Door nieuwe ogen. Betekenisgeving en hulp na seksueel geweld in cultureel perspectief

Transcriptie

1 Door nieuwe ogen Betekenisgeving en hulp na seksueel geweld in cultureel perspectief Marianne Cense, 2002

2 Door nieuwe ogen Betekenisgeving en hulp na seksueel geweld in cultureel perspectief Scriptie in het kader van de Europese masteropleiding Interculturalisatie van de zorg Auteur: Ir. Marianne Cense Begeleiding onderzoek: Drs. Sander Kramer, Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap Prof. Dr. Annemiek Richters, Hoogleraar Cultuur, gezondheid en ziekte van Leids Universitair Medisch Centrum Uitgave: TransAct, Utrecht, 2002 in cultureel perspectief, Marianne Cense

3 in cultureel perspectief, Marianne Cense

4 De werkelijke reis van ontdekkingen bestaat niet uit het zoeken naar nieuwe landschappen, maar uit het openen van nieuwe ogen. Marcel Proust in cultureel perspectief, Marianne Cense

5 in cultureel perspectief, Marianne Cense

6 Inhoudsopgave Voorwoord 6 1 Inleiding Motivatie voor het onderzoek Kader van dit onderzoek Visie op cultuur Opbouw van de scriptie 11 2 Methodische verantwoording Vraagstelling Afbakening onderzoek Onderzoeksgroep en overige bronnen Onderzoeksmethode Verloop en verwerking van interviews 18 3 De Nederlandse context Opvattingen over seksueel geweld Ontwikkelingen in de hulpverlening na seksueel geweld 23 4 Betekenisgeving in cultureel perspectief Emotionele en psychische gevolgen van seksueel 28 geweld 4.2 Betekenisgeving in interactie met sociale omgeving Cultuurspecifieke sociale gevolgen Maatschappelijke betekenisgeving 36 5 Wat heelt of helpt voor vrouwelijke migranten en 38 vluchtelingen 5.1 Attitude van de hulpverlener Benoemen van ervaringen Het sociale systeem Behandelvormen Randvoorwaarden voor goede hulp 52 6 Conclusies Betekenisgeving van seksueel geweld in cultureel 56 perspectief 6.2 Hulp die helpt Discussie 61 Bijlagen 1. Literatuurlijst Lijst van geïnterviewden Topiclijst interviews 70 pag. in cultureel perspectief, Marianne Cense

7 in cultureel perspectief, Marianne Cense

8 Voorwoord De zoektocht naar culturele elementen in de betekenisgeving van seksueel geweld was niet eenvoudig. Soms leek het of ik naar iets zocht dat er misschien niet als zodanig was, of zo diffuus dat het als mist tussen je vingers doorglipt. Want kun je betekenisgeving breder zien dan het individuele niveau, zonder teveel te veralgemeniseren en daarmee onrecht te doen aan het specifieke van de beleving van elk mens? Is het niet relevanter om te kijken naar de maatschappelijke positie van een groep en de context waarin geweld plaatsvindt dan naar cultuur? En hoe onderscheid je die zaken precies? Ik heb deze scriptie de titel Door nieuwe ogen meegegeven, omdat het gaat om de wijze waarop migranten en vluchtelingen betekenis geven aan seksueel geweld; de problematiek gezien door relatief nieuwe ogen in Nederland. Goede hulp aan hen vraagt van hulpverleners dat ze nieuwe ogen openen, dat ze bereid zijn oude beelden los te laten over betekenis van seksueel geweld en passende hulp en dat ze zien wat nu nodig is. Ik hoop dat deze scriptie de lezer enige eye-openers biedt en daarmee de discussie over goede hulp aan vrouwelijke migranten en vluchtelingen met seksueel geweldservaringen een nieuwe impuls geeft. En tenslotte verwijs ik met de titel naar een citaat van Proust, dat in mijn ogen goed aangeeft dat werkelijke vernieuwing niet bereikt wordt door naar de ander te kijken, maar door reflectie op jezelf en door oude manieren van kijken los te laten. Graag grijp ik dit voorwoord aan om een aantal mensen te bedanken, zonder wie deze scriptie niet tot stand was gekomen. Op de eerste plaats wil ik Indra Boedjarath, Nel Jessurun, Maya Danon, Mia Groenenberg en Silvana Turkovic heel hartelijk danken voor de interviews die ze me gegeven hebben. Het waren interviews waarin we vaak beiden aftastten wat de ander bedoelde met cultuur, met de betekenis van seksueel geweld, met hulp die helpt. Dankzij hun jarenlange ervaring in het werken met migranten en vluchtelingen met seksueel geweldservaringen en de vele cases die ze aandroegen, ben ik veel wijzer geworden. Het inzicht dat ze me gaven in hun omgang met de dilemma s van het bieden van hulp aan vrouwen en in het zoeken van een balans tussen wat kan en wat goed zou zijn, heeft me eens te meer overtuigd van de enorme waarde die hulpverleners als zij kunnen hebben voor cliënten met seksueel geweldservaringen. Ik wil mijn beide begeleiders, Sander Kramer en Annemiek Richters, van harte danken voor hun waardevolle adviezen in verschillende fasen van het onderzoek. Ik heb het afgelopen half jaar zelf kunnen ervaren wat Nel Jessurun bedoelt met de shock die soms nodig is om te komen van ik weet hoe de wereld in elkaar zit, naar hoe zit de wereld in elkaar?, waarbij die wereld soms versmald was tot deze scriptie. De verwarring die Sander wist te zaaien en de kritische vragen van Annemiek én al hun tips en suggesties hebben me geholpen mijn koers te bepalen. Tot slot wil ik mijn collega s van TransAct danken, Els Kok voor het meespeuren naar literatuur, Henna Goeptar en Sezai Aydogan voor de gesprekken over de koppeling tussen cultuur en seksueel geweld en mijn andere maatjes voor de bemoedigende woorden tussendoor. En last but not least mijn sectormanagers Edith Smulders en Simone Kortbeek voor de ruimte die ik kreeg om deze scriptie gedeeltelijk in werktijd te schrijven. in cultureel perspectief, Marianne Cense

9 in cultureel perspectief, Marianne Cense

10 1 Inleiding 1.1 Motivatie voor het onderzoek De zorg en hulp die in Nederland geboden wordt aan slachtoffers van seksueel geweld, door een scala aan organisaties en instellingen (GGZ, AMW, huisartsen, opvangcentra, FIOM, telefonische hulpdiensten, politie etc.), blijkt vaak niet aan te sluiten bij de behoeften van migranten en vluchtelingen (zie bijvoorbeeld Help de hulpverlening, resultaten van een klachtenlijn die TransAct in 1999 openstelde). Vanuit de visie dat iedereen die hulp zoekt bij de verwerking van seksueel geweld passende hulp moet kunnen vinden, werkt TransAct aan het stimuleren van kwaliteitsverbetering van de zorg, bijvoorbeeld door het ontwikkelen van kwaliteitscriteria, door methodiekontwikkeling en het geven van bijscholing. Naar mijn mening zijn er in Nederland diverse gouden hulpverleners, die de juiste toon weten te treffen, deskundig en toegankelijk zijn en voor slachtoffers van onschatbare waarde zijn. Ook zijn er instellingen die aardig op weg zijn om de hulp toegankelijker te maken en beter te doen aansluiten. Bijvoorbeeld door bij hun informatievoorziening voorlichters eigen taal en cultuur in te schakelen, door aandacht te besteden aan interculturele communicatie, aan de bejegening en houding van hulpverleners, door het aantrekken van allochtone hulpverleners en door klachtenprocedures in het leven te roepen waar men zich op kan beroepen in geval van discriminatie. Wat mijn inziens echter teveel buiten beeld blijft in opleidingen en in spreekkamers, zijn de vooronderstellingen die ten grondslag liggen aan de hulp en de cultuurbepaalde aannames daarachter over de gevolgen en betekenis van seksueel geweld. Zo is het in een Nederlandse context gebruikelijk om de impact van seksueel geweld te plaatsen in een kader van een verlies van autonomie en schending van (lichamelijke) integriteit. Een behandeldoel wordt dan het terugwinnen van een gevoel van controle. Maar is dit voor cliënten met andere culturele achtergrond ook een herkenbaar en zinvol kader? Het is denkbaar dat een cliënte die seksueel geweld vooral ervaart als een schending van haar reinheid of zuiverheid behoefte heeft aan andere hulp. Of dat een cliënte voor wie de verbondenheid met haar familie een onderdeel is van haar identiteit, in haar nood niet veel baat heeft bij autonomie. Ook in de ideeën over de verwerking van seksueel geweld zitten aannames, zoals de Westerse vooronderstelling dat praten over traumatische ervaringen helpt om ze een plaats te geven. Atlani en Rousseau hebben onderzoek gedaan naar de hulp aan Vietnamese bootvluchtelingen die verkracht zijn. Zij constateren dat er groot gemis is aan het aanpassen van de therapie aan de culturele context: The current psychiatric approach to dealing with the rape of residents of refugee camps is based on a framework understood by Western practitioners to be universal, but which is, in reality, culturally constructed and contingent. This calls into question the adequacy of its use with rape refugee victims. As Young argues, to know if an event is perceived as outside of human experience and disturbing for almost anybody - the major diagnostic criteria for PTSD (DSM4) one should first attempt to grasp its meaning within the cultural context in which its occurs, in order to see how these networks of meaning might confirm, question or inspire interventions (Atlani en Rousseau 2000). Om goede hulp te verlenen zal een hulpverlener aansluiting moeten vinden bij de beleving van de cliënt en niet standaard van Westerse kaders en behandelmodellen uit moeten gaan. Inzicht in niet-westerse betekeniskaders en verklaringsmodellen (explanatory models), kan hulpverleners helpen om de vooronderstellingen en vanzelfsprekendheden achter de eigen visie en aanpak te zien en samen met de cliënt te zoeken naar een behandelvorm die voor die cliënt inderdaad werkt. in cultureel perspectief, Marianne Cense

11 1.2 Kader van dit onderzoek Dit onderzoek is gericht op de constructie van de betekenis van seksueel geweld door vrouwelijke migranten en vluchtelingen. Hierbij is zowel gekeken naar factoren die met cultuur te maken hebben, als met de maatschappelijk positie en achtergrond van migranten en vluchtelingen, die van invloed zijn op de impact van seksueel geweld. Dit onderzoek heeft niet tot doel een blauwdruk te maken van wat in een bepaalde cultuur dé opvattingen zijn. Elk individu zal immers zijn eigen betekenis construeren, vanuit zowel een groepsgebonden als een persoonlijke geschiedenis en positie. Ten tweede is het onderzoek gericht op verschillende behoeften aan hulp en heling, die samenhangen met de impact van seksueel geweld. Deze onderzoeksscriptie is nadrukkelijk bedoeld als voorzet, als stimulans voor discussie. De beperktheid van de onderzoekstijd en omvang noodt tot bescheidenheid over uitspraken die op basis van dit onderzoek gedaan kunnen worden. Het doel ligt dan ook vooral in het belichten van invalshoeken die binnen de zorg nog vaak in het donker liggen. De scriptie is geschreven in het kader van de tweejarige mastersopleiding interculturalisatie van de psychosociale zorg, van de Utrechts school voor beleids- en bestuurswetenschappen, Universiteit van Utrecht. De scriptie heeft betrekking op twee van de drie deelterreinen van de opleiding: het in kaart brengen van zorgbehoeften van migranten en vluchtelingen en van de vertaling van deze zorgbehoeften naar het zorgaanbod aan migranten en vluchtelingen. De interculturalisatie van de zorg is een derde deelterrein, wat buiten deze scriptie valt. In hoofdstuk 5 worden wel een aantal randvoorwaarden voor goede hulp beschreven, die betrekking hebben op de inrichting van hulpverleningsorganisaties en de veranderingsprocessen die nodig zijn. Daarnaast valt deze scriptie in het kader van mijn werk als beleidsmedewerker bestrijding seksueel geweld van TransAct, landelijk expertisecentrum seksespecifieke zorg en seksueel geweld. De scriptie zal in eerste instantie binnen TransAct gebruikt worden als aanzet voor discussie over de invulling van eigen projecten en activiteiten (zoals een onlangs gestart driejarig project over methodiekontwikkeling van preventie en opvang van allochtone vrouwen met seksueel geweldservaringen). Daarnaast zal de scriptie via de netwerken van TransAct een rol spelen in het agenderen van kwaliteitsverbetering van de zorg aan migranten en vluchtelingen met seksueel geweldservaringen. 1.3 Visie op cultuur Culturele opvattingen en waarden zijn van grote invloed op de betekenis die mensen aan hun ervaringen geven. Het zijn de kaders waarbinnen mensen begrijpen wat er om hen heen en met henzelf gebeurt, de ogen waardoor ze kijken. Het is in mijn ogen daarom vanzelfsprekend om in de verwerking van ingrijpende gebeurtenissen, zoals seksueel geweld, te kijken naar het culturele perspectief. Bij migranten en vluchtelingen speelt daarnaast mee dat er tussen vertrek en aankomst iets gebeurd is: de migratie of vlucht, om verschillende redenen, vrijwillig of onvrijwillig, abrupt of voorbereid. Die ervaring heeft invloed op de worteling in de Nederlandse samenleving, op de plaatsing van schokkende gebeurtenissen en op de ruimte die men ervaart om ervaringen te benoemen. Het benadrukken van cultuur en cultuurverschillen is echter niet zonder risico. Ten eerste spelen er meer dingen mee in hoe iemand in het leven staat. Gender, klasse, generatie, seksuele voorkeur, leefstijl en andere verschillen hebben ook veel invloed op iemand s kijk op de wereld en zichzelf. De invloed van de verschillende groepen waartoe iemand behoort op iemand s eigen beleving zal per persoon verschillen. De één voelt zich nadrukkelijk in cultureel perspectief, Marianne Cense

12 Surinamer of Fries, voor de ander speelt dit op de achtergrond en is de identiteit van moeder of homo belangrijker. Waarbij er wisselwerkingen zijn tussen de verschillende categorieën: een lesbische Amsterdamse moeder kan een andere invulling geven aan haar identiteit als moeder dan een Turkse vrouw die in Limburg opgegroeid is. Daarnaast spelen er andere aspecten mee in hoe iemand zich voelt en gedraagt: de samenstelling / identiteit van het gezelschap waarin men zich bevindt, iemand s sociale positie in dat gezelschap, iemand s opleiding etc. Wanneer bepaald gedrag of een bepaalde kijk op het leven cultuurbepaald is, is daarom moeilijk te zeggen. De aandacht voor cultuur draagt het gevaar in zich dat er weinig aandacht is voor de individuele subjectieve beleving. Iemand s mening of gedrag wordt al bij voorbaat als typisch Hindoestaans of echt een achterhoeker geïnterpreteerd. Het kan leiden tot blindheid voor de unieke individuele reacties van een cliënt en diens omgeving. Bovendien is er steeds minder sprake van de Nederlandse cultuur en de Turkse cultuur. Annemiek Richters benoemt dit fenomeen met de term hybridisering: alle culturen zijn aan het mengen (lezing tijdens opleiding Interculturalisatie, 2001). Cultuur wordt vaak eenzijdig ingevuld; de Westerse cultuur wordt als gegeven, als normaal beschouwd en bij cliënten met een niet-westerse achtergrond moet een hulpverlener alert zijn op de cultuurfactor. Essed: Overdreven nadruk op verschil bevestigt indirect de veronderstelde superioriteit van de dominante cultuur. Het maakt dan niet uit of men reële verschillen constateert, dan wel verschillen meent te zien die er niet zijn. De bevestiging dat men ook gemeenschappelijke normen, waarden, doelstellingen of ervaringen deelt, kan de fixatie op verschil doorbreken. Het is van belang elkaar toe te staan uit de hokjes van cultuurdeterminisme te treden. We hebben nu eenmaal meer identiteiten dan alleen die van autochtoon of allochtoon. (Essed 1994). Blommaert vult aan dat sommige stromingen binnen interculturalisatie de Ander beschouwen als gevangen in een web van inflexibele, rigide waarden en normen, waar de te interculturaliserende instelling / hulpverlener flexibel op moet reageren. Terecht merkt hij op dat hier een etnocentrisch machtsverschil onder schuilt: We can adapt and adjust ourselves to cultural values other than our own. They remain the same, we adjust. They are rigid, we are flexible. They are the known object, we are the knowing subject. (Blommaert 1999) Blommaert maakt duidelijk dat de maatschappelijke verhoudingen steeds doorklinken in de interactie tussen individuen: If cultures meet, they usually do so under rather grim socioeconomic circumstances, with a clear societally sanctioned power difference between the various parties involved. (Blommaert 1999) Tenslotte wil ik als risico noemen dat het wijzen op cultuurverschillen de kloof kan vergroten tussen hulpverlener en cliënt en maar al te vaak wordt gebruikt om niet met lastige cliënten te hoeven werken. Anders gezegd: het benoemen van verschillen kan stress en angst opleveren voor het vreemde en onbekende, wat maakt dat een hulpverlener de weg naar de cliënt moeilijker kan vinden. Het moge duidelijk zijn: er zijn vele risico s en valkuilen verbonden aan het speuren naar culturele verschillen in de beleving van seksueel geweld. Toch wil ik deze speurtocht ondernemen, omdat ik ervan overtuigd ben dat de kwaliteit van de hulp aan migranten en vluchtelingen kan verbeteren als de uitgangspunten, de behandeldoelen, de benadering en de methodieken van de Nederlandse hulpverlening aangepast worden aan de verschillende betekenissen en behoeften aan heling of hulp van migranten en vluchtelingen met seksueel geweldservaringen. Ik ga in deze scriptie uit van een dynamische cultuurvisie, waarin cultuur ontstaat in interactie tussen mensen en geen statisch geheel is, maar een steeds verschuivend, contextgebonden fenomeen. Dit wil echter niet zeggen dat culturele verschillen er niet toe doen in contact tussen mensen en evenmin dat elk individu zijn of haar eigen cultuur kan in cultureel perspectief, Marianne Cense

13 kiezen of kan switchen naar hartelust. Rinske Boomstra beschrijft de dynamische cultuurvisie: Verschillende culturele achtergronden zijn in deze visie geen gescheiden werelden. Ze vormen alleen de verschillende domeinen van betekenisverlening, waaruit mensen putten om hun interactie met anderen te begrijpen en te verklaren en om hun positie te kunnen bepalen. (Boomstra 2001) In deze omschrijving weerklinkt het aspect van cultuur als een houvast, voor betekenisgeving en positionering. Ik wil daarnaast nog een ander aspect van cultuur benadrukken, namelijk de druk van het conformeren aan bepaalde culturele codes, om bij een groep of samenleving te horen. Annemiek Richters geeft een bruikbare definitie waar deze conformatiedruk duidelijk in doorklinkt: Het begrip cultuur refereert aan een verzameling voorschriften die vastleggen wat wereld en werkelijkheid zijn, hoe ze gezien en gekend moeten worden en hoe ze emotioneel ervaren en praktisch tegemoet getreden moeten worden. Ze leggen daarbinnen vast wie en wat de mens is en hoe hij zich moet verhouden tot zijn directe leefwereld. Dat wil zeggen, tot zichzelf zowel wat lichaam als geest betreft -, tot zijn medemensen, tot bovennatuurlijke krachten of goden en tot zijn natuurlijke omgeving. Om de continuïteit en de stabiliteit van de samenleving te garanderen bevatten die voorschriften waarden, normen, gedrags- en rechtsregels, en richtlijnen en middelen om dit alles aan volgende generaties over te dragen. Die overdracht vindt plaats met behulp van opvoeding, socialisatie, onderwijs en politieke ideologie, en maakt gebruik van symbolen, taal, kunst, rituelen en verhalen. (Richters 1996). Consequentie van het hanteren van een dynamische cultuurvisie is dat deze scriptie geen uiteenzetting van de betekenis van seksueel geweld in de Marokkaanse of Hindoestaanse cultuur bevat en evenmin een lijstje aandachtspunten geeft dat bij allochtone cliënten in het oog gehouden moet worden. Wat deze scriptie wel wil bieden is inzicht in betekenissen en betekenisgeving die te pas kan komen bij het verhelderen van de impact van een ervaring met seksueel geweld voor een bepaalde individuele allochtone of autochtone cliënt en diens behoefte aan hulp. 1.4 Opbouw van de scriptie Deze scriptie bestaat uit drie verschillende delen. In hoofdstuk 3 beschrijf ik de opvattingen in Nederland over de betekenis van seksueel geweld en over goede hulpverlening. Dit vormt als het ware het dominante vertoog waartegen migranten en vluchtelingen hun eigen betekenis moeten vormgeven, in de spreekkamer en in het publieke debat, bijvoorbeeld in de media. Ik schets de ontwikkeling van de laatste dertig jaar in vogelvlucht, een beweging van bagatellisering en ontkenning naar zichtbaarheid en erkenning voor slachtoffers. Deze internationale en nationale verschuiving heeft invloed op de bespreekbaarheid van seksueel geweld en op de ruimte die slachtoffers voelen om met hun verhaal te komen. Ook geef ik aan hoe opvattingen over de aansprakelijkheid voor geweld zijn veranderd. Daarnaast behandel ik in hoofdstuk 3 wat in Nederland gezien wordt als helend of helpend voor de emotionele en psychische schade die slachtoffers van seksueel geweld oplopen. Is het goed erover te praten of is het beter te zwijgen? Gaat het om rechtvaardigheid, om herstel van vrouwelijkheid, van zuiverheid, van autonomie, van verbondenheid? Het spreekt voor zich dat deze discussie veel cultuurkleur heeft. Omdat het in dit onderzoek gaat om hulp aan migranten en vluchtelingen in Nederland, ga ik in dit hoofdstuk in op de discussies binnen de Nederlandse (transculturele) hulpverlening. De bronnen voor dit hoofdstuk zijn zowel literatuur als de inzichten die ik vanuit mijn ervaring als beleidsmedewerker bestrijding seksueel geweld de afgelopen jaren heb opgedaan. In hoofdstuk 4 beschrijf ik welke cultuurspecifieke elementen een rol kunnen spelen in de betekenisgeving van seksueel geweld door vrouwelijke migranten en vluchtelingen. Allereerst is het belangrijk te constateren dat betekenissen op verschillende niveaus spelen: een bepaalde gebeurtenis kan betekenis hebben voor de verschillende individuen die direct in cultureel perspectief, Marianne Cense

14 betrokken zijn, voor de familie of sociale groep waar ze toe behoren en voor de samenleving als geheel (nationaal en internationaal). Deze betekenissen kunnen overlappen, maar kunnen ook een andere lading hebben. De verschillende betekenissen staan niet los van elkaar: het individu is gesocialiseerd als onderdeel van de sociale groep en krijgt dagelijks met de opvattingen van de groep te maken. Tegelijkertijd kunnen individuen die een afwijkend geluid laten horen invloed uitoefenen op de opvattingen van de groep. In hoofdstuk 4 komt de dynamiek tussen individu en groep aan de orde als het gaat om het proces van betekenisgeving van seksueel geweld. Ook ga ik in op de vraag wat relevante factoren zijn voor de emotionele beleving en psychische gevolgen van seksueel geweld voor vrouwelijke migranten en vluchtelingen. Vanzelfsprekend is op het vlak van emoties en psychische gevolgen de invloed van de sociale gevolgen van het geweld voelbaar. Deze cultuurgebonden sociale gevolgen komen apart aan de orde, waarbij ik aandacht besteed aan de invloed van genderverhoudingen en de rol die van een vrouw als dochter, moeder en echtgenoot verwacht wordt en op de invloed van taboe s rond seksualiteit. Tenslotte behandel ik de betekenisgeving die vanuit de brede samenleving aan seksueel geweld gegeven wordt en de impact hiervan op slachtoffers. Seksueel geweld als onderdeel van oorlogsvoering komt hierin aan bod. De voeding voor dit hoofdstuk komt uit de interviews met de therapeuten en uit literatuur en egodocumenten. In hoofdstuk 5 behandel ik wat kan helen of helpen in contact met een hulpverlener. De visies van de vijf geïnterviewde therapeuten op goede hulpverlening lopen hier en daar uit elkaar en deze verschillen worden in dit hoofdstuk ook zichtbaar. Ik ga in op vier deelonderwerpen binnen het primaire proces tussen hulpverlener en cliënt: 1. de attitude van de hulpverlener en de aspecten die nodig zijn om een goede hulpverleningsrelatie op te bouwen 2. het benoemen van ervaringen met seksueel geweld en de afwegingen, fasering en formulering die daarbij komt kijken 3. de omgang met het sociale systeem rond de cliënt, met alle mitsen en maren 4. behandelmethoden De laatste paragraaf besteed ik aan het beschrijven van enkele randvoorwaarden om het primaire proces tussen hulpverlener en cliënt goed te laten lopen, op het niveau van de hulpverlener en van de instelling. De bron voor dit hoofdstuk zijn met name de interviews met de therapeuten. Vanzelfsprekend bevat deze scriptie ook een methodische verantwoording, dit is hoofdstuk 2 en conclusies, in hoofdstuk 6. in cultureel perspectief, Marianne Cense

15 in cultureel perspectief, Marianne Cense

16 2 Methodische verantwoording De waarheid is een mening. 1 Kwasi Wiredu, Vraagstelling Probleemstelling: Om de hulpverlening na seksueel geweld goed te doen aansluiten op de behoeften van vrouwelijke migranten en vluchtelingen, is het nodig inzicht te hebben in hun betekenisgeving van seksueel geweld en hun hulpbehoeften. Deze kennis is nu nog onvoldoende beschikbaar. In dit onderzoek staan de volgende onderzoeksvragen centraal: 1. Welke betekenissen onderscheiden hulpverleners bij vrouwelijke migranten en vluchtelingen rond hun ervaring(en) met seksueel geweld? 2. Welke factoren spelen een rol in de constructie van betekenis? 3. Wat zien hulpverleners en slachtoffers als helpend of helend voor vrouwelijke vluchtelingen en migranten? 2.2 Afbakening onderzoek In dit onderzoek beperk ik me tot de betekenisgeving van seksueel geweld door vrouwen. Niet omdat seksueel geweld zich tot vrouwen beperkt of de schade bij mannen minder groot zou zijn. De afgelopen tien, vijftien jaar is gebleken dat seksueel misbruik van jongens en mannen ook veel voorkomt en ernstige gevolgen heeft. Veel mannelijke asielzoekers en vluchtelingen hebben ervaringen met seksueel geweld, die binnen het scala aan traumatische ervaringen tot de meest vernederende en beschamende ervaren worden (als zodanig belicht door Boris Drozdek, psychiater bij de dagbehandeling van vluchtelingen in Vught op congres Culturen binnen psychiatrie muren). Ook wordt de laatste jaren duidelijk dat met name Marokkaanse jongens nogal eens te maken krijgen met jongensprostitutie en seksueel geweld. De reden om de beleving van mannelijke slachtoffers niet te behandelen in dit onderzoek, is dat er grote verschillen zijn in de beleving van seksueel geweld tussen mannen en vrouwen, die te maken hebben met de genderrollen en maatschappelijke posities. Sietske Dijkstra stelt in haar onderzoek naar mannen die als kind misbruikt zijn: Mannelijkheid en slachtofferschap blijken zich moeizaam tot elkaar te verhouden. Erkennen of onderkennen dat je slachtoffer was, is een bedreiging voor de mannelijkheid en pleegt 1 In Philosophy and an African Culture behandelt de filosoof Kwasi Wiredu de vraag wat waarheid is. Het probleem van de waarheid begint voor Wiredu bij het dagelijks leven met al zijn problemen, die vragen om oplossingen. Kennis is belangrijk als richtlijn bij het handelen: dingen moeten begrepen worden zodat we weten wat we moeten doen. Kennis wordt waarheid als blijkt dat we juist hebben gehandeld, oftewel; als we op grond van die kennis de problemen met succes te lijf zijn gegaan. Waarheid wordt volgens Wiredu dus bepaald door de omstandigheden; waarheid is niet anders dan een mening of een point of view. in cultureel perspectief, Marianne Cense

17 een aanslag op de mannelijke identiteit. (..) Het zichzelf eerder als medepleger, onderdrukker zien dan als onderdrukte, stemt dan ook overeen met dominante beelden in onze cultuur, die mannen eerder als dader dan als slachtoffer bestempelen. Dit klinkt door in de woorden die mannen aan hun misbruikervaringen proberen te geven (Dijkstra 1996). Opvattingen over man- en vrouwrollen zijn cultuurbepaald en zullen dus per etnische groep verschillen. Dit maakt het aannemelijk dat ook de betekenisgeving van seksueel geweld door mannen en vrouwen van verschillende culturen anders ligt (zo kan bijvoorbeeld de mate van machismo van invloed zijn, de maatschappelijke taboes op homoseksualiteit en de verantwoordelijkheid voor familie-eer). Het in kaart brengen van de betekenisgeving van seksueel geweld door mannelijke migranten en vluchtelingen vraagt een eigen onderzoek. Ik breng geen beperking aan in de diversiteit van culturele achtergronden en migratiegeschiedenissen, omdat ik ervan uitga dat de diversiteit binnen de groepen net zo groot kan zijn als de diversiteit tussen de groepen. Voor een verdere uiteenzetting over mijn opvattingen over cultuur verwijs ik naar paragraaf 1.3. Ik zal in dit onderzoek verschillende woorden gebruiken: zowel vrouwelijke migranten en vluchtelingen als de term zwarte, migranten en vluchtelingenvrouwen (zmv-vrouwen) die door de zwarte vrouwenbeweging zelf veel gehanteerd wordt. Waar het gaat om een specifieke subgroep zal ik die vanzelfsprekend als zodanig benoemen. Ook breng ik geen beperking aan in de vormen van seksueel geweld. Het gaat in deze scriptie niet louter om verkrachting. Onder seksueel geweld versta ik elke vorm van seksueel gedrag die door het slachtoffer als ongewenst of gedwongen wordt ervaren. Dit kan gaan om seksueel misbruik van meisjes binnen of buiten de familie, om gedwongen seks in het huwelijk, om aanranding en verkrachting in welke omstandigheid dan ook -, om seksuele handelingen die vrouwelijke vluchtelingen in een kamp moeten verrichten, om gedwongen prostitutie etc. 2.3 Onderzoeksgroep en overige bronnen Om inzicht te krijgen in de betekenis die vrouwelijke vluchtelingen en migranten aan seksueel geweld toekennen en in hun hulpbehoefte, ligt het voor de hand om bij de vrouwen zelf te rade te gaan. Zij zijn immers degenen die weten welke betekenis seksueel geweld voor hen heeft. En zij kennen als geen ander hun behoefte aan hulp. Door middel van interviews en door participatieve observatie kan inzicht verkregen worden in deze betekenis. Toch heb ik niet voor deze methode gekozen. Praten over ervaringen met seksueel geweld is voor veel slachtoffers een zware opgave. De zoektocht naar betekenisgeving kan niet volstaan met een simpel vragenlijstje waarbij pijnlijke details en gevoelens vermeden worden. Omdat seksueel geweld veel gevoelens van schaamte, angst en schuld kan oproepen, is een goede vertrouwensrelatie nodig om erover te kunnen praten. Gezien de beperkte onderzoekstijd en mijn functie als niet-hulpverlener, had ik onvoldoende ruimte om een dergelijke vertrouwensrelatie op te bouwen. Daarom heb ik voor een andere methode gekozen. In de eerste plaats heb ik etnografische studies en egodocumenten gezocht, waarin de betekenisgeving aan de orde komt. De inhoud van het gevonden materiaal is zeer bruikbaar, maar de hoeveelheid is beperkt. De belangrijkste informatiebron voor dit onderzoek vormen vijf diepte-interviews met therapeuten die een ruime ervaring hebben in het werken met vrouwelijke vluchtelingen en migranten met seksueel geweldservaringen. Zij konden inzicht geven in hun visie op de verschillende betekenissen die meespeelden bij hun cliënten. Ik ben gestart met het benaderen van acht therapeuten, die via mijn werk bij TransAct bij mij bekend zijn als experts op dit gebied. Bij de selectie van deze acht heb ik gekeken naar deskundigheid op zowel behandelen van seksueel geweldstrauma s als transculturele hulpverlening, naar in cultureel perspectief, Marianne Cense

18 aantal jaren ervaring en naar spreiding van soort cliënten (zodanig dat ik zowel therapeuten kon interviewen die veel met vluchtelingen werken als therapeuten die veel met migranten werken) en spreiding van problematiek (seksueel misbruik, huiselijk geweld, verkrachting als onderdeel van oorlog). Twee van de acht gaven aan onderzoekmoe te zijn (wat ik goed kan begrijpen omdat sommige mensen al zo vaak op moeten komen draven als expert) en een derde kon vanwege omstandigheden niet meewerken. De andere vijf heb ik in het voorjaar van 2002 op hun werkplek geïnterviewd. Alle vijf zijn vrouwen. Vier van de vijf therapeuten hebben zelf een migratieachtergrond.twee van de vijf werken als vrijgevestigde therapeut, twee werken bij een GGZ instelling en één werkt bij een landelijk expertisecentrum. Rapporten en studies over de betekenisgeving van seksueel geweld in Nederland en de opvattingen over goede hulp diende om te kunnen schetsen in welke omgeving, tegen welke vooronderstellingen de betekenisgeving van migranten en vluchtelingen zich afspeelt. Bronnen: 1. (Enkele) egodocumenten en ervaringsverhalen van vrouwelijke migranten en vluchtelingen 2. Etnografische studies en andere studies waarin de betekenisgeving aan de orde komt 3. Rapporten en publicaties waarin de betekenisgeving van seksueel geweld in Nederland en de opvattingen over goede hulpverlening beschreven staan 4. Interviews met vijf ervaren, vrouwelijke hulpverleners, met ruime ervaring in het behandelen van migranten en/of vluchtelingen met (seksueel) geweldservaringen. 5. Gesprekken met andere deskundigen Voor een overzicht van literatuur en een namenlijst van geïnterviewden verwijs ik naar bijlage 1 en Onderzoeksmethode De onderzoeksvragen vormen vanzelfsprekend de basis voor de bestudering van de literatuur en voor de interviews. Om te komen tot een leidraad voor het interview, de topiclijst, was het nodig om een aantal begrippen uit de onderzoeksvragen nader te bestuderen en af te bakenen. Met name het concept betekenisgeving vraagt om concretisering. Hieronder zal ik dit uiteen zetten. Het begrip betekenisgeving is een centraal begrip in de antropologie, als studie van de beleving van mensen, van de betekenis die mensen aan hun ervaringen geven. Maar aan betekenisgeving kan ook een politieke dimensie te onderscheiden zijn. Betekenisgeving, het labellen van gebeurtenissen, kan dienen als aanklacht tegen onrecht, als het geven van een stem aan een groep of een individu die in een minder machtige positie zit. Dit geldt voor de getuigenissen die tijdens oorlogstribunalen gegeven worden, maar ook voor de ervaringsverhalen van incestslachtoffers die via de media een aanklacht doen tegen wat hen is aangedaan. In de medische antropologie hanteert men de term explanatory model, waarmee het verklaringsmodel bedoeld wordt dat een individu of een groep heeft voor ziekte of problemen (Kleinman 1980, Richters 1996). Het verklaringsmodel geeft de cliënt en de hulpverlener een verklaring voor de klachten, het geeft aanwijzing voor behandeling én het geeft een psychische en sociale betekenis. In de interviews heb ik dit concept van een verklaringsmodel gebruikt om de betekenisgeving van seksueel geweld te achterhalen. Bij het in kaart brengen van een explanatory model wordt bestudeerd hoe een cliënt het probleem plaatst: medisch, psychologisch, relationeel, moreel etc., welke overtuigingen iemand heeft over de oorzaak en de zin, wat iemand verwacht over toekomstige in cultureel perspectief, Marianne Cense

19 ontwikkeling, wat kan helpen en wat voor relatie wenselijk is om die hulp te kunnen ontvangen. David Ingleby geeft aan dat het concept van explanatory models niet te star gedefinieerd moeten worden (lezing Ingleby tijdens conferentie Opleiding interculturalisatie van de zorg, Utrecht 2001). Een cliënt kan op meerdere golflengtes zitten, in meerdere verklaringsmodellen. Bij migranten kunnen er elementen uit verschillende culturen naar voren komen. Je hebt in feite multiple explanatory models. Ook geeft Ingleby aan dat de context kan maken dat iemand switcht van golflengte. Mensen passen hun explanatory model aan aan degene met wie ze communiceren. Dit betekent ook dat een cliënt zich vaak enigszins zal voegen naar de hulpverlener bij wie hij of zij terechtkomt. Ingleby stelt daarom explanatory models are contextrelated. Deze noties heb ik meegenomen in de opzet van de interviews, in het aftasten van verschillen tussen betekenisgeving van de hulpverlener en haar cliënten, in verschillen tussen de cliënte en diens sociale omgeving en in de vraag naar welke hulp helpt. Is het zoeken naar betekenisgeving al lastig, het zoeken naar culturele betekenisgeving is nog ingewikkelder. Vanuit de definitie van cultuur als dynamisch proces, ontstaat cultuur in interactie tussen het individu en diens omgeving. Het is dan onmogelijk om te spreken van de culturele of etnische identiteit van een individu of van een cultuurbepaalde betekenis. Het enige dat bestudeerd kan worden is hoe verschillende vrouwen over hun ervaringen vertellen en hoe hun lichamen ervan getuigen, in interactie met de hulpverlener. Er zijn hierin een aantal factoren aanwezig: de vrouw zelf met haar verhaal, de hulpverlener met diens blik en houding en de interactie, die plaatsvindt in een context van machtsongelijkheid en binnen de afspraken van de Nederlandse zorg. De betekenis die een ervaring met seksueel geweld krijgt voor een cliënte wordt mede bepaald door wat er tijdens het hulpverleningsproces gebeurt. Daar krijgt een ervaring woorden, daar worden soms ontbrekende stukjes van de puzzel gevonden, daar helpt een hulpverlener de ervaring te plaatsen en tot een beter draagbaar levensverhaal te maken. In dit proces stellen cliënte en hulpverlener hun communicatie op elkaar af. Het is waarschijnlijk dat het naar elkaar toe leunen dat Ingleby beschrijft, maakt dat de culturele bagage van de cliënte minder zichtbaar wordt. Aan de andere kant vindt Blommaert (1999) in zijn onderzoek naar jonge Turkse vrouwen in vrouwenopvangcentra in België dat de etnische afkomst van vrouwen juist merkbaar was in het vertellen over emotionele onderdelen van hun vluchtverhaal. Hij heeft met name het taalgebruik geanalyseerd en de overgangen / sprongen naar eigen taal (hieronder aangeduid als lapses ): The points in the interaction where such lapses occurred were those fragments where the girls told the most sensitive and painful aspects of their story: narratives about being beaten, breaking down, violent incidents between herself and members of her family and so on. The shift into an ethnic style goes hand in hand with the shift into a particularly emotional and highly sensitive domain of experience things one hesitates to tell, but that needs to be told in order to be accepted in the refuge and to be entitled to help from the social workers, the lawyers and the police people. (Blommaert 1999) Dit geeft de verwachting dat ook bij vrouwen die aan de geïnterviewde hulpverleners over hun ervaringen met seksueel geweld vertellen, met alle emoties vandien, wel eigen culturele kleuring zichtbaar is, waardoor de hulpverleners inzicht verkrijgen over cultuurgebonden verschillen in betekenisgeving. In bijlage 3 is de topiclijst opgenomen. in cultureel perspectief, Marianne Cense

20 2.5 Verloop en verwerking van interviews De interviews met de therapeuten vormen de belangrijkste informatiebron voor de scriptie. De informatie die eruit komt, is het resultaat van de interactie tussen hen en mij als (witte) onderzoeker. Met drie van hen heb ik vanuit mijn functie als beleidsmedewerker eerder contact gehad. TransAct was bij allen bekend. Alle vijf interviews vonden op de werkplek van de hulpverlener plaats (waarbij één hulpverlener praktijk aan huis had). Van tevoren had ik informatie toegestuurd over het onderzoek, zodat men wist in welk kader het interview viel. Na een korte introductie en afspraken over de eindtijd, startte ik met de vraag hoe cliënten bij haar terecht kwamen of wat voor cliënten ze heeft. Soms kreeg ik na de inleiding eerst de vraag terug wat ik bedoelde met betekenisgeving. Opvallend was de afkeer van veralgemenisering en het doen van uitspraken over (culturele of sociale) groepen. De nadruk lag voor alle vijf op de individuele cliënte, op haar specifieke verhaal en behoeften. Mijn vraag naar culturele aspecten in de beleving werd in het begin van het interview stelselmatig beantwoord met het benadrukken van individuele verschillen. In de loop van het interview kwamen via cases wel aspecten naar voren die met cultuur te maken hebben, maar altijd binnen de context van die cliënte in die situatie van haar leven. Betekenisgeving is vrij ongrijpbaar en de link met cultuur is niet eenduidig of onschuldig. De interviews kregen daardoor het karakter van het verkennen van onbekend terrein in het donker. In de interactie tussen de geïnterviewde en mij werd afgetast welke visie ten grondslag ligt aan dit onderzoek en aan de manier van werken van de ander, uit welke contouren de betekenisgeving bestaat en hoe cultuur daar mee samenhangt. De cases die iedere hulpverlener voorhanden had, hielpen om concreter te worden. Een ander opvallend kenmerk van de interviews was het vuur waarmee de hulpverleners spraken. Zonder uitzondering zijn ze zeer betrokken bij hun cliënten en zonder uitzondering was er grote bevlogenheid om me duidelijk te maken waar het bij hun cliënten om draait. Dit heeft gemaakt dat alle vijf de interviews zeer bruikbare informatie opleverden voor dit onderzoek. De interviews zijn opgenomen op een cassettebandje en integraal uitgetypt. Vervolgens heb ik de interviews grondig bestudeerd en uitspraken gelabeld en geordend. De tweedeling betekenis en hulp was de eerste grofmazige indeling. Daarna volgde in trefwoorden de verschillende aspecten die hieronder aan de orde komen. Deze trefwoorden heb ik weer geclusterd tot de opbouw in paragrafen en kopjes die voor u ligt. in cultureel perspectief, Marianne Cense