/ Op 21 ha is winterbegrazing uitgevoerd echter niet op de geplande locatie. De geplande 200 ha zijn niet binnen de eindtermijn van LIFE gerealiseerd maar wordt na afsluiting ingevoerd. Dit met andere dieren en aanpassingen aan het raster. Sod cutting finished C3 31/12/ /12/2009 Totaal is er 23,8 ha geplagd. Layman's report printed E8 30/09/ /12/2011 Rapport is aan de bijlage van dit eindverslag toegevoegd. Audit report available F3 31/12/ /12/2011 Rapport is aan de bijlage van dit eindverslag toegevoegd. Final report monitoring available F4 30/09/ /12/2011 Rapporten zijn aan de bijlage van dit eindverslag toegevoegd. 9 van de 127

10 After LIFE conservation plan F5 30/09/ /12/2011 Bevindingen zijn in hoofdstuk 7 van het eindverslag available verwerkt. 30/06/2011 Betreft data conform voortgangsverslag 2010, overige data conform Additional Clause d.d. 16 april 2010 Hoofdstuk 7 Evaluatie en conclusies Het proces: de werkwijze zoals die voor LIFE Duinen is uitgevoerd, wordt binnen Staatsbosbeheer in de toekomst voor soortgelijke projecten toegepast en geïntegreerd in de werkwijze van het in oprichting zijnde landelijke projectenbureau. Dit betekent dat in de toekomst projectmatig werken weer een stap verder is gebracht, mede op basis van de ervaringen van LIFE Duinen. Projectbeheersing (de problemen, partners en hun toegevoegde waarde): in algemeen kan gesteld worden dat de voorbereiding en behoeve van de acties in het veld goed zijn verlopen en dat de samenwerking met de partners goed heeft uitgepakt Successen en mislukkingen van de toegepaste methodieken, resultaten van de uitgevoerde acties en kostenefficiëntie van de acties: nadat eenmaal de voorbereiding van de verschillende acties waren doorlopen, is de uitvoering in bijna alle gevallen een kwestie geweest van de uitgewerkte maatregelen uitvoeren. Voor enkele acties is uit een aantal zaken de nodige leerling getrokken. Vergelijking met de projectdoelstellingen: gesteld kan worden dat er ruim ha profiteert van de uitgevoerde maatregelen. De vooraf gestelde doelstellingen betreft het aantal ha zijn dan ook gehaald. Conclusie(s): vergelijking met de projectdoelstellingen. Gesteld kan worden dat er ruim ha profiteert van de uitgevoerde maatregelen. De maatregelen zijn gericht op vernatting, verschraling en herstel van de dynamiek. Totaal is er ruim ha aan Vochtige Duinvalleien hersteld door uitvoering van maatregelen als plaggen, maaien en chopperen aanpassen van wegen en paden. Begroot hiervoor was circa ha. Bos en opslag zijn verwijderd en/of uitgedund om de kwaliteit van Duingraslanden en Heide te vergroten over een oppervlak van ca ha, waarvoor begroot ca ha. Dit in combinatie met en instellen van begrazing voor gebieden op Terschelling, Texel en nabij Noordwijk/Wassenaar en Zeeland met een totale omvang van circa 985 ha. Tevens is ten gunste van de Duingraslanden Dennenbos verwijderd en is de bovengrond verschraald door maatregelen als plaggen en chopperen. In de Kop van Schouwen in Zeeland zijn maatregelen uitgevoerd als het verwijderen van de vegetatie en maken van inkepingen. Dit ter stimulering van winderosie en ten gunste van het Habitattype Witte Duinen met een omvang van circa 10 ha. Ook is in de Kop van Schouwen conform de doelstelling Dennenbos gedund en verwijderd ten gunste van de ontwikkeling van (natuurlijk) Loofbos, Habitattype Duinbos met een omvang van ca. 40 ha. Op Terschelling is voor een kleinere oppervlakte dan gepland. de oorspronkelijke hydrologie hersteld, echter dit is gecompenseerd met de (extra) maatregelen op Ameland. Daarmee is de oorspronkelijke doelstelling omtrent het aantal ha gerealiseerd. Het grote verschil op Vlieland is te verklaren doordat er geen 200 ha maar circa 21 ha aan (winter)begrazing is gerealiseerd (actie C.6). Echter wordt dit ruimschoots gecompenseerd met de ha op Texel en Noordwijk e.o. (actie C.9 en C.12). Resultaten Evaluatie van enkele specifieke hydrologische sleutelfactoren Er is over een lange periode onderzoek verricht naar de effecten van hydrologische herstelmaatregelen in combinatie met plagwerkzaamheden op de vestiging van karakteristieke vegetaties van soortenrijke duinvalleien in de binnenduinrand van Schouwen, speciaal in de daar gelegen oude lage duincomplexen van de Vroongronden. Onder auspiciën van LIFE is in 2011 een laatste monitoringsronde uitgevoerd en 10 van de 127

11 een compilatie van de meerjarige gegevens uitgewerkt (bijlage 5.8). De complexe werking van het hydrologisch systeem aldaar en de beïnvloeding daarvan door interne maatregelen als het dempen van sloten of het omvormen ervan naar brede ondiepten zijn hierbij duidelijk geworden. Uit de monitoringgegevens blijkt dat vegetaties van gebufferde omstandigheden zich in aanzienlijke mate hersteld hebben. Zo zijn er inmiddels weer 16 Rode-lijstsoorten in het gebied aangetroffen waarvan meerdere verdwenen waren. Of de omstandigheden op langere termijn ook geschikt zijn voor de hervestiging van zgn. blauwgraslandsoorten is nog de vraag vanwege de effecten die nog wel lijken uit te gaan van externe effecten van drainage van aangrenzende landbouwgronden en campings. Ook in de centrale valleien op Terschelling wordt in aansluiting op de bovengenoemde, reeds opgeleverde ecologische studie (bijlage 5.5) nog onderzoek gedaan naar het functioneren van het hydrologisch systeem na uitvoering van de herstelmaatregelen. De bemonsteringen van bodem en grondwater zijn inmiddels uitgevoerd. De interpretatie ervan moet echter plaatsvinden in combinatie met de gegevens van een door derden bekostigd kwantitatief hydrologisch onderzoek. Dit zal dit voorjaar (2012) plaatsvinden. Vermoedelijk speelt hier een soortgelijk mechanisme als in de Vroongronden een rol. Het effect ervan op de vegetatie wijkt mogelijk af omdat het systeem hier ingebed is in het diep ontkalkte duingebied van het Waddendistrict. Tenslotte is een heel kleinschalig onderzoekje naar zoet-zout grenzen in het grondwater uitgevoerd in het Zilte Vlak op Texel. De uitgangssituatie is weergegeven in (bijlage 5.9). Het is gewenst om hier, na uitvoering van de hydrologische herstelmaatregelen, op korte termijn een dergelijke analyse te herhalen, in combinatie met een kartering van de vegetatie. Evaluatie van duinbegrazing als sleutelfactor Onder algemene monitoring werd er al op gewezen dat het OBN-deel van het grootschalige duinbegrazingsonderzoek waarin ca. 90 van de totaal ca. 200 plots in de LIFE projectgebieden eind dit jaar zal worden opgeleverd. Dan zal een nadere analyse van de totale dataset plaatsvinden waardoor de zeggingskracht van de resultaten uit dit onderzoek nog sterk toe zullen nemen. Uit het het specifieke Life-deel van dit onderzoek betreffende Vlieland en Schouwen (bijlage 5.10) blijkt vooralsnog het volgende: Op basis van de voorlopige analyses kan geconcludeerd worden dat de huidige begrazing van de Vallei van het Veen en in de Zeepduinen lijkt te leiden tot een betere instandhouding van de prioritaire habitattypen grijze duinen (2130*) en duinheiden met kraaiheide en struikheide (2140* en 2150*). De vergrassing met breedbladige grassen (m.n. Duinriet, Zandzegge en Helm) wordt teruggedrongen, waardoor er ruimte ontstaat voor heide en open duingraslanden. De opslag van struweel en bomen nam in begraasde delen eerder toe dan af, maar de jonge opslag wordt zo sterk begraasd, dat deze op het oog vaak onzichtbaar is. Uit de eerste analyses blijkt dat voor de ongewervelde fauna vooralsnog geen duinkarakteristieke soorten kunnen worden aangeduid die sterk profiteren van begrazing. Omgekeerd zijn in de uitbreidingsgebieden nauwelijks diersoorten aangetroffen als relictpopulaties die als gevolg van begrazing zouden verdwijnen. Uitzondering hierop is de Harkwesp Bembix rostrata die in de begraasde delen van de Meeuwe- en Zeepeduinen in veel kleinere kolonies voorkomt dan in de begraasde delen. Bijvangsten van muizen in potvallen in de Meeuweduinen en Zeepeduinen ondersteunen de huidige gedachte dat begrazing lagere dichtheden tot gevolg heeft, waarbij de muizen hun toevlucht nemen tot de (randen van) hogere vegetaties. Wanneer bij een lage begrazingsdruk mozaïekvegetaties ontstaan van lage en hoge vegetatie kan de zichtbaarheid (en dus beschikbaarheid) van muizen voor roofvogels wellicht wel toenemen. 11 van de 127

12 Tot slot De uitvoeringswerkzaamheden i.k.v. LIFE zijn merendeels zeer recent afgerond. Een zekere stabilisatie van nieuwe uitgangssituaties voor natuurlijke successie heeft na grote ingrepen echter tijd nodig. Bovendien ligt het in de aard van de zich eerst vestigende pioniergemeenschappen dat ze qua structuur en samenstelling in de beginfase hele grote fluctuaties kennen. Toeval in de vorm van aan- of afwezigheid van soorten voor welke het vestigingsklimaat vaak maar kort geschikt zijn, speelt hierbij een grote rol. Pas op wat langere termijn hebben ecosystemen de neiging te convergeren naar een stabielere opbouw en samenstelling. Dan pas valt ook meer te zeggen over de mate waarin natuurdoelstellingen gerealiseerd zijn. De verwachting is dat rond 2017/2018 meer betrouwbare conclusies te trekken zijn op basis van de dan uitgevoerde reguliere monitoring. Wel kan gezegd worden dat de eerste resultaten van met name de hydrologische herstelprojecten en de begrazingsprojecten hoopvol stemmen. Hoofdstuk 8 Toelichting op financieel rapport De raming van kostensoort Overheads ,- niet meegerekend, sluit de begroting op , - inclusief btw. De werkelijke kosten zijn uitgekomen op totaal ,-. Excl. Overheads. Het verschil derhalve is ,-. Dit is 4,1% lager. De werkelijke overhead, gekoppeld aan de uren van Staatsbosbeheer, sluit op Derhalve kan maximaal 7% van / (afkoop pacht) worden gedeclareerd. In dit geval is dit dan max Het eindtotaal van het project sluit hiermee op , ,- = ,-Overschrijding van het oorspronkelijke budget zal niet door Brussel worden gehonoreerd zodat bij de eindafrekening het te declareren bedrag aan overhead is verlaagd naar Geconstateerd is dat op vier van de acht kostensoorten de financiële afwijking groter is dan 10% en groter is dan ,-. Dit geldt voor Personeel (Personnel), Aankoop uitrusting, (Durable goods Equipment) Afkoop van de pacht (Land purchase/lease) en de Overige Kosten (Other Costs). In hoofdstuk 8 is hierop een nadere toelichting gegeven. Op navolgende bladzijde is in tabelvorm de eindstand van elke afzonderlijke actie en de subtotalen per actiesoort uiteengezet. 12 van de 127

13 Samenvatting financieel Actie Beschrijving Budget (Euro) vastgesteld bij Additional Clause Realisatie (Euro) Verschil Realisatie t.o.v. Budget Verschil Realisatie t.o.v. Budget (Euro) (%) A.1 Planuitwerking ,1% A.2 Aanvragen vergunningen ,1% A.3 Experimenteel branden ,1% A.4 Hydrologisch vooronderzoek Vroongronden ,0% Subtotaal ,1% B.1 Afkoop pacht Terschelling ,0% Subtotaal ,0% C.1 Verwijderen 20 ha naaldbos Terschelling ,2% C.2 Inrichten begrazingsgebied Terschelling ,7% C.3 Plaggen duinvalleien Terschelling ,4% C.4 Herstel kale duinen Terschelling ,4% C.5 Herstel natuurlijke hydrologie ,0% C.5b Herstel natuurlijke hydrologie ,0% C.6 Inrichting begrazingsgebied Vlieland ,7% C.7 Plaggen duinvalleien Vlieland ,7% C.8 Herstel vochtige duinvalleien De Nederlanden, Texel C.9 Vergroting begrazingsgebied De Nederlanden, Texel C.10 Herstel vochtige duinvalleien Coepelduynen, Noordwijk C.11 Verwijderen opslag grijze duinen Wassenaar en Noordwijk C.12 Vergroten begrazingsgebied grijze duinen Wassenaar C.13 Herstel habitat Vroongronden, Biesterveld, Verklikkerduinen C.14 Herstel natuurlijke overgang van duinen naar bos Kop van Schouwen ,5% ,0% ,8% ,9% ,7% ,5% ,2% C.15 Begrazing Meeuwenduin ,7% Subtotaal ,9% D.1 Maaien en plaggen Terschelling ,9% D.2 Geitenbegrazing Terschelling ,9% D.3 Verschralen Vlieland ,0% Subtotaal ,7% 13 van de 127

14 Actie Beschrijving Budget (Euro) vastgesteld bij Additional Clause Realisatie (Euro) Verschil Realisatie t.o.v. Budget Verschil Realisatie t.o.v. Budget E.1 Website ,2% E.2 Informatiepanelen ,5% E.3 Folders ,4% E.4 Communicatie en uitdragen resultaten ,7% E.5 Pers ,9% E.6 Publicaties Waddenbulletin en Duinbehoud ,1% E.7 Excursies ,9% E.8 Publieksrapport ,7% Subtotaal ,3% F.1 Projectmanagement en coördinatie ,5% F.2 Adviesgroep ,5% F.3 Externe financiële beoordeling ,9% F.4 Monitoring (Final Report) ,9% F.5 Plan voor voortzetting beheer Subtotaal ,2% TOTAAL ,1% Overheads ,0% EINDTOTAAL ,8% Hoofdstuk 9 geleverde producten In dit hoofdstuk is in een tabel een overzicht gemaakt van de alle bijlagen die bij voorgaande verslagen en dit eindverslag zijn geleverd. 14 van de 127

15 3.1 Summary This is the final report, as referred to in article 11 of the common LIFE 2005 Provisions. The report has been drawn up in accordance with the requirements of LIFE-Nature. Its describe the results obtained and the means employed in relation to the objective of the project. The report covers the entire project period from 1 October 2005 t/m 30 september 2011 (6 years). Project objectives This project, concerning the restoration of dune habitats along the Dutch coast, focuses on dune restoration in areas on the islands of Terschelling, Ameland, Vlieland, Texel and near the town of Noordwijk, at Coepelduinen, in Wassenaar and at the Kop van Schouwen. The measures aim to improve conditions across 2,700 ha for the benefit of a number of types of habitat. This concerns 1,100 ha restoration of Wet Dune Slacks (Habitat type 2190) using measures such as sod stripping, mowing and the mechanised removal of vegetation and the humus layer, and modifications to roads and paths, the filling in and the broadening and shallowing of ditches. Furthermore, the quality of the dune grasslands and heathland will be increased for a surface area of approx. 1,550 ha for the benefit of Habitat types 2130, 2140 and Measures to this end included the removal and/or thinning of woodland and undergrowth, and the institution of grazing for approx. 985 ha on the islands of Terschelling and Texel, and in Noordwijk/Wassenaar and in the province of Zeeland. Also, in a couple of locations, the topsoil was made nutrient-poor using measures such as sod stripping and the mechanised removal of vegetation and the humus layer. At the Kop van Schouwen in Zeeland, measures have been planned to stimulate wind erosion for the benefit of Habitat Type 2120 such as the removal of vegetation and the creation of notches in an area 10 ha in size. Measures such as the thinning and removal of pine woodlands to benefit the development of (natural) deciduous woodland (Habitat type 2180) have also been planned for the Kop van Schouwen. The area concerned measures approximately 40 ha. Activity C.4 on Terschelling (digging open the dunes) as well as Activity A.3 in Zeeland (burning) were cancelled because of the Additional Clause. Summary per chapter Chapter 4 Introduction Along the entire European coastline dune grasslands, Shifting dunes along the shoreline with Ammophila arenaria and fixed coastal grey dunes with herbaceous vegetation are threatened or vulnerable habitats. From a European perspective, the Dutch dunes are of great importance; 10% of the dunes in Europe are located in the Netherlands. Furthermore, the Dutch dunes are the best preserved of their kind in North- West Europe. With a view to the natural values present, the European Commission has decided to subsidise the investment in the restoration of the priority natural values present. This will retain and reinforce these values. Eight Natura2000 sites (with a total surface area of approximately 25,700 ha), partially managed by Staatsbosbeheer, were included in this project which focused on dune restoration along the Dutch coast for areas on or near Terschelling, Ameland, Vlieland, Texel, Noordwijk, Coepelduinen, Wassenaar and Kop van Schouwen. The measures aimed to improve conditions for 2,700 ha. The total project area is representative of the important variation in ecological conditions of the Dutch dune ecosystems. Dominant habitat types in the project areas are the Priority Types 2130 (Grey Dunes) and 2140 (Lime-deficient dune heathland with crowberry) and Habitat Type 2190 (Humid Dune Slacks). 15 van de 127

16 Chapter 5 Kader LIFE Dunes Staatsbosbeheer is the principal recipient and sponsor of the projects, and, for a number of specific activities it is supported by its partners Wetterskip Fryslân [Friesland Water Authority], Bureau Beheer Landbouwgronden [Land Management Service], Waddenvereniging [Wadden Association] and Stichting Duinbehoud [Dune Conservancy Foundation]. Project management is provided by Mr Bernie Jenster with immediate support from Mr Jacob Heitman and Mrs Tina Kaldijk. Ultimate responsibility for the project is lodged with Regiodirecteur Noord [Director Northern Region] (Mr Herman Sieben). A steering party was thereby set up which assessed and steered, led by the Regiodirecteur Noord. A national project team was set up for the general harmonisation of operational matters which was led by the project manager. The other members of this team were the regional coordinators. The latter were responsible for the carrying out and implementation of the activities planned in their respective regions. Furthermore, there was also an Advisory Council which was charged with providing substantive advice in the fields of, among other things, grazing and monitoring. The Advisory Council s composition varied over the course of the project and featured representatives from, among other organisations, the Waddenvereniging, the University of Groningen, University of Amsterdam, Stichting Bargerveen [Bargerveen Foundation], Stichting Duinbehoud, Waterleidingbedrijf Noord-Holland [Noord-Holland Water Company], Vogelbescherming Nederland [The Dutch Society for the Protection of Birds ] and Staatsbosbeheer. Chapter 6 Progress and results Chapter 6 provides details on the results of every individual activity. We may conclude that the objectives set for the preparatory activities A.1, A.2 and A.4 have been achieved. Activity A.3 was cancelled because of the Additional Clause, however the costs incurred for Activity A.3 have been retained because of the Additional Clause and have been declared in the financial settlement. The permits required (Activity A.2) as well as the planning (Activity A.1) were completed in a timely manner with the exception of Activity C.5b Vlieland. There, no work was carried out due to problems with Activity C.6. Activity A.4 was also completed in a timely manner. Activity B.1, the leasehold of 4.7 ha of the 10 ha of dune grasslands on Terschelling was bought off. This will lead to the cessation of intensive management and a switch to management measures aimed at restoring the habitat types intended for the area. No physical measures were carried out in the field on the two parcels of land the leasehold has been bought off for. However, in the immediate vicinity ditches have been filled in, which is part of Activity C.5b Terschelling, so that the original hydrology has been restored for approx. 42 ha. The majority of the objectives for the one-off management measures Activities C.1 - C.15 were achieved. Activity C.4 was cancelled because of the Additional Clause, however the costs incurred for Activity C.4 have been retained because of the Additional Clause and have been declared in the financial settlement. C.5b on Terschelling and Ameland were completed on time. Activity C.5b Vlieland was not completed and for Activity C.6 the site structuring was completed on time however the grazing was not introduced before the end of the LIFE programme. On Vlieland approx. 21 ha was however grazed over the winter though at a different location to the one originally planned. Periodic management measures Activities D.1 - D.3 were achieved within the objectives set though it should be noted that Activity D.2 required relatively more hours than had been predicted. The activities aimed at consciousness raising and the dissemination of information (communication) Activities E.1 - E.8 were successfully completed. In general the means used made a positive contribution to mobilising support and highlighting the problems and the results achieved for the project Duinherstel LIFE Dunes. 16 van de 127

17 Activities F.1 - F.5 pertaining to project management and the general activities went well whereby it should be remarked that more external support was required to help the project manager. The monitoring method has been modified in the Additional Clause whereby the findings from the initial results have been added to the final report you are now reading. The following table List of Key Deliverables and Outputs briefly lists the outcome of each of the individual activities. Deliverable or Milestone Action Deadline Date Achieved Delivery Press releases to local press and E5 01/09/ /07/2006 In total 17 press releases were issued and almost 100 professional journals 17 van de 127 articles were posted. It may be concluded that sufficient attention was drawn to and publicity sought for the LIFE Dunes project. Project manager in place F1 01/10/ /09/2011 The project manager was active from the start until 31/12/2011 assisted by the necessary (external) support First meeting of project team F1 01/10/ /11/2006 The first LPT consultation took place on 30/11/2006. There were a total of 13 LPT meetings. Start goat grazing D2 15/11/ /09/2006 In total ha in 5 areas started to be grazed by 85 Landgeiten [Land Goats a typical Dutch breed] First information tables placed E2 15/01/ /01/2008 In total 21 large and 10 small signs were installed. 2 First meetings with local community/stake holders signs Activity C.6 were installed after 30/09/2011. Due to the short implementation term and achievement at the end of the LIFE term no informative sign was produced and installed for measures on Ameland. E4 01/07/ /07/2006 The communication activities in the various regions were attuned to the individual target groups. First meeting advisory board F2 31/12/ /04/2006 In total, the Advisory Council met 4 times resulting in Press releases to all media on first real activities in the field First article in Waddenbulletin and Duinbehoud the effective implementation of the measures planned. E5 01/07/ /07/2006 In total 17 press releases were issued and almost 100 articles posted. It may be concluded that sufficient attention has been drawn to and publicity sought for the LIFE Dunes project E6 31/03/ /03/2006 In total 1 article was published in the Waddenbulletin [Waddenvereniging publication] and 6 in Duinbehoud [Stichting Duinbehoud s publication]. Actual start grazing Meeuwenduin C15 31/12/ /12/2009 Structuring was completed on 12/02/2008 and in connection with the baseline measurement for monitoring grazing was started in the area as of 31/12/2009 by 20 of Natuurmonumenten s animals. Action finished C10 15/03/ /03/2009 The measures planned for the 4.22 ha were carried out according to plan and in a timely manner. Action finished C11 15/03/ /03/2009 The measures planned for 5.32 ha (for the benefit of 50 ha) were carried out according to plan and in a timely manner. Action finished C12 15/03/ /03/ ha was structured before 15/03/2009, grazing by 5

18 Scottish Highland cattle and 4 Galloways was introduced in the spring of Project website on the internet accessible E1 31/03/ /03/2006 The website was operational and regularly updated for the duration of the project. Folders available E3 31/12/ /12/2006 In total some 7,500 brochures were printed. A digital version was available through the website. Furthermore, 10 brochures were printed for Noordwijk and the surrounding area on 24/04/2007. First guided visits E7 30/06/ /06/2006 In total approx. 430 excursions were organised during which LIFE Dunes was referred to in some way or another. This means that approximately 6,000 people were informed about and came into contact with LIFE Dunes. The excursions prove to be a good means of increasing support among local politicians and inhabitants. Start restoration project C8 11/08/ /08/2008 The structuring which restored the original hydrology Nederlanden was concluded on 31/03/2009 for 685 ha. First report monitoring F4 30/09/ /09/2009 The 1st report concerning the baseline measurement was published in mid Start removal vegetation and humus D3 01/07/ /12/ ha were mowed and sod stripped. Vlieland Start removal vegetation and humus D1 01/07/ /12/ ha were mowed and sod stripped. Terschelling All detailed work plans and work specifications available A1 30/09/ /09/2010 All the preparations were achieved in a timely manner and inside the term set. All detailed work plans and work specifications available for action C.5b A1 31/10/ /10/2010 All the preparations were achieved in a timely manner and inside the term set with the exception of Activity C.5b Vlieland. All permits available - checks on Bird an Habitat regulations done A2 30/09/ /09/2010 All permits and permissions were achieved in a timely manner and inside the term set. All permits for action C.5b available A2 31/12/ /06/2011 All permits and permissions were achieved in a timely - checks on Bird an Habitat manner and inside the term set with the exception of regulations done Activity C.5b Vlieland. Lease rights bought for at least 10 ha B /03/2011 On 31 March 2011, it was concluded that 4.7 ha had been completed of the planned 10 ha. No physical measures were carried out on two parcels of land for which the leasehold had been bought off. Forest and scrub cleared C1 31/12/ /12/ ha undergrowth and 9 ha of woodland were removed bringing the final total to 40.5 ha (20 ha objective). Report on preliminary study A4 01/11/ /11/2007 RUG provided the planned research/advice in a timely hydrology Vroongronden available manner. All information tables placed E2 31/03/ /03/2011 In total 21 large and 10 small signs were installed. 2 signs, Activity C.6 were installed after 30/09/ van de 127

19 (signs have already been delivered). Due to the short period for execution and achievement at the end of the LIFE period, no informative sign was produced or installed for the measures on Ameland. Actual start grazing on Terschelling in both areas C2 31/03/ /03/2010 In accordance to the plan, 275 ha has started to be grazed in 4 sub areas. A total of 21 cattle, 15 Exmoor ponies and 35 Shetland ponies were used to this end. Construction of dike and alternative for pump C5 31/03/ /03/2011 This element was delivered in a timely manner as part of Activity C.5a Terschelling and in accordance with the Additional Clause. Action finished C14 31/12/ /12/2008 The objectives were achieved in a timely manner for the planned area which measures 57 ha in size. Actual start grazing on Texel C9 31/03/ /03/ ha has started to be grazed by 26 Galloways and a long-term agreement has been concluded with a local farmer to this end. Action finished C8 31/03/ /03/2009 The structuring which restored the original hydrology for 685 ha was completed on 31/03/2009. Action finished C13 30/09/ /09/2008 The objectives for the 169 ha planned area were achieved in a timely manner. Action finished (expire) C4 30/09/ The activity was cancelled because of the Additional Clause. Action finished C7 31/12/ /12/ ha of the planned 6 ha were achieved. Experimental burning in calcareous dunes (expire) A3 30/12/ The activity was cancelled because of the Additional Clause. Natural hydrology restored on 492 ha C5 08/07/ /08/2011 In accordance to the plan the original hydrology was restored for an area 492 ha in size. Natural hydrology restored on 130 ha C5b 31/03/ /09/2011 The objective is to restore the original hydrology for at least 130 ha in compensation for Activity C.5a. 120 ha on Ameland and 25 ha on Terschelling were restored which achieved the objective. The ha on Vlieland were not achieved as a result of the problems concerning Activity C.6. Actual start grazing on Vlieland C6 30/06/ Winter grazing was carried out on 21 ha, however not in the planned location. The 200 ha planned were not achieved before the end of the LIFE term, but will be introduced after the latter is over with other animals and with adaptations to the fencing. Sod cutting finished C3 31/12/ /12/2009 In total 23.8 ha have been sod stripped. Layman's report printed E8 30/09/ /12/2011 Report added to the appendix to this final report. Audit report available F3 31/12/ /12/2011 Report added to the appendix to this final report. Final report monitoring available F4 30/09/ /12/2011 Report added to the appendix to this final report. After LIFE conservation plan F5 30/09/ /12/2011 Findings incorporated into Chapter 7 of the final report. available 30/06/2011 Concerns data in accordance with the 2010 progress report, other data in accordance with Additional Clause dated 16 April van de 127

20 Chapter 7 Evaluation and conclusions The process: Staatsbosbeheer will use the method as executed for LIFE Dunes in similar projects in the future and will integrate it into the national project agency currently being founded. This means that - in future - project-based working will have been advanced a step partly on the basis of the experienced gained during LIFE Dunes. Project management (the problems, partners and their added value): in general it may be stated that the preparations for the benefit of the activities in the field went well and the cooperation between the partners was a success. Success and failures of the methods employed, results of the activities implemented and their cost efficiency: after the preparations for the various activities had been completed the implementation was, in almost all cases, a matter of carrying out the measures detailed. The necessary lessons were learned from a couple of activities. Comparison to the project objectives: it may be stated that well over 2,700 ha has benefited from the measures implemented. The objectives set for the number of ha have therefore been achieved. Conclusion(s): comparison with the project objectives. It may be stated that well over 2,700 ha have benefited from the measures implemented. The measures focused on the wetting, making nutrient poor and restoration of dynamics. In total well over 1,100 ha of wet dune slacks were restored thanks to the implementation of measures such as sod stripping, mowing and the mechanised removal of vegetation and the humus layer, and the modification of roads and paths. This was intended for approx. 1,100 ha. Woodland and undergrowth were removed and/or thinned out to raise the quality of dune grasslands and heathland across approximately 1,500 ha, which had been intended to be carried out for approx. 1,550 ha. This was combined with the introduction of grazing for areas on Terschelling, Texel and near Noordwijk/Wassenaar and in Zeeland with a total surface area of approximately 985 ha. For the benefit of dune grasslands, Pine woodlands were removed and the topsoil was made nutrient poor using measures such as sod stripping and the mechanised removal of vegetation and the humus layer. At the Kop van Schouwen in Zeeland, measures were carried out such as the removal of vegetation and the creation of notches. This to stimulate wind erosion for the benefit of the habitat type Shifting dunes along the shoreline with Ammophila arenaria across a surface area of approximately 10 ha. In accordance with the objective, pine woodlands were thinned out and removed at the Kop van Schouwen for the benefit of the development of (natural) deciduous woodland, habitat type Wooded dunes measuring approx. 40 ha. On Terschelling the original hydrology was restored on a smaller surface area than originally planned, however this was compensated for with (additional) measures on Ameland. This allowed the original objective to be achieved as far as the number of ha was concerned. The major difference on Vlieland can be explained by the fact that not 200 ha, but approximately 21 ha of (winter) grazing was introduced (ActivityC.6). On the other hand, this is amply compensated for by the ha on Texel and in Noordwijk and the surrounding area (Activities C.9 and C.12). Results Evaluation of a number of specific, key hydrological factors Research was carried out into the effects of hydrological restoration measures combined with sod stripping on the colonisation of characteristic vegetations in species-rich dune slacks in the inner dune margin of Schouwen, particularly in the old, low dune complexes of the Vroongronden situated there over an extended period of time. Under the auspices of LIFE, a final monitoring round was carried out in 2011 and a compilation of the multi-year data was detailed (Appendix 5.8). The complex action of the 20 van de 127