Nederland Belastingparadijs?!

Transcriptie

1 Nederland Belastingparadijs?! Is het aannemelijk dat de maatregelen die Nederland wil nemen, voor het tegengaan van misbruik van het Nederlandse verdragennetwerk door multinationals, zijn vruchten gaan afwerpen? Naam: Rachèl van Dijk Opleiding: Master Fiscaal Recht ANR: Datum afstuderen: 3 December 2014 Examencommissie: Prof. dr. J.A.G. van der Geld dr. R. Russo

2 Voorwoord In september 2012 ben ik gestart met mijn master studie fiscaal recht aan de Universiteit van Tilburg. Na het behalen van de vakken, ben ik begonnen met het schrijven van mijn masterthesis. Tijdens het schrijven van mijn masterthesis ben ik werkzaam als junior consultant tax compliance bij EY. Deze thesis heb ik geschreven om mijn studie fiscaal recht aan de Universiteit van Tilburg af te sluiten. De voorkeur voor het onderwerp Nederland belastingparadijs is ontstaan, omdat er al jaren veel ophef in Nederland is omtrent de vraag of Nederland een belastingparadijs is. Hierover worden in het parlement verhitte discussies gevoerd. In een voortdurende stroom van publicaties over belastingbesparende constructies van multinationals duikt steeds de naam van Nederland op. 1 Er dient na te worden gegaan wat de doorslaggevende reden is om de kapitaalbewegingen via Nederland te laten lopen. De Europese Commissie heeft een actieplan gepresenteerd voor een effectieve aanpak van belastingontwijking in de EU. De EU dient de wetstechnische leemten waarvan multinationals onbedoeld gebruik maken, te herstellen. 2 Met het schrijven van een thesis over Nederland belastingparadijs hoop ik te verduidelijken of Nederland nu wel of geen belastingparadijs is. Bovendien ga ik onderzoeken of de mogelijke maatregelen daadwerkelijk hun vruchten af gaan werpen in de strijd tegen belastingontwijking. Ik wil mijn man en mijn familie bedanken voor de steun, liefde en hulp gedurende mijn studie. Zonder hen was het niet gelukt om mijn studie naast een fulltime baan te kunnen volgen. Verder wil ik prof. dr. J.A.G. van der Geld bedanken voor de begeleiding en de kritische blik. Zijn kennis en inzicht hebben ertoe geleid dat ik diverse onderdelen heb weten te verfijnen en verduidelijken. Ik wens de lezer veel plezier toe tijdens het lezen van deze masterthesis. Rachèl van Dijk Helmond, November Prof. mr. G.T.K. Meussen, Nederland belastingparadijs, of toch niet?, Ars Aequi november Redactie V-N, Europese Commissie wil belastingontduiking en ontwijking uitroeien, V-N 2012/

3 Lijst van gebruikte afkortingen Art. Artikel AWR Algemene Wet inzake Rijksbelastingen BEPS Base Erosion and Profit Shifting BNB Beslissingen Nederlandse Belastingrechtspraak BW Burgerlijk Wetboek CFC Controlled Foreign Companies e.d. En dergelijke EU Europese Unie FATCA Foreign Account Tax Compliance Act FutD Fiscaal up to Date HR Hoge Raad IGA Intergovernmental Agreement Jo. Juncto Kamerstukken I Kamerstukken Eerste Kamer Kamerstukken II Kamerstukken Tweede Kamer LJN Landelijk Jurisprudentie Nummer MBB Maandblad Belasting Beschouwingen Nr. Nummer NTFR Nederlands Tijdschrift Fiscaal Recht OECD Organisation for Economic Co-operation and Development OESO Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling P. Pagina Staatssecretaris Staatssecretaris van Financiën Stcrt. Staatscourant TFO Tijdschrift voor Fiscaal Ondernemingsrecht UB Uitvoeringsbesluit V-N Vakstudie Nieuws VPB Vennootschapsbelasting Wet VPB 1969 Wet op de Vennootschapsbelasting 1969 WFR Weekblad voor Fiscaal Recht WIB Wet internationale bijstandsverlening bij de heffing van belastingen 3

4 Inhoud Voorwoord... 2 Lijst van gebruikte afkortingen... 3 Hoofdstuk 1 Inleiding Aanleiding van het onderzoek Probleemstelling Verantwoording van de opzet... 7 Hoofdstuk 2 Nederland als schakel in de internationale tax planning Inleiding Ontwikkeling Maatschappelijke discussie Politieke discussie Ethische discussie Profiterende multinationals Apple Hoorzitting Apple Google Starbucks Samenvatting Hoofdstuk 3 Nederlandse fiscale wetgeving Inleiding Deelnemingsvrijstelling APA/ATR praktijk Bronbelastingen op dividenden, rente en royalty s Verdragennetwerk Overige factoren Samenvatting Hoofdstuk 4 Belastingontwijking in Nederland Inleiding Belastingparadijs Belastingontwijking en -ontduiking Belastingontwijking Belastingontduiking Brievenbusmaatschappijen

5 4.5 Artikel 2 lid 4 Wet op de Vennootschapsbelasting Structuren ten behoeve van belastingontwijking Holdingstructuur Import export structuur Dividend structuur Royalty structuur Voorbeeld van het effect van een belastingstructuur Transfer pricing Een voorbeeld van transfer pricing Hybride mismatches Samenvatting Hoofdstuk 5 Maatregelen ter voorkoming van belastingontwijking Inleiding Internationale maatregelen ter voorkoming van belastingontwijking Base Erosion and Profit Shifting Het probleem Het Actieplan Tussenrapportage actieplan Europese maatregelen ter voorkoming van belastingontwijking Actieplan van de Europese Commissie Aanpassen van de Moeder-dochterrichtlijn Nationale maatregelen ter voorkoming van belastingontwijking Antimisbruikbepaling in belastingverdragen Automatische informatie-uitwisseling Foreign Account Tax Compliance Act Country-by-country reporting Substance eisen Samenvatting Hoofdstuk 6 Conclusie en aanbeveling Inleiding Beantwoording van de deelvragen Beantwoording van de probleemstelling Aanbeveling Eindconclusie Literatuurlijst

6 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Aanleiding van het onderzoek De afgelopen jaren is veel ophef ontstaan over internationaal opererende ondernemingen die hun winsten via uitgebreide constructies naar belastingparadijzen verplaatsen. Op die manier ontwijken multinationals belastingen in het land van herkomst. De discussie over de belastingheffing van multinationals, meer in het bijzonder hun internationale tax planning en de relatie met het Nederlandse fiscale regime, wordt zowel in de media als in de Tweede Kamer gevoerd. Hierdoor is er zowel een maatschappelijk als een politiek probleem ontstaan. In de Volkskrant verscheen op 11 juni jl. een artikel met de titel Voor de VS is Nederland hét favoriete belastingparadijs. Er is geen land waar om fiscale redenen zo veel geld naartoe wordt gesluisd als Nederland. 3 Nederland is populair vanwege het uitgebreide verdragennetwerk, de deelnemingsvrijstelling en de APA/ATR praktijk. Belastingverdragen zijn gesloten ter voorkoming van dubbele belastingheffing. Zowel westerse als ontwikkelingslanden zijn de dupe van het uitgebreide verdragennetwerk. Het ministerie van Financiën wijst er echter op dat Amerikaanse ondernemingen zich hier niet alleen om fiscale redenen vestigen, maar ook echt actief zijn met productiebedrijven, hoofdkantoren en distributiecentra, die goed zijn voor duizenden banen. 4 Bij multinationals ontstaat steeds meer fiscaal gestuurd gedrag, doordat zij in verschillende landen gebruik kunnen maken van de voordelen van wet- en regelgeving. Multinationals gaan zich hierdoor steeds meer richten op het opzetten van internationale structuren, waardoor effectief weinig belasting wordt betaald. Dit gedrag wordt mede geprikkeld, doordat Nederland actief adverteert met haar lage bronbelastingen. Nederland wil dus enerzijds multinationals naar Nederland trekken en adverteert hiervoor met haar gunstige fiscale klimaat, maar wil anderzijds niet benoemd worden als belastingparadijs. Multinationals maken afspraken met de Nederlandse fiscus over de grondslag waarover in Nederland belasting dient te worden betaald. Deze Advance Tax Rulings worden niet gepubliceerd, waardoor er geen inzicht wordt gegeven in de daadwerkelijke belastingheffing. Dit resulteert in het feit dat multinationals over slechts een klein deel van de winst belasting betalen. Een Advance Tax Ruling is aantrekkelijk, omdat zekerheid vooraf kan worden gekregen. Hierdoor komt vaak de vraag naar voren of multinationals door gebruik te maken van de fiscale faciliteiten hun fair share betalen aan de Belastingdienst. Bovendien moet gekeken worden naar de ethische kant van dit probleem. 3 Voor de VS is Nederland hét favoriete belastingparadijs, 11 juni 2014, 4 Voor de VS is Nederland hét favoriete belastingparadijs, 11 juni 2014, 6

7 Een multinational heeft namelijk andere normen dan een burger. Ethiek moet idealiter worden vastgelegd in de wet- en regelgeving. Naar aanleiding van alle ophef is onderzoek gedaan naar mogelijke maatregelen en oplossingen voor het internationale probleem van belastingontwijking. Landen willen enerzijds het probleem van belastingontwijking tegengaan, maar anderzijds willen landen competitief blijven. Het standpunt van Nederland is dat belastingontwijking moet worden aangepakt met juridisch bindende afspraken tussen landen. 5 Het risico bestaat echter dat een aantal landen zich niet aan de afspraken zal houden waardoor het probleem niet wordt opgelost, maar wordt verplaatst naar die landen. 6 Een internationale aanpak is dus vereist, omdat wanneer alleen Nederland maatregelen treft multinationals ervoor kiezen om een ander land als doorstroomland in de structuur te schuiven. 1.2 Probleemstelling Zoals reeds is aangegeven, is de doelstelling van deze thesis het onderzoeken of Nederland een belastingparadijs is. Tevens wordt onderzocht hoe belastingontwijking door multinationals, effectief kan worden tegengegaan. Dit heeft tot de volgende probleemstelling geleid: Is het aannemelijk dat de maatregelen die Nederland wil nemen, voor het tegengaan van misbruik van het Nederlandse verdragennetwerk door multinationals, zijn vruchten gaan afwerpen? De probleemstelling is onderverdeeld in deelvragen: Hoe is de positie van Nederland als schakel in de internationale tax planning ontstaan? Waarom is Nederland aantrekkelijk als doorsluisland en moeten we hier iets aan doen? Welke maatregelen kunnen genomen worden om belastingontwijking tegen te gaan? 1.3 Verantwoording van de opzet Aangezien de discussie omtrent Nederland als belastingparadijs al enkele jaren speelt zal in hoofdstuk 2 de ontwikkeling en achtergrond worden geschetst. Er wordt bekeken waarom Nederland de laatste jaren aantrekkelijk is geworden als doorsluisland en vestigingsplaats voor multinationals. Nadat de achtergrond is uitgewerkt worden in hoofdstuk 3 de aantrekkelijke fiscale factoren van de Nederlandse fiscale wetgeving uiteengezet. Nederland wordt in internationale structuren tussengeschoven, omdat Nederland een fiscaal optimaal vestigingsklimaat heeft. Vervolgens staat in hoofdstuk 4 de belastingontwijking van multinationals centraal. In hoofdstuk 5 zal vervolgens worden ingegaan op de maatregelen die Nederland neemt om de belastingontwijking tegen de gaan. Doordat multinationals Nederland als vestigingsplaats en doorsluisland gebruiken treedt ongewenste belastingontwijking op. Er is door de OESO een actieplan opgesteld om de ongewenste tax planning 5 Prof. mr. F.A. Engelen en mevr. A.F. Gunn MA, LL.M, Het BEPS-project: een inleiding, WFR 2013/ Prof. mr. F.A. Engelen en mevr. A.F. Gunn MA, LL.M, Het BEPS-project: een inleiding, WFR 2013/

8 tegen te gaan. Bovendien zijn er Europese en nationale maatregelen opgesteld om de tax planning van multinationals te bestrijden. Er wordt met name ingegaan op het aanscherpen van het verdragennetwerk. Hoofdstuk 6 sluit deze thesis af met een conclusie en aanbeveling, waarin een antwoord op de probleemstelling en deelvragen zal worden gegeven. 8

9 Hoofdstuk 2 Nederland als schakel in de internationale tax planning 2.1 Inleiding In de afgelopen jaren is er veel ophef ontstaan over de ontwikkeling van Nederland als belastingparadijs. Er zijn verschillende televisieprogramma s uitgezonden, waarin Nederland wordt aangemerkt als belastingparadijs. Multinationals wordt doelbewust de mogelijkheid gegeven om hun belasting op inkomsten uit rente, royalty s, dividenden en kapitaalwinsten uit dochtermaatschappijen laag te houden. 7 Multinationals zouden zich zonder deze aantrekkelijke faciliteiten nooit in Nederland hebben gevestigd. In dit hoofdstuk wordt de ontwikkeling van Nederland als schakel in de internationale tax planning uiteengezet. Doordat Nederland belicht wordt als belastingparadijs zijn er veel maatschappelijke, politieke en ethische discussies ontstaan. Tot slot bekijken we in dit hoofdstuk de rol die multinationals innemen en wat zij vinden van hun belastingontwijkingsgedrag. 2.2 Ontwikkeling Al gedurende vele jaren is er ophef over de vraag of Nederland nu wel of geen belastingparadijs is. In 1986 is er al een uitzending geweest van de Gouden Bergen met betrekking tot Nederland als belastingparadijs. Toen al werd aan het licht gebracht dat multinationals nagenoeg geen belasting betalen in Nederland. In deze uitzending werd bovendien verteld dat er toen een brief aan de Tweede Kamer is gestuurd, waarin duidelijk werd gemaakt dat de Nederlandse schatkist veel belastinginkomsten misloopt door onregelmatigheden in de vennootschapsbelasting. De mogelijkheden om te profiteren van de vennootschapsbelasting waren in die tijd nog uitgebreider dan nu. De meeste lacunes in de wetgeving zijn naar aanleiding van deze brief gedicht en daardoor is een explosie aan wetgeving ontstaan. Uiteindelijk bleek dat de wetgeving slechts was ingevoerd voor het aanzicht, boven het feit of de wetgeving daadwerkelijk effect had. Dit resulteerde in het feit dat van de twintig grootste in Nederland gevestigde ondernemingen, er vijftien geen belasting betalen. Gedurende de laatste jaren is de ontwikkeling omtrent de kwalificatie van Nederland als belastingparadijs fors toegenomen. In 2009 is Nederland wederom in het nieuws gekomen als belastingparadijs. Dit komt mede doordat Zembla er een uitzending aan wijdde en zo werd het onderwerp wederom belicht. Nederland heeft weliswaar geen palmbomen, maar toch wordt Nederland gepresenteerd als belastingparadijs voor multinationals. Multinationals laten winsten vallen daar waar de belastingheffing laag is, en dat is dus in Nederland. Door het gebruik van de voordelen van het Nederlandse belastingstelsel wordt de effectieve belastingdruk verlaagd. Echter, wat de multinationals niet betalen zullen de burgers en nationaal actieve ondernemingen moet betalen. 7 Michiel van Dijk e.a., The Netherlands: A tax haven, SOMO november

10 In Nederland is slechts een vestigingsplaats nodig, waaruit zogenaamd een onderneming wordt gedreven. Hierdoor wordt misbruik gemaakt van de vestigingsplaatsfictie. 8 Twee Amsterdamse trustkantoren zouden ieder respectievelijk brievenbusmaatschappijen, in één gebouw huisvesten. Via dergelijke brievenbussen stroomt jaarlijks miljard door Nederland. 9 Dit is enkel om het feit dat ze een vestiging in Nederland dienen te hebben om te kunnen profiteren van alle voordelen van de Nederlandse wetgeving. Op deze vestigingen vindt echter in werkelijkheid geen productie plaats, en wordt er veelal geen onderneming gedreven. De Nederlandse overheid werkt op deze manier doelbewust mee om Nederland aantrekkelijk te maken voor investeerders. Vervolgens is op 10 juni 2013 in Nieuwsuur wederom aandacht besteed aan de belastingontwijking van multinationals. Multinationals maken gebruik van brievenbusmaatschappijen. Hierdoor luidde de uitzending van Nieuwsuur Brievenbusmaatschappijen zijn niet tegen te houden. De morele verontwaardig ontstaat doordat multinationals gebruik kunnen maken van brievenbusmaatschappijen zonder dat dit bestraft kan worden. Gebruik hiervan is namelijk legaal. Hierdoor wekt de rol van Nederland ergernis op bij vele burgers en andere landen. Een goede oplossing zou zijn dat overal gelijke belastingtarieven worden gehandhaafd welke worden opgelegd door de wereldregering. Het op nationaal niveau eenzijdig aanpakken van het probleem en veranderen van fiscale faciliteiten, zal leiden tot verplaatsing van activiteiten en niet tot het oplossen van problematische belastingontwijking. Ook is er in juli 2013 een onderzoek gedaan naar de vraag of Nederland een belastingparadijs of doorsluisland is. 10 Hierin wordt geconcludeerd dat Nederland een doorsluisland is voor de tax planning van multinationals. Nederland heeft een spilfunctie in de wereldwijde concurrentie om directe buitenlandse investeringen aan te trekken. Dit wordt mede veroorzaakt door het belastingverdragennetwerk dat Nederland heeft afgesloten, met de daarin gunstige bronbelastingen op dividend, rente en royalty s. 11 Belastingverdragen zijn een belangrijk instrument voor belastingconcurrentie. 12 Vanwege de belastingconcurrentie en het verdragennetwerk zullen eenzijdige maatregelen tegen de nadelige gevolgen van internationale tax planning van multinationals weinig effect hebben. 13 Internationale samenwerking kan effectief zijn als landen bindende afspraken met elkaar maken Art. 2 lid 4 Wet VPB Prof. mr. dr. A.C.G.A.C. de Graaf, Oneigenlijk gebruik belastingverdragen: achtergrond, oorzaken en oplossingen, uit de bundel Ongewenste belastingontwijking?, redactie van Prof. dr. P. Kavelaars, Fiscaal Economisch Instituut / Erasmus Universiteit Rotterdam 2013, p Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p

11 2.2.1 Maatschappelijke discussie In de media wordt veel aandacht besteed aan de mondiale belastingontwijking door multinationals. In de maatschappij heerst het gevoel dat multinationals weinig tot geen belasting hoeven te betalen in Nederland en dat iedere andere burger en ondernemer dat wel moet. Een multinational kan afspraken maken met de Nederlandse Belastingdienst omtrent de grondslag waarover belasting dient te worden betaald. Een afspraak met de Nederlands Belastingdienst wordt een APA/ATR genoemd. Burgers kunnen geen APA/ATR met de Nederlandse Belastingdienst afsluiten. Een APA/ATR leidt tot het resultaat dat multinationals in Nederland weinig tot geen belasting betalen. Aangezien deze afspraken niet openbaar worden gemaakt, lijdt dat tot onenigheid bij burgers en nationaal actieve ondernemingen. Zij voelen zich ten opzichte van multinationals door de Belastingdienst benadeeld. Burgers en nationaal actieve ondernemingen hebben vooral het gevoel dat multinationals door deze afspraken niet aan hun fair share voldoen. Onder fair share kan worden verstaan, de belastingheffing die naar Nederlandse maatstaven reëel is en die een Nederlandse onderneming of burger in dezelfde situatie ook zou moeten betalen. Bovendien profiteren multinationals van de infrastructuur in Nederland, terwijl zij daar zelf niet of nauwelijks aan bijdragen. Verder speelt de discussie met betrekking tot ontwikkelingslanden. Enerzijds betaalt Nederland ontwikkelingshulp aan ontwikkelingslanden om in een goed daglicht te komen bij de burgers en andere landen, terwijl anderzijds inkomsten van ontwikkelingslanden worden onttrokken. Ontwikkelingslanden waarin de werkelijke productie plaatsvindt lopen veel belastinginkomsten mis, omdat multinationals in deze landen weinig tot geen belasting betalen. Dit kan door een in Nederland gevestigde onderneming in de structuur te schuiven. Deze maatschappelijke commotie heeft ertoe geleidt dat Starbucks is vertrokken uit Nederland. 15 De directeur van Starbucks erkent dat ergens belasting betaald moet worden, maar dat afspraken daarover in internationaal verband gemaakt moeten worden. Nederland zou zich daar niet als enige voor moeten inzetten. Het gevolg van eenzijdige maatregelen is dat multinationals uit Nederland vertrekken, zich elders vestigen en dat andere landen daarvan profiteren Politieke discussie In de politiek is ook grote ophef ontstaan over de kwalificatie van Nederland als belastingparadijs. Op 23 januari 2013 vond er een debat plaats van staatssecretaris Weekers in de Tweede Kamer over de positie van Nederland in het internationale belastingrecht, alsmede over het fiscale gedrag van multinationals. 17 Bovendien werd in het debat aangegeven dat multinationals zich niet meer kunnen 15 Vertrek starbucks wake-upcall, 19 augustus 2014, 16 Vertrek starbucks wake-upcall, 19 augustus 2014, 17 Prof. mr. G.T.K. Meussen, Fiscale ethiek in opmars, NTFR 2013/

12 verschuilen achter de verklaring dat zij zich formeel aan fiscale wet- en regelgeving van het desbetreffende land houden, de wet niet overtreden en derhalve niets verkeerd doen. 18 Bovendien zijn er in de afgelopen jaren meerdere malen Kamervragen gesteld aan de staatssecretaris over de vraag of Nederland een belastingparadijs is. De staatssecretaris geeft aan dat degene die van oordeel is dat Nederland een rol speelt bij het faciliteren van belastingontwijking duidelijk zou moeten maken welke criteria er worden gebruikt om een land als belastingparadijs aan te merken. 19 Bovendien vindt de staatssecretaris dat uitgelegd moet worden welke onderdelen van het Nederlandse verdragennetwerk, van de Nederlandse wet- en regelgeving of van de Nederlandse uitvoeringspraktijk deze kwalificatie verdient. 20 Tot nu toe heeft alleen de OESO heldere criteria voor een belastingparadijs uiteengezet. Volgens deze criteria is Nederland geen belastingparadijs. 21 Nederland heeft wel veel fiscale voordelen in de wet- en regelgeving opgenomen. Nederland heeft ter voorkoming van economisch dubbele belasting, de deelnemingsvrijstelling. Dit betekent dat winsten die al bij een vennootschap in het buitenland zijn belast, niet nogmaals in Nederland bij de andere vennootschap worden belast. 22 Daarnaast heft Nederland geen bronbelasting op rente en royalty's. Ook heeft Nederland belastingverdragen gesloten om juridisch dubbele belasting te voorkomen. Bovendien kan in Nederland een APA/ATR door de Belastingdienst worden afgegeven, waardoor zekerheid vooraf kan worden verkregen over de belastbare grondslag. Dergelijke gunstige maatregelen zouden een land echter niet tot belastingparadijs moeten bestempelen. 23 Landen willen niet als belastingparadijs aangemerkt worden, maar willen wel zeer competitief zijn ten opzichte van andere landen. Door dit tegenstrijdige belang zal de bestrijding van belastingontwijking niet of nauwelijks haalbaar zijn Ethische discussie Een verhitte discussie is ontstaan met betrekking tot de vraag of de fiscale planning van multinationals in strijd is met ethische normen. Het ontwijken van belastingheffing is in tegenstelling tot het ontduiken van belastingheffing niet in strijd met de wet. Een vraag die naar voren komt is of voor multinationals andere ethische normen gelden dan voor burgers en nationaal actieve ondernemingen. 24 Indien multinationals fiscaal plannen binnen de grenzen van de wet, wordt legaal gehandeld. Bovendien geeft iedereen een anderen invulling aan het begrip ethiek. Dit komt mede doordat iedereen andere ethische normen heeft. Om dit probleem op te lossen dienen 18 Prof. mr. G.T.K. Meussen, Fiscale ethiek in opmars, NTFR 2013/ Brief van de Staatssecretaris van Financiën van 27 maart 2013, nr. IFZ/2013/ Brief van de Staatssecretaris van Financiën van 27 maart 2013, nr. IFZ/2013/ Brief van de Staatssecretaris van Financiën van 27 maart 2013, nr. IFZ/2013/ mr. D.E. van Sprundel, Discussie over Nederland als belastingparadijs wordt onjuist gevoerd!, TaxLive 2014/ mr. D.E. van Sprundel, Discussie over Nederland als belastingparadijs wordt onjuist gevoerd!, TaxLive 2014/ Prof. dr. J.A.G. van der Geld, Ethiek en multinationale ondernemingen, uit de bundel Principieel belastingrecht, redactie van prof. mr. dr. J.L.M. Gribnau, Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2011, p

13 ethische normen in de wet- en regelgeving te worden opgenomen, zodat multinationals, burgers en nationaal actieve ondernemingen dezelfde ethische normen hanteren. Ook dient de vraag te worden gesteld of het ontwijken van belasting in strijd is met de ethische normen. Voor nationale actieve ondernemingen is de nationale maatschappij het referentiepunt, terwijl dat voor multinationals het wereldforum is. 25 Dit leidt in de praktijk tot verschillende ethische normen en waarden waaraan de wel of niet op het wereldtoneel actieve ondernemingen zich zouden moeten houden. 26 Nationale normen en waarden zullen daarbij soms strenger zijn dan de mondiale normen en waarden. 27 De Britse voorzitter van de parlementaire commissie, kwalificeert het gedrag van Amerikaanse concerns als Starbucks, Google en Amazon als immoreel gedrag. 28 Het is logisch dat multinationals geen tot nagenoeg geen vennootschapsbelasting in Nederland betalen, zonder dat zij in strijd handelen met ethische normen. Dit komt met name doordat multinationals gebruik kunnen maken van de deelnemingsvrijstelling. Op grond van de fiscale wetgeving hoeft het in Nederland gevestigde hoofdkantoor geen vennootschapsbelasting over de winst uit de deelneming te betalen. Dat geen vennootschapsbelasting hoeft te worden betaald, doordat gebruik wordt gemaakt van de fiscale wetgeving is dus in zo n geval ethisch verantwoord en niet in strijd met de ethische fiscale normen. 29 Getoetst dient te worden of multinationals zich enkel in Nederland vestigen om gebruik te kunnen maken van de voordelen van de fiscale wetgeving. Multinationals profiteren vaak van de voordelen zonder daadwerkelijk een bijdrage te leveren aan de samenleving. Echter, elke multinational heeft een eigen verantwoordelijkheid en dient hiernaar te handelen. Burgers en nationaal actieve ondernemingen krijgen hierdoor het gevoel dat multinationals kunnen profiteren van de Nederlandse infrastructuur en het rechtssysteem, zonder belasting te betalen in Nederland. Bovendien draagt het gedrag van de Nederlandse overheid niet bij aan het ontwikkelen van ethisch besef bij burgers en nationaal actieve ondernemingen, als de overheden met hun handelen uitstralen dat het niet om ethiek gaat, maar om het naar hun land lokken van investeringen en kapitaal Prof. dr. J.A.G. van der Geld, Ethiek en multinationale ondernemingen, uit de bundel Principieel belastingrecht, redactie van prof. mr. dr. J.L.M. Gribnau, Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2011, p Prof. dr. J.A.G. van der Geld, Ethiek en multinationale ondernemingen, uit de bundel Principieel belastingrecht, redactie van prof. mr. dr. J.L.M. Gribnau, Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2011, p Prof. dr. J.A.G. van der Geld, Ethiek en multinationale ondernemingen, uit de bundel Principieel belastingrecht, redactie van prof. mr. dr. J.L.M. Gribnau, Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2011, p David Cameron: Tax avoiding foreign firms like Starbucks and Amazon lack 'moral scruples', 3 Augustus 2014, 29 Prof. dr. J.A.G. van der Geld, Ethiek en multinationale ondernemingen, uit de bundel Principieel belastingrecht, redactie van prof. mr. dr. J.L.M. Gribnau, Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2011, p Prof. dr. J.A.G. van der Geld, Ethiek en multinationale ondernemingen, uit de bundel Principieel belastingrecht, redactie van prof. mr. dr. J.L.M. Gribnau, Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2011, p

14 2.3 Profiterende multinationals Er is veel discussie ontstaan omtrent de vraag of multinationals hun fair share voldoen. Er zijn in Nederland multinationals die nagenoeg geen of geen belasting betalen over hun gemaakte winsten. Dit komt met name door leemten in de Nederlandse wet- en regelgeving. De gemaakte APA s/atr s zullen nooit openbaar worden gemaakt en hierdoor zal dus geen duidelijk beeld ontstaan of aan het fair share wordt voldaan. Naar de mening van de heer P. Tang (Tweede Kamerlid van de PVDA) hebben Philips, Shell en Unilever geen belastbare grondslag in Nederland en betalen zij hierdoor geen belasting in Nederland. 31 Dit komt doordat onder andere gebruik wordt gemaakt van de deelnemingsvrijstelling en innovatiebox. Door de voordelen van verschillende belastingsystemen te combineren wordt door multinationals als Google, Facebook en Starbucks optimaal geprofiteerd. Deze multinationals maken gebruik van alle fiscale voordelen van de wet- en regelgeving, om op die manier zo weinig mogelijk belasting te betalen. Hierdoor dragen multinationals niet of nauwelijks bij aan de samenleving, maar profiteren wel van publieke voorzieningen Apple Op 25 maart 2013 is er een uitzending geweest van Tegenlicht getiteld de Tax Free Tour. 33 In deze uitzending werd aandacht besteedt aan de belastingheffing van Apple. Benadrukt werd dat Apple in 2012 slechts 1.9% belasting heeft betaald over de totale winst van 37 miljard dollar, welke buiten de VS is behaald. 34 Dit is zeer opmerkelijk, omdat wanneer de winst terug zou vloeien naar Amerika er 35% belasting zou moeten worden betaald. Nu maakt Apple gebruik van de constructie dat de intellectuele eigendommen aan Ierse dochtermaatschappijen worden verkocht, zodat op die manier de winst naar de dochtermaatschappij in Ierland vloeit. 35 Vervolgens verleent die Ierse dochtermaatschappij licenties aan een Nederlandse vestiging. 36 De constructie gaat via Nederland, omdat het intellectueel eigendom hier niet of nauwelijks aan belasting wordt onderworpen. 37 Vervolgens verleent Nederland een licentie aan een tweede Ierse dochtermaatschappij. 38 De royalty-inkomsten komen binnen bij de tweede Ierse onderneming en worden keurig afgerekend in 31 Uitzending van Zembla op 18 oktober B. Baarsma e.a., Uit de schaduw van het bankwezen. Feiten en cijfers over bijzondere financiële instellingen en het schaduwbankwezen, SEO-rapport nr , Amsterdam: SEO Deel A, hoofdstuk 2, pagina Tax Free Tour, 10 augustus 2014, 34 Tax Free Tour, 10 augustus 2014, 35 Belastingontwijking: double Irish Dutch Sandwich onder vuur, 15 augustus 2014, 36 Belastingontwijking: double Irish Dutch Sandwich onder vuur, 15 augustus 2014, 37 Belastingontwijking: double Irish Dutch Sandwich onder vuur, 15 augustus 2014, 38 Belastingontwijking: double Irish Dutch Sandwich onder vuur, 15 augustus 2014, 14

15 Nederland. 39 De tweede Ierse onderneming vloeit de winst tot slot door naar een land waar 0% belasting wordt geheven. 40 Deze constructie wordt ook aangemerkt als een Double Irish Dutch Sandwich Hoorzitting Apple Op 21 mei 2013 vond in Washington de openbare hoorzitting plaats. Het onderwerp van deze hoorzitting was het belastingbeleid van Apple. In deze hoorzitting werd vooral het ongenoegen geuit over het belastingbeleid van Apple. Apple benadrukt echter dat zij zich aan de regels houden en dat het probleem ligt bij het Amerikaanse belastingstelsel, dat dit soort constructies mogelijk maakt. 41 Apple probeert niets anders te doen dan binnen de grenzen van de wet, zo weinig mogelijk belasting te betalen. 42 Apple betaalt elke cent belasting die zij schuldig is. 43 Vorig jaar was dat 6 miljard dollar aan Amerikaanse belasting, oftewel 16 miljoen dollar per dag. 44 Apple benadrukt dat de dochtermaatschappijen van Apple échte ondernemingen zijn, ook al betalen ze nauwelijks belasting in Ierland. De hoorzitting leidt niet direct tot maatregelen tegen Apple, maar was vooral bedoeld om een discussie op gang te brengen. Bovendien is het de bedoeling om input te krijgen voor de hervorming van het belastingstelsel, zodat belastingontwijking van multinationals tegen kan worden gegaan. Apple heeft aangegeven hier een voorstander van te zijn, ook al zal dat betekenen dat meer belasting dient te worden betaald Google Google kwam negatief in het nieuws, omdat ze 2 miljard dollar aan vennootschapsbelasting hebben ontweken in de Verenigde Staten. Dit komt doordat er een betaling van 9,8 miljard dollar aan een concernvennootschap gevestigd in Bermuda is geweest, waarbij de betalingen via vennootschappen in Ierland en Nederland liepen. 46 De Nederlandse Belastingdienst heeft een afspraak gemaakt met Google, dat Nederland over 0,2% van de geldstroom vennootschapsbelasting int. 47 Zo profiteert ook Nederland mee van de structuren van multinationals. Ook Google gebruikt de zogenaamde Double Irish Dutch Sandwich methode, om zoveel mogelijk belasting te ontwijken. 39 Belastingontwijking: double Irish Dutch Sandwich onder vuur, 15 augustus 2014, 40 Belastingontwijking: double Irish Dutch Sandwich onder vuur, 15 augustus 2014, 41 Top Apple Gehoord in Amerikaanse senaat, 6 augustus 2014, 42 Top Apple Gehoord in Amerikaanse senaat, 6 augustus 2014, 43 Top Apple Gehoord in Amerikaanse senaat, 6 augustus 2014, 44 Top Apple Gehoord in Amerikaanse senaat, 6 augustus 2014, 45 Top Apple Gehoord in Amerikaanse senaat, 6 augustus 2014, 46 Google omzeilt belasting via Nederland, 14 augustus 2014, 47 Top Apple Gehoord in Amerikaanse senaat, 6 augustus 2014, 15

16 2.3.3 Starbucks Ook Starbucks ligt onder vuur vanwege de internationale tax planning. Door de internationale tax planning heeft Starbucks in de afgelopen veertien jaar slechts drie jaar een belastbare winst in het Verenigd Koninkrijk gehad. Met inachtneming van de mogelijkheden tot verliesverrekening zal er in de afgelopen veertien jaar geen belasting zijn betaald in het Verenigd Koninkrijk. Opgemerkt kan worden dat Starbucks handelt binnen de bestaande wet- en regelgeving en het dus volkomen legaal is. Starbucks zwicht uiteindelijk toch onder de maatschappelijke en politieke druk en ziet hierdoor vrijwillig af het recht op verliescompensatie. Al de maatschappelijke commotie heeft ertoe geleidt dat Starbucks is vertrokken uit Nederland. 48 Nederland zou zich niet als enige tegen belastingontwijking moeten verzetten, aangezien Amerikaanse ondernemingen goed zijn voor ongeveer banen. Het enige gevolg daarvan is dat multinationals uit Nederland vertrekken, zich elders vestigen en dat die landen daarvan profiteren Samenvatting Er bestaat al geruime tijd een maatschappelijke, politieke en ethische discussie omtrent de vraag of Nederland kan worden gekwalificeerd als belastingparadijs. De discussie ziet vooral op de vraag of multinationals in Nederland hun fair share voldoen. De Nederlandse overheid wil door middel van het aantrekkelijk fiscale vestigingsklimaat veel multinationals naar Nederland lokken. Nederland heeft door middel van haar aantrekkelijke vestigingsklimaat een sterke concurrentiepositie ten opzichte van andere landen. De Nederlandse overheid wil echter niet dat Nederland als belastingparadijs wordt aangemerkt, maar stelt zich wel dermate competitief op dat het voor multinationals een belastingparadijs is. Hierdoor treedt een tegenstrijdig belang op waarbij Nederland enerzijds concurrerend wil blijven als vestigingsplaats voor multinationals, maar anderzijds maatregelen wil nemen om belastingontwijking tegen te gaan. Voor burgers en nationaal actieve ondernemingen is Nederland echter geen belastingparadijs, daar in Nederland hoge belastingen worden geheven. 48 Vertrek starbucks wake-upcall, 19 augustus 2014, 49 Vertrek starbucks wake-upcall, 19 augustus 2014, 16

17 Hoofdstuk 3 Nederlandse fiscale wetgeving 3.1 Inleiding Nederland wordt gezien als gunstige vestigingsplaats voor multinationals. Nederland wil door middel van de fiscale voordelen multinationals naar Nederland lokken. Dit heeft een gunstig effect op de Nederlandse arbeidsmarkt en verhoogt hierdoor de welvaart in Nederland. Doordat echter gebruik wordt gemaakt van de voordelen van de Nederlandse fiscale wetgeving, worden belastingafdrachten verminderd. Het verdragennetwerk biedt aantrekkelijke mogelijkheden voor multinationals om via brievenbusmaatschappijen, belasting te voorkomen. In dit hoofdstuk worden de voordelen van de Nederlandse fiscale wet- en regelgeving uiteengezet. 3.2 Deelnemingsvrijstelling De deelnemingsvrijstelling is geregeld in artikel 13 lid 1 van de Wet op de Vennootschapsbelasting. In dit wetsartikel staat het volgende opgenomen: Bij het bepalen van de winst blijven buiten aanmerking de voordelen uit hoofde van een deelneming, alsmede de kosten ter zake van de verwerving of de vervreemding van die deelneming. De deelnemingsvrijstelling is een groot voordeel van het Nederlandse vestigingsklimaat. Door de deelnemingsvrijstelling wordt economisch dubbele belasting binnen een concern voorkomen. 50 Door de toepassing van de deelnemingsvrijstelling worden de door de dochtermaatschappij uitgedeelde dividenden en vermogensresultaten niet nogmaals bij de moedermaatschappij belast. Door de deelnemingsvrijstelling zijn zowel de positieve als negatieve waardeveranderingen van de dochtermaatschappij, onbelast en niet aftrekbaar bij de moedermaatschappij. De deelnemingsvrijstelling is een fiscaal bepalend element voor de concurrentiepositie van Nederlandse multinationals op buitenlandse markten en voor de concurrentiepositie van Nederland als vestigingsplaats voor hoofdkantooractiviteiten van internationaal opererende concerns. 51 Aantrekkelijke elementen van de Nederlandse deelnemingsvrijstelling zijn onder andere dat het een volledige vrijstelling betreft die zowel van toepassing is op dividenden als op vermogenswinsten, dat de moedermaatschappij de financieringskosten met betrekking tot een deelneming af kan trekken en dat liquidatieverliezen aftrekbaar zijn. 52 In binnenlandse verhoudingen wordt voor belangen van 5% of meer aangenomen dat deze niet als belegging worden gehouden en geldt de deelnemingsvrijstelling. 53 De deelnemingsvrijstelling geldt dus wanneer aannemelijk wordt gemaakt dat belangen niet als belegging worden gehouden. Dat wil zeggen uitsluitend met het oog op het verkrijgen van de waardestijging en het rendement dat 50 Kamerstukken II 2005/06, , nr Kamerstukken II 2005/06, , nr Art. 13d Wet VPB Kamerstukken II 2005/06, , nr

18 daarvan bij normaal vermogensbeheer kan worden verwacht. 54 Bovendien geldt voor toepassing van de deelnemingsvrijstelling dat belangen in dochtermaatschappijen niet als voorraad mogen worden gehouden. 55 De invoering van de Moeder-dochterrichtlijn heeft ervoor gezorgd dat de invloed van de deelnemingsvrijstelling in Europees verband is afgenomen. De Moeder-dochterrichtlijn stelt dividenden en winstuitkeringen van dochterondernemingen aan hun moedermaatschappijen vrij van bronbelasting. 56 Om dubbele niet belastingheffing als gevolg van leemten in de belastingstelsel te voorkomen, dienen het land van de moedermaatschappij en het land van de dochtermaatschappij het voordeel van de belastingvrijstelling aan de moedermaatschappij te ontzeggen voor zover de winst aftrekbaar is bij de dochtermaatschappij APA/ATR praktijk Een onderneming kan vooraf zekerheid vragen aan de Belastingdienst omtrent een voorgenomen transactie of samenstel van transacties. 58 Dit wordt een Advance Pricing Agreement (APA) of Advance Tax Ruling (ATR) genoemd. Om in aanmerking te kunnen komen voor een APA/ATR dient de deelneming met ten minste 15% eigen vermogen te worden gefinancierd. 59 De belastingplichtige dient informatie over het specifieke geval aan de Belastingdienst te verstrekken. Er dient een gedetailleerde beschrijving te worden gegeven van de voorgenomen rechtshandelingen. Ook dienen de lichamen en de vaste inrichtingen die erbij betrokken zijn te worden vermeldt. Tevens dienen de boekjaren waarvoor een APA/ATR wordt gevraagd te worden opgenomen in het verzoek. 60 Om de gevolgen van de APA/ATR vast te leggen zal de Belastingdienst een vaststellingsovereenkomst sluiten met het verzoekende lichaam. 61 De Staatssecretaris van Financiën heeft het besluit behandeling van verzoeken voor zekerheid vooraf in de vorm van een APA/ATR geactualiseerd. 62 Aangegeven dient te worden voor welk termijn het redelijk is om goedkeuring vooraf te geven. 63 Een APA/ATR geldt voor een periode van vier tot vijf jaar. 64 Na deze periode dient te worden beoordeeld of onder dezelfde voorwaarden een nieuwe APA/ATR kan worden overeengekomen. 54 HR 5 november 1997, nr , BNB 1998/ Kamerstukken II 2005/06, , nr Richtlijn 2011/96/EU van de Raad van 30 november 2011 betreffende de gemeenschappelijke fiscale regeling voor moedermaatschappijen en dochterondernemingen uit verschillende lidstaten. 57 Richtlijn 2011/96/EU van de Raad van 30 november 2011 betreffende de gemeenschappelijke fiscale regeling voor moedermaatschappijen en dochterondernemingen uit verschillende lidstaten. 58 Besluit van 3 juni 2014, nr. DGB 2014/ Redactie V-N, Actualisering besluit behandeling van verzoeken om zekerheid vooraf in de vorm van een Advance Tax Ruling (ATR), V-N 2014/ Besluit van 3 juni 2014, nr. DGB 2014/ Art. 7:900 lid 1 BW. 62 Besluit van 3 juni 2014, nr. DGB 2014/ Besluit van 3 juni 2014, nr. DGB 2014/ Besluit van 3 juni 2014, nr. DGB 2014/

19 Nieuw in het besluit is ook dat ten aanzien van houdsterstructuren geldt dat reële substance en operationele activiteiten in Nederland aanwezig moeten zijn alvorens het verzoek in behandeling wordt genomen. Bovendien is het aantal gevallen waarvoor verplicht een APA/ATR dient te worden gevraagd toegenomen van drie naar acht situaties. De drie klassieke situaties betreffen houdsterstructuren, hybride financierings- of rechtsvormen en de vraag of sprake is een Nederlandse vaste inrichting Bronbelastingen op dividenden, rente en royalty s Nederland is tevens aantrekkelijk vanwege het ontbreken van bronbelasting op rente en royalty s. Ieder land is vrij om eigen percentages voor bronbelastingen te bepalen. Het merendeel van de landen heeft echter met andere landen afspraken gemaakt over de maximale bronbelasting die door de bronstaat mag worden ingehouden. Ook worden afspraken gemaakt over de voorkoming die de woonstaat aan haar inwoners moet verlenen om dubbele belastingheffing te voorkomen. Deze afspraken zijn opgenomen in belastingverdragen. 66 In Nederland wordt geen bronbelasting geheven over vanuit Nederland betaalde rente en royalty s, ongeacht of het ontvangende land een verdragsland is of niet. 67 Hierbij wordt ervan uitgegaan dat de rente- en royaltybetalingen die vanuit Nederland aan groepsmaatschappijen in het buitenland worden betaald, in dat land tot de belastbare winst behoren. Wanneer rente en royalty s worden uitgekeerd aan een Nederlandse groepsmaatschappij geldt ook dat de in het buitenland betaalde bronbelasting over rente of royalty s, mag worden verrekend met de winstbelasting in Nederland. 68 De Nederlandse bronbelasting voor dividenden naar niet verdragslanden is 15%. Echter, vanwege afspraken in de afgesloten Nederlandse belastingverdragen, is de bronbelasting vaak veel lager. Nederland kan in een belastingverdrag opnemen dat de bronbelasting wordt verlaagd tot 5%. Ierland en het Verenigd Koninkrijk heffen geen dividendbelasting. Landen als het Verenigd Koninkrijk, Denemarken, België en Nederland combineren lage bronbelastingen met belastingverdragen om op die manier een goede concurrentiepositie te behouden Redactie V-N, Actualisering besluit behandeling van verzoeken om zekerheid vooraf in de vorm van een Advance Tax Ruling (ATR), V-N 2014/ B. Baarsma e.a., Uit de schaduw van het bankwezen. Feiten en cijfers over bijzondere financiële instellingen en het schaduwbankwezen, SEO-rapport nr , Amsterdam: SEO Deel B, hoofdstuk 2, pagina B. Baarsma e.a., Uit de schaduw van het bankwezen. Feiten en cijfers over bijzondere financiële instellingen en het schaduwbankwezen, SEO-rapport nr , Amsterdam: SEO Deel B, hoofdstuk 2, pagina B. Baarsma e.a., Uit de schaduw van het bankwezen. Feiten en cijfers over bijzondere financiële instellingen en het schaduwbankwezen, SEO-rapport nr , Amsterdam: SEO Deel B, hoofdstuk 2, pagina Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p

20 3.5 Verdragennetwerk Belastingverdragen kunnen worden ingeroepen door personen die inwoner zijn van een of van beide verdragsluitende staten. 70 Een persoon is inwoner van een verdragsluitende staat, indien de belastingplichtige volgens de wetgeving in die staat liable to tax is. 71 De Hoge Raad impliceert liable to tax als een materiële onderworpenheid over het wereldinkomen. 72 De Hoge Raad eist geen feitelijke onderworpenheid. 73 Belastingverdragen dragen bij aan de voordelige routes via Nederland. 74 Belastingverdragen leiden tot een toename van buitenlandse investeringen. Dit komt met name doordat Nederland verdragen heeft afgesloten met daarin gunstige bronbelastingen op dividenden, rente en royalty s. 75 Een nieuw belastingverdrag verhoogd de buitenlandse investeringen met gemiddeld 20%. 76 Zolang nationale belastingstelsels niet op elkaar worden afgestemd, zullen multinationals gebruik maken van de verschillen om de belastingheffing te verlagen. Nederland heeft met veel landen een belastingverdrag afgesloten. In 2011 waren dat er meer dan negentig. 77 Dat echter niet vreemd, aangezien Nederland een van de meest open economieën ter wereld heeft. De Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk hebben meer belastingverdragen. Ook de Scandinavische landen, België, Zwitserland en Duitsland hebben veel belastingverdragen getekend. 78 Belastingverdragen verlagen niet alleen de belastingafdracht van de ondernemingen die al in verdragslanden economisch actief zijn, maar trekken ook ondernemingen aan die zich daar omwille van de gunstige belastingverdragen vestigen. 79 Het doel van een belastingverdrag is om dubbele belastingheffing op grensoverschrijdende investeringen te voorkomen. 80 Bovendien hebben belastingverdragen echter niet alleen betrekking op het voorkomen van dubbele belasting, maar ook op het voorkomen van dubbele niet belastingheffing Art. 1 OESO-modelverdrag. 71 Prof. mr. F.P.G. Pötgens, Verdragstoegang en inwonerschap in de Notitie Fiscaal Verdragsbeleid 2011, WFR 2011/ HR 16 januari 2009, nr , BNB 2009/43 en HR 16 januari 2009, nr , BNB 2001/ Prof. mr. F.P.G. Pötgens, Verdragstoegang en inwonerschap in de Notitie Fiscaal Verdragsbeleid 2011, WFR 2011/ Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p Arjen Lejour en Maarten van t Riet, Nederland belastingparadijs? Nederland doorsluisland!, centraal planbureau CPB Policy brief 2013/07, p Brief met antwoord op vragen uit Eerste Kamer over verdragsbeleid van 29 mei 2013, nr. IFZ/2013/321U. 20