RAPPORTAGE REGIONAAL RISICOPROFIEL VOOR VEILIGHEIDSREGIO FRYSLÂN. Bijlage uitwerking risicoanalyse 2014

Transcriptie

1 RAPPORTAGE REGIONAAL RISICOPROFIEL VOOR VEILIGHEIDSREGIO FRYSLÂN Bijlage uitwerking risicoanalyse 2014

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding Werkwijze Opbouw scenario s Methodiek Meten impact Meten waarschijnlijkheid Resultaat Leeswijzer Scenariobeschrijvingen Natuurlijke omgeving Overstroming vanuit zee Vollopen van een polder Natuurbrand Extreme koude Hittegolf Gebouwde omgeving Grote brand in gebouw met niet of verminderd zelfredzame personen Paniek en brand tijdens groot evenement in gebouw Brand in dichte binnenstad Technologische omgeving Incident stationaire inrichting (Explosief) Incident stationaire inrichting (Toxisch) Olieramp Waddenzee Vitale infrastructuur en voorzieningen Uitval gasvoorziening Uitval elektriciteitsvoorziening Verontreiniging in drinkwaternet Uitval afvalwaterzuivering Verkeer en Vervoer Incident vliegshow Incident waterrecreatie en pleziervaart Incident op ruim water/ beroepsvaart (met veerboot) Incident waterrecreatie incident op natuurijs Gezondheid Besmettingsgevaar Dierziekten Ziektegolf besmettelijke ziekte (pandemie) Sociaal-maatschappelijke omgeving Paniek en brand tijdens groot evenement Gewelddadigheden rondom voetbal Amoksituatie Van scenarioanalyse naar risicodiagram Aggregatie van impacts Impact en waarschijnlijkheid gecombineerd; het risicodiagram Bijlagen

3 1. Inleiding 1.1 Aanleiding In 2010 heeft veiligheidsregio Fryslân het eerste regionaal risicoprofiel vastgesteld. Deze bijlage is onderdeel van het nieuwe risicoprofiel voor Deze bijlage kan gezien worden als een doorontwikkeling ten opzichte van het profiel van Werkwijze De scenario s zoals die tussen 2009 en 2012 zijn ontwikkeld, zijn voor de herziening van 2014 opnieuw tegen het licht gehouden. Dit is gebeurd in samenspraak met verscheidene experts uit de verschillende veiligheidsthema s. Zo zijn partners als Vitens, Liander, het Waterschap en verschillende andere ketenpartners gevraagd naar hun inbreng. Hierbij is specifiek aandacht geweest voor de verschillende ontwikkelingen die zich de afgelopen vier jaar hebben voorgedaan. Er zijn nieuwe convenanten gesloten, nieuwe draaiboeken ontwikkeld of nieuwe (wetenschappelijke) inzichten ontstaan. 1.3 Opbouw scenario s Per scenario wordt inleidende informatie gegeven. Dit betreft een onderbouwing van de keuze van het desbetreffende incidenttype, informatie over de specifieke risicosetting (afkomstig uit de risicoinventarisatie) en informatie over de kenmerken van het scenario. Vervolgens wordt het verloop van het scenario weergegeven, waarbij kritische momenten zijn bepaald die zijn ingedeeld in een scenario specifieke tijdsindeling. Aansluitend wordt per scenario weergegeven wat de inschatting is van de impact en van de waarschijnlijkheid. De gehanteerde methodiek en de criteria waarop deze inschatting is gebaseerd, zijn toegelicht in de hierop volgende paragrafen. 1.4 Methodiek Om verschillende incidenten met elkaar vergelijkbaar te maken, is in het kader van de Strategie Nationale Veiligheid een methode voor nationale risicobeoordeling (NRB) ontwikkeld. Met behulp van deze methode is het mogelijk verschillende crisistypen op een vergelijkbare wijze te analyseren, te rangschikken en te prioriteren. De methode is op een wetenschappelijk verantwoorde wijze ontwikkeld. Om een direct verband te kunnen leggen tussen nationale en regionale risicoanalyses, is deze methode toegespitst op regionale crisistypen en overgenomen in de Handreiking Regionaal Risicoprofiel. Aan de ontwikkeling en doorontwikkeling van deze landelijke handreiking heeft ook Veiligheidsregio Fryslân bijgedragen. Conform deze handreiking wordt de methodiek gebruikt bij het regionaal risicoprofiel van de veiligheidsregio Fryslân. In het onderstaande worden de achtergronden en de werking van de methodiek nader toegelicht. Bij het toepassen van de methode worden risico s niet langer opgevat als een totaal score die wordt bepaald op basis van kans maal gevolg. Bij de weging van risico s worden nu zowel de kans als het effect apart meegenomen. 1 De termen kans en effect worden echter in dit onderzoek aangeduid als waarschijnlijkheid en impact. 1.5 Meten impact In de Handreiking Regionaal Risicoprofiel zijn zes vitale maatschappelijke belangen opgenomen. Deze vitale maatschappelijke belangen zijn geoperationaliseerd door middel van concrete indicatoren om zo de impacts van een incident te kunnen vaststellen. Hieronder staan in het kort deze vitale belangen. 1 In een eerdere landelijke methode om rampen op regionaal niveau te kunnen inschatten en vergelijken werd alleen de impact meegewogen (dit was de Leidraad Maatramp ). 3

4 1. Territoriale veiligheid Het ongestoord functioneren van Nederland als onafhankelijke staat, en specifiek de territoriale integriteit van ons land. De territoriale integriteit is in gevaar bij bijvoorbeeld een dreigende bezetting van het grondgebied van het rijk door een andere mogendheid, maar ook door een terroristische aanslag. 2. Fysieke veiligheid Het ongestoord functioneren van de mens in Nederland en zijn omgeving. Het gaat hier specifiek om de lichamelijke gezondheid en integriteit. De fysieke veiligheid staat bijvoorbeeld onder druk als de volksgezondheid wordt bedreigd door de uitbraak van een epidemie, maar ook bij een grootscheepse dijkdoorbraak of een ongeluk in een chemische fabriek. 3. Economische veiligheid Het ongestoord functioneren van Nederland als een effectieve en efficiënte economie. De economische veiligheid kan bijvoorbeeld aangetast worden als het handelsverkeer met een belangrijke buitenlandse handelspartner uitvalt. 4. Ecologische veiligheid Het ongestoord blijven voortbestaan van de natuurlijke leefomgeving in Nederland. De ecologische veiligheid kan in het geding komen door bijvoorbeeld verstoringen in het beheer van het oppervlaktewater, maar ook door klimaatveranderingen. 5. Sociale politieke stabiliteit Het ongestoorde voortbestaan van een maatschappelijk klimaat waarin groepen mensen goed met elkaar kunnen samenleven binnen de kaders van de democratische rechtstaat en gedeelde kernwaarden. De sociale en politieke stabiliteit kan in het geding zijn als veranderingen optreden in de demografische opbouw van de samenleving (bijvoorbeeld solidariteit tussen generaties), de sociale cohesie en de mate van deelname van de bevolking aan maatschappelijke processen. 6. Veiligheid cultureel erfgoed Het ongestoord blijven voortbestaan van materiële sporen of getuigenissen uit het verleden die de samenleving om redenen van collectieve herinnering en identiteitsbehoud dan wel identiteitsvorming van belang acht om te bewaren, te onderzoeken, te presenteren en over te informeren. De waarde van onvervangbaar cultureel erfgoed voor de samenleving is van een totaal andere orde dan de zuivere handelswaarde. Cultureel erfgoed kan bijvoorbeeld aangetast worden door overstroming, brand, instorting of vernieling. In de volgende tabel zijn de zes vitale belangen en de impactcriteria die worden gebruikt om de gevolgen van een incident te bepalen samengevat. Vitaal belang Impactcriterium 1. Territoriale veiligheid 1.1 aantasting van de integriteit van het grondgebied 2. Fysieke veiligheid 2.1 doden 2.2 ernstig gewonden en chronisch zieken 2.3 lichamelijk lijden (gebrek aan primaire levensbehoeften) 3. Economische veiligheid 3.1 kosten 4. Ecologische veiligheid 4.1 langdurige aantasting van milieu en natuur (flora en fauna) 5. Sociale en Politieke stabiliteit 5.1 verstoring van het dagelijks leven 5.2 aantasting van positie van het lokale en regionale openbaar bestuur 5.3 sociaal psychologische impact 6. Veiligheid Cultureel Erfgoed 6.1 aantasting van cultureel erfgoed Voor elk van de tien criteria wordt de impact van een incident meetbaar gemaakt op basis van een indeling naar de volgende vijf klassen: A-B-C-D-E. Hierbij geldt de volgende classificatie: A: Beperkt gevolg B: Aanzienlijk gevolg C: Ernstig gevolg D: Zeer ernstig gevolg 4

5 E: Catastrofaal gevolg Voor iedere klasse is een bandbreedte voor het effect gehanteerd (bijv. 0 tot 10 gewonden). Bovendien is er naar gestreefd om de verhouding tussen de opeenvolgende klassen gelijk te houden. Daarnaast zijn de klassen voor elk criterium zo gedefinieerd dat deze onderling vergelijkbaar zijn. Een de aanduiding Ernstig gevolg op het impactcriterium Kosten is in beginsel qua schaalomvang vergelijkbaar met een Ernstig gevolg voor op het criterium Verstoring van het dagelijkse leven. Wanneer voor een incident de tien afzonderlijke impactscores zijn vastgesteld, worden deze vervolgens door middel van een multicriteria-analyse samengevoegd tot een totale impactscore. Wij verwijzen naar het methodiekboek van de Handreiking Regionaal Risicoprofiel voor een uitgebreidere uitleg van de werking van multicriteria-analyse. 1.6 Meten waarschijnlijkheid Om de verschillende incidentscenario s te kunnen rangschikken moet niet alleen de impact worden vastgesteld, maar ook de waarschijnlijkheid van het scenario worden beoordeeld. Ook hiervoor is de methodiek uit de Handreiking Regionaal Risicoprofiel gebruikt. Het begrip waarschijnlijkheid is hier gedefinieerd als de kans dat een scenario binnen de komende vier jaar zal plaatsvinden. Voor het bepalen van de waarschijnlijkheid van de scenario s wordt eveneens een indeling in vijf klassen gebruikt (klassen A t/m E). Klasse A representeert een incidentscenario dat als zeer onwaarschijnlijk wordt gekwalificeerd, klasse E wordt gebruikt voor een incidentscenario dat als zeer waarschijnlijk kan worden gekwalificeerd. De waarschijnlijkheid van het optreden van een incidentscenario wordt primair bepaald door de oorzaak van dit optreden. Met betrekking tot oorzaak wordt een onderscheid gemaakt naar gevaarscenario s (niet-kwaadwillend, onopzettelijk) en dreigingsscenario s (kwaadwillend, opzettelijk). In dit onderzoek zijn enkel en alleen gevaarscenario s betrokken. De waarschijnlijkheid van het incidentscenario wordt secundair bepaald door het gevolg (lees: impact) van het incidentscenario. Bijvoorbeeld een explosie zonder doden heeft een hogere waarschijnlijkheid dan een explosie met 100 doden. Voor alle incidentscenario s geldt dat bij het bepalen van de waarschijnlijkheid in meer of mindere mate gebruik gemaakt zal worden van onvolledige informatie. De volgende informatiebronnen kunnen worden gebruikt voor de bepaling van de waarschijnlijkheid: historische gebeurtenissen, casuïstiek; statistiek, zo nodig in combinatie met probabilistische modelberekeningen; faalgegevens in combinatie met netwerkanalyses/beslisbomen; strategieën en actoranalyses; expertjudgement. In dit onderzoek is vooral gebruik gemaakt van statistieken, casuïstiek en expertjudgement om de waarschijnlijkheid van incidentscenario s te bepalen. Voor het schatten van de waarschijnlijkheid van de incidentscenario s wordt de volgende verdeling in hoofdklassen gebruikt. Deze verdeling geldt overigens alleen voor gevaarscenario s en niet voor dreigingen. Klasse % waarschijnlijkheid Kwalitatieve omschrijving A < 0,05 zeer onwaarschijnlijk B 0,05 0,5 onwaarschijnlijk C 0,5 5 mogelijk D 5 50 waarschijnlijk E zeer waarschijnlijk 5

6 1.7 Resultaat De scenarioanalyse en -beoordeling resulteert in een waarde op impact en een waarde op waarschijnlijkheid voor elk uitgewerkt scenario. Deze waarden zijn weergegeven in een zogenoemd risicodiagram. Dit diagram verschaft het bestuur inzicht in wat er in Fryslân zoal kan gebeuren en hoe deze incidenttypen zich tot elkaar verhouden. In dit rapport wordt het resultaat van de scenarioanalyse weergegeven in hoofdstuk Leeswijzer In hoofdstuk 2 is voor de verschillende incidenttypen een scenario uitgewerkt. Per scenario komt aan bod waarom voor de desbetreffende scenario omvang gekozen is, de beschrijving van het scenario inclusief een tijdspad en de beoordeling van impact en waarschijnlijkheid. Tevens wordt een korte beschrijving van de capaciteiten gegeven (wat doen wij al in het kader van dit scenario?). In hoofdstuk 3 wordt het resultaat van de scenarioanalyse weergegeven. 6

7 2. Scenariobeschrijvingen 2.1 Natuurlijke omgeving Gezien het feit dat de provincie Fryslân aan zee grenst en tal van grote en kleine meren kent, zijn overstromingsscenario s voor de Veiligheidsregio een zeer relevant crisistype. Hier komt bij dat het grootste deel van de provincie onder NAP gelegen is en dus gevaar loopt bij een (dreigende) overstroming. Daarnaast is op enkele plekken in de provincie veel bos of duingebied aanwezig. Deze gebieden zijn relevant in het kader van natuurbranden die plaats kunnen vinden. Het overgrote deel van de provincie wordt echter gekenmerkt door een meer open opbouw van polders en weilanden. In dit laatste schuilt dan ook een ander crisistype. Het gebied leent zich uitstekend voor veeteelt en is het crisistype dierziekten zeer relevant voor deze provincie Overstroming vanuit zee Crisistype: Incidenttype: Overstromingen Overstroming vanuit zee Bronnen: Bestrijdingsplan primaire waterkering (Wetterskip, 2012); Overstromingsscenario s voor rampenbeheersing (HKV, 2010); Derde toets primaire waterkeringen (Ministerie van Infrastructuur, 2011); Expertjudgement. Keuze relevante scenario-omvang Risicosetting De provincie Fryslân ligt voor een groot gedeelte onder NAP en is daarmee afhankelijk van bescherming tegen de zee door middel van de primaire waterkeringen. Voor Fryslân geldt dat zij achter de zogenaamde dijkring 6 is gelegen en dat de regio deze ring deelt met de provincie/ Veiligheidsregio Groningen. Een doorbraak zou beide provincies problemen op kunnen leveren. 7

8 Bron: Professionele risicokaart (2013) Kenmerken scenario Er is gekozen om de ergst denkbare overstroming (EDO) te gebruiken voor dit scenario. Er is sprake van stormvloed en een langdurige storm. Op meerdere plaatsen vinden dijkdoorbraken plaats, waardoor delen van Friesland en Groningen onder water komen te staan. De storm die over Nederland raast duurt ongeveer 45 uur. Hiervan is twee uur lang de waterstand in de Waddenzee 5 meter boven NAP. Kwetsbare groepen Na een overstroming met een formaat als deze zou gesteld kunnen worden dat alle getroffenen een kwetsbare groep vormen. De mensen die direct achter een dijk wonen zijn in dit geval het meest kwetsbaar, omdat zij als gevolg van de doorbraak direct overvallen worden door het water. De in een normale situatie al kwetsbare groepen: kinderen, ouderen en minder validen zullen in dit geval nog beperkter zijn in hun vluchtmogelijkheden waardoor zij een verhoogd risico lopen. Vitale kwetsbaarheden Het type incident heeft direct gevolgen voor de overige infrastructuren. Hierbij valt onder andere te denken aan de uitval van elektriciteit en afvalwaterzuivering. Voor een nadere beschrijving van de neveneffecten van het uitvallen van elektriciteit wordt verwezen naar het scenario uitval stroomvoorziening, wat deel uitmaakt van dit risicoprofiel. Scenariobeschrijving Door een stormvloed van enkele dagen, stijgt het water aanzienlijk en krijgen dijken het zwaar te verduren. Na verloop van tijd breekt dijkring 6 op meerdere plaatsen in Fryslân en Groningen. Een groot deel van het noordelijk en noordwestelijk deel van Fryslân overstroomt als gevolg van de dijkdoorbraak. Doordat de dijken op meerdere locatie zijn doorbroken loopt in hoog tempo een groot deel van Fryslân onder water. De uiteindelijke omvang van de overstroming is km 2. Veel mensen hebben dan al de mogelijkheid gehad om het gebied te verlaten. De storm en mogelijke gevolgen van de storm waren vooraf deels bekend. Ondanks dit gegeven zijn veel mensen echter gebleven en worden alsnog geconfronteerd door het water. Hoge gronden en interne keringen voorkomen dat het water verder stroomt. Wanneer de storm weer is gaan liggen, stroomt er nagenoeg geen water het gebied meer in. De stijgsnelheid is zoals de verwachting het grootst nabij de doorbraaklocaties. Daarnaast valt de invloed van waterkeringen 8

9 binnen de verschillende dijkringen op. Door de aanwezigheid van deze keringen stijgt het water hier sneller. Lokaal kunnen dan ook gevaarlijke stijgsnelheden optreden. In het merendeel van het gebied is de stijgsnelheid minder dan 0,5 meter per uur. Dit zal desondanks de nodige problemen geven in het overstroomde gebied. Normale voertuigen kunnen blijven rijden tot ongeveer een waterdiepte van 20 centimeter. Tot een waterdiepte van 70 centimeter zijn over het algemeen alleen nog militaire/specialistische voertuigen in staat om te rijden en vanaf anderhalve meter waterdiepte is er sprake van verdrinkingsgevallen. Kritische momenten Eerste uur: Door een stormvloed kunnen de dijken langs de kust het water niet meer tegenhouden. Op enkele locaties in de provincies Fryslân en Groningen zijn dijkbreuken gemeld. Het water stroomt in hoog tempo landinwaarts. In het eerste uur overstroomt circa 174 km 2 land en vallen er circa 200 slachtoffers. Het vee in het getroffen gebied zoekt waar mogelijk het hoger gelegen land op of verdrinkt. Eerste 4 uur: Na 4 uur is circa 624 km 2 land overstroomd en zijn enkele honderden slachtoffers gevallen. Circa mensen zijn getroffen door het snel instromende water. Hulpverlening komt zeer langzaam op gang, doordat ook zij hinder ondervinden van het water. Eerste 24 uur: De hulpverlening komt op gang na ongeveer 12 tot 24 uur. De storm heeft op meerdere locaties in Nederland voor overlast gezorgd. Groningen en Fryslân zijn dus niet de enige getroffen provincies. De noordelijke kustgebieden zijn echter wel het ergst getroffen, waardoor verspreid over het land gepoogd wordt mankracht vrij te maken. In de eerste 12 uur na de storm loopt het water nog altijd het land in. Hierdoor blijft de bereikbaarheid een nadrukkelijk punt van aandacht. Wegen zullen gedurende enige tijd nog moeilijk/ niet begaanbaar zijn. 168 uur (week): Doordat de meeste gaten in de dijken zijn gedicht met onder andere de hulp van de landmacht en vrijwilligers stokt de instroom van water. Het aantal getroffenen loopt langzaam op, doordat voor sommige mensen die zich op hoger gelegen gronden hebben verzameld de hulp te laat komt. Daarnaast worden steeds meer mensen levenloos uit het water gehaald. De inzet van hulpdiensten wordt in delen van het getroffen gebied bemoeilijkt door het uitvallen van het C2000 netwerk. Herstelfase: Als het water niet verder landinwaarts stroomt, is het zaak het water zo snel mogelijk weg te pompen, op zoek te gaan naar overgebleven gedupeerden en mogelijke slachtoffers. Ziekenhuizen in het gehele land bieden gelegenheid om mogelijke slachtoffers op te vangen. Uiteindelijk is circa km 2 land overstroomd, zijn er ruim personen getroffen en zijn er ruim dodelijke slachtoffers gevallen door verdrinking en/of uitputting, te kort aan water en voedsel. Slachtofferbeeld 2 Hieronder wordt een beeld van het aantal slachtoffers gegeven: Status Aantal Doden > 400 Gewonden (T1/T2) > 400 Getroffenen > Betrokkenen > Oppervlakte en aantal slachtoffers zijn gebaseerd op aantallen afkomstig uit het scenario Overstroming noordelijke kustgebieden. Hierbij zijn de aantallen gespecificeerd naar de provincie Fryslân. 9

10 Impactbeoordeling De beoordeling geschiedt met behulp van onderstaande tabel: Impactcriterium Score (A-E of Nvt) 1.1 aantasting van de integriteit van het grondgebied E 2.1 doden E 2.2 ernstig gewonden en chronisch zieken E 2.3 lichamelijk lijden (gebrek aan primaire levensbehoeften) D 3.1 kosten E 4.1 langdurige aantasting van milieu en natuur (flora en fauna) E 5.1 verstoring van het dagelijks leven D 5.2 aantasting van positie van het lokale en regionale D openbaar bestuur 5.3 sociaal psychologische impact E 6.1 aantasting van cultureel erfgoed B Waarschijnlijkheidsbeoordeling De kans van optreden van dit scenario wordt als zeer onwaarschijnlijk ingeschat (dijkringen 1:4000 en 1:2000). Capaciteiteninventarisatie Risicobeheersing Een belangrijk onderdeel van de risicobeheersing is de recente voltooiing van de deltawerken. Het laatste stuk van dit project is recentelijk in Harlingen in gebruik genomen en moet de lokale bevolking een betere bescherming bieden tegen het (hoge) water. Daarnaast is de watertoets een belangrijk instrument in de koude fase. Bij de toetsing van een bestemmingsplan kan hierbij naar voren komen dat een bepaald gebied ongunstig ligt ten aanzien van waterveiligheid. Punt hierbij is wel dat de adviserende rol van de Veiligheidsregio hierin nog verder uitgebreid dient te worden. Dit volgt ook uit enkele landelijke ontwikkelingen die in deze richting wijzen. Crisisbeheersing Voor het incidenttype overstroming vanuit zee is de operationele capaciteit van de veiligheidsregio onvoldoende. Voor dit scenario is bovenregionale bijstand noodzakelijk. In 2008 en 2009 zijn de zogenaamde TMO oefeningen gehouden. Uit de evaluatie van deze oefeningen kwamen de volgende knelpunten naar voren: - opvang; - evacuatie (zowel kwalitatief als kwantitatief). Voor evacuatie van personen uit (bedreigde) gebieden is momenteel landelijk veel aandacht. Hierbij moet worden gedacht aan zogenaamde evacuatiefracties (hoeveel mensen zijn, preventief, in staat om een veilige plek te vinden) die een rol gaan spelen in de voorbereiding op een grote overstroming. Om dit te verbeteren is in ieder geval aandacht nodig voor de volgende zaken: - bevolkingszorg; - risicocommunicatie; - samenwerking ketenpartners en naburige veiligheidsregio s. Het waterschap heeft voor dit scenario onder andere het Bestrijdingsplan Primaire waterkeringen opgesteld. Het bewakingsgebied dat onder de werking van dit bestrijdingsplan valt strekt zich uit vanaf de Afsluitdijk tot Lauwersoog. Voor een doelmatige bewaking is de Friese kust verdeeld in 5 kustvakken met elk een dijkpost, 4 daarvan zijn ondergebracht in een dijkmagazijn en 1 in een steunpunt van de muskusrattenbestrijding van Wetterskip Fryslân: 10

11 Kustvak + Dijkpost Lengte 1.Afsluitdijk - Harlingen (TH sluizen) Zurich(steunpunt Mura) 9,4 km 2.Harlingen (TH sluizen) Westhoek Roptazijl 14,8 km 3.Westhoek Noorderleegpolder Boonweg 13,2 km 4.Noorderleegpolder - Veerdam Holwerd Ferwert 15,0 km 5.Veerdam Holwerd Lauwersoog Ternaard 20,8 km ,2 km Bron: Bestrijdingsplan primaire waterkering 1 oktober 2012 Daarnaast zijn er tal van landelijke onderzoeken en draaiboeken die invulling geven aan het voorkomen van een dergelijke overstroming, of aan de bestrijding van de gevolgen hiervan. Hierbij valt ondermeer te denken aan het Nationaal Waterplan Een bijkomend probleem voor dit scenario is wel het feit dat bij een overstroming allerlei vitale infrastructuur uit komt te vallen. Hierbij valt ondermeer te denken aan de uitval van stroomvoorzieningen. Voor dit specifieke scenario is in dit risicoprofiel apart aandacht geschonken in een specifiek hierop geschreven scenario. 11

12 2.1.2 Vollopen van een polder Crisistype: Incidenttype: Overstromingen Vollopen van een polder / dijkdoorbraak Bronnen: Bestrijdingsplan peilbeheer en kaden, Wetterskip Fryslân (2012); Overstromingsscenario s voor rampenbeheersing, RWS (2010); Evaluatie Hoog boezemwater, Veiligheidsregio Fryslân (2012); Hoogwater evaluaties, Waterschap Noorderzijlvest en Veiligheidsregio Groningen (2012); Expertjudgement. Keuze relevante scenario-omvang Risicosetting De regio Fryslân bestaat voor een groot deel uit polders en ligt veelal rond het NAP. Het overtollige zoete water wordt in Fryslân met hulp van 800 poldergemalen uit de polders in de Friese boezem gepompt. De belangrijkste afvoerweg van het boezemwater loopt door de sluizen bij Harlingen en bij de Dokkumer Nieuwe Zijlen. Uiteindelijk komt het water in de Waddenzee terecht, wat nu nog onder 'vrij verval' gebeurt, dat wil zeggen door de zwaartekracht. Daarnaast kan water op het IJsselmeer geloosd worden via gemalen, die water omhoog pompen. Situaties die tot wateroverlast in polders kunnen leiden zijn: extreme regenval; hoge buitenwaterstanden (zie scenario extreem hoge boezemwaterstanden); uitval van een gemaal of een peilregelend kunstwerk (stuw); versnelde waterafvoer als gevolg van verzadigde bodems, hoge grondwaterstanden, en bevroren bovengrond; combinaties van voorgaande situaties. Een bijkomende uitdaging voor Fryslân vormt de bodemdaling in vooral het noordwestelijk deel van de provincie door bijvoorbeeld gas- en/of zoutwinning, waardoor het land daalt en dus dijken hoger moeten komen te liggen. Hoog Laag 12

13 Kenmerken scenario Noord Nederland werd getroffen door langdurig hevige regenval en ongunstige windrichtingen. Er wordt uitgegaan dat de wind het spuien op ondermeer de Waddenzee onmogelijk maakt omdat hier gebruik wordt gemaakt van spuien onder vrij verval. Kwetsbare groepen De onder normale omstandigheden al kwetsbare groepen als kinderen, ouderen en minder validen zullen in deze situatie extra moeite hebben zichzelf te redden. Deze groepen lopen dan ook een verhoogd risico. Daarnaast zal het aanwezige vee in de bedreigde/ getroffen polder(s) moeten worden geëvacueerd. Vitale kwetsbaarheden Met name riolering, de verwerking van afvalwater en drinkwatervoorzieningen kunnen hinder ondervinden van de wateroverlast, maar ook stroom- en gasvoorzieningen lopen het risico uit te vallen. Scenariobeschrijving Het Noorden van Nederland wordt getroffen door aanhoudend hevige regenval. In combinatie met deze regenval staat ook de wind gedurende deze periode ongunstig waardoor niet voldoende spuimomenten zijn om het waterpeil omlaag te brengen. Door de verzadiging van gronden en dijken, breekt na verloop van tijd een dijk en lopen een aantal polders onder water. Kritische momenten Begin gebeurtenis: Door de aanhoudende regen en beperkte afvoercapaciteit van de gemalen, kan de totale hoeveelheid water niet meer verwerkt worden. Eerste 24 uur: Door het stijgende waterpeil loopt allereerst een aantal kelders langzaam vol met water. Een aantal wegen komt blank te staan. Akker- en graslanden staan blank. Vee wordt zoveel mogelijk naar hoger gelegen gebied gebracht. Achtergebleven bewoners van de polder(s) wordt aangeboden om naar een opvanglocatie te komen (vrijwillige evacuatie). Het merendeel van de bewoners heeft in de dagen voorafgaand aan het scenario het gebied reeds verlaten. Eerste 48 uur: Na de doorbraak loopt het water de polders in en worden de achtergebleven mensen geëvacueerd. De gemeente en het rode kruis zorgen voor opvang en voor primaire levensbehoeften. Minder zelfredzame personen zijn inmiddels geëvacueerd. Mensen worden gewaarschuwd, omdat de regen en de kou onderkoeling in de hand kunnen werken. De wateroverlast zorgt voor allerlei secundaire effecten zoals uitval van energievoorzieningen, uitval riolering en uitval drinkwatervoorziening. Op enkele plekken staat vee inmiddels lange tijd met hun poten in het water. Enkele van hen bezwijken door uitputting c.q. verdrinking. Herstelfase: Na 30 uur draait de wind en stopt de regenval en kan er worden gestart met spuien op IJsselmeer en Waddenzee. Wetterskip, brandweer en de landmacht proberen met man en macht het water af te latenvloeien. Daarna keren de mensen terug naar hun woningen. Menselijke slachtoffers zijn niet gevallen. Het duurt nog enkele dagen voordat de vitale infrastructuren weer naar behoren functioneren. Men is ook nog enkele dagen bezig met het opruimen van het vuil. Slachtofferbeeld Ten behoeve van de capaciteitenanalyse is het wenselijk dat een beeld van het aantal slachtoffers wordt gegeven: 13

14 Status Aantal Doden Geen Gewonden (T1/T2) Geen Getroffenen < 400 Betrokkenen < Impactbeoordeling De impactbeoordeling is weergegeven in de onderstaande tabel: Impactcriterium Score (A-E of Nvt) 1.1 aantasting van de integriteit van het grondgebied A 2.1 doden Nvt 2.2 ernstig gewonden en chronisch zieken Nvt 2.3 lichamelijk lijden (gebrek aan primaire levensbehoeften) A 3.1 kosten B 4.1 langdurige aantasting van milieu en natuur (flora en fauna) A 5.1 verstoring van het dagelijks leven B 5.2 aantasting van positie van het lokale en regionale Nvt openbaar bestuur 5.3 sociaal psychologische impact B 6.1 aantasting van cultureel erfgoed A Waarschijnlijkheidsbeoordeling De waarschijnlijkheid wordt ingeschat als mogelijk. Dit heeft met name te maken met de toename van extreme weersomstandigheden en een toename van soortgelijke incidenten. Capaciteiteninventarisatie Ingeschat wordt dat de operationele capaciteit van regio nog onvoldoende is op het gebied van evacuatie en bevolkingszorg. Ook de samenwerking met ketenpartners is hierbij van groot belang. Risicobeheersing Op het gebied van risicobeheersing is weinig winst te boeken op dit scenario. Vanuit de Veiligheidsregio vindt ook al risicocommunicatie plaats in het kader van dit onderwerp. Wetterskip is verantwoordelijk voor de toetsing van ruimtelijke plannen (watertoets). Crisisbeheersing In het kader van de voorbereiding op incidentbestrijding zijn diverse plannen en draaiboeken aanwezig. Hieronder vallen ondermeer het geautomatiseerd draaiboek Hoogwater en het Bestrijdingsplan peilbeheer en kaden. 14

15 2.1.3 Natuurbrand Crisistype: Incidenttype: Natuurbranden Bosbrand Bronnen: Professionele Risicokaart; Scenario natuurbrand Nationale risicobeoordeling; RIN Fryslân (Risico Index Natuurbranden); Natuurbrandverspreidingsmodel Expertjudgement. Keuze relevante scenario-omvang Risicosetting In een klein gedeelte van Fryslân kunnen grote natuurbranden ontstaan van meer dan 100 hectare. Uit de risicokaart blijkt dat de risico s voor grote natuurbranden van meer dan 100 hectare in de zuidoosthoek van de regio aan de orde zijn. Tevens moet rekening gehouden worden met een verhoogd risico op natuurbranden op de Waddeneilanden. Dit is ook gebleken uit de uitgevoerde RIN voor Fryslân. Uitsnede risicokaart met overzicht van natuurgebieden met aaneengesloten heide en bos vanaf 100ha aaneengesloten Woningen, dorpen en vakantieparken/ campings in of rondom de natuurgebieden kunnen door zo n brand worden bedreigd. In of in de directe nabijheid van deze gebieden bevinden zich een aantal dorpen en ook een aantal kwetsbare objecten met meer dan 250 personen en/of met verminderd zelfredzame mensen. 15

16 Algemene kenmerken van de scenario s De brand ontstaat door (on)bewust menselijk handelen. Het incident ontstaat in een periode waarbij een verhoogde kleurcodering geldt. Er staat een matige (gemiddelde wind), waardoor er geen extremen zijn opgezocht wat betreft branduitbreiding. Het scenario vindt plaats in de zomerperiode, waardoor er een hoge bezetting/ hoog gebruik is van de recreatiemogelijkheden. Kwetsbare groepen Kwetsbare groepen die relevant zijn, zijn de mensen die zich bevinden in of in de nabijheid van het natuurgebied. Ook bevinden zich veel recreanten in de zomerperiode in het betreffende gebied. Verminderd zelfredzame mensen (kwetsbare objecten) verdienen extra aandacht bij dit scenario. Door de brand kan natuurgebied en cultureel erfgoed verloren gaan. Een belangrijk zorgpunt vormen ook de vele wandelaars, fietsers, ruiters en andere recreanten in het natuurgebied. In de natuurgebieden kunnen zij zich moeilijk oriënteren en de kans op verdwalen is groot. Voor de hulpdiensten is het niet mogelijk hen te lokaliseren en van instructies te voorzien. Vitale kwetsbaarheden Vitale infrastructuur in het gebied, zoals hoogspanningskabels kunnen beschadigd raken door een natuurbrand. Ook waterwingebieden vragen extra aandacht in het kader van deze incidenten. Scenariobeschrijving Voor de scenario s te modelleren is gebruik gemaakt van het natuurbrandverspreidingsmodel. Er zijn 2 scenariostudies verricht. Eén voor het Drents-Friese Wold en één voor Terschelling. De scenario s zijn uitgeschreven voor twee gebieden met een hoge risicoscore (oranje). Uitkomsten RIN Drents-Friese Woud en Terschelling 16

17 De volgende uitgangspunten zijn gehanteerd voor de scenario s (naast de algemene kenmerken): Uitgangspunten Drents-Friese Wold Brand ontstaat ter hoogte van de N381 Uitgangspunten weer: Minimum Maximum Winsnelheid Temperatuur 15 C 28 C 6 m/s Relatieve vochtigheid 25% 80% De brand ontstaat in de buurt van de autoweg. De brand ontwikkelt zich richting bewoond gebied, richting 2 tehuizen (verpleeghuis en woonzorgcomplex met verminderd zelfredzame personen) en een groot recreatiepark. De autoweg is niet meer begaanbaar en is volledig afgesloten voor het verkeer. Door de tijd van het jaar is het aantal aanwezigen in of in de nabijheid van het gebied behoorlijk groot. Het terrein is moeilijk begaanbaar voor de brandweer. Op onderstaande afbeelding is de branduitbreiding weergegeven. De verschillende oranjelijnen staan voor uren. De witte lijn voor elk half uur. Afbeelding branduitbreiding (verspreidingsmodel) Op basis van het verspreidingsmodel heeft de brand de kwetsbare bebouwing al bereikt binnen twee uur. Bij een natuurbrand is in de regel sprake van een lager overtrekkende rookontwikkeling, dan bij een gebouwbrand, waardoor de rook op grotere afstand zal neerslaan. De kwetsbare objecten in het gebied (verzorgingshuis) en het recreatieterrein zullen al snel last ondervinden van de rook. De grootste zorg gaat uit naar de complexen met de verminderd zelfredzame mensen. De brand bevindt zich hier al op korte afstand van en de rookontwikkeling is daar dusdanig dat het zicht slecht wordt. Veel mensen kunnen hier ademhalingsproblemen. De mensen in de tehuizen dienen zo snel mogelijk te worden geëvacueerd. Het is de vraag of dit gaat lukken binnen twee uur. Dit geldt ook voor het recreatieterrein. Deze mensen zijn echter wel zelfredzamer. 17

18 Uitgangspunten Terschelling Brand ontstaat in het natuurgebied ten westen van West-Terschelling Uitgangspunten weer: Minimum Maximum Winsnelheid Temperatuur 15 C 28 C 6 m/s Relatieve vochtigheid 25% 80% Door onbewust menselijk handelen ontstaat een natuurbrand. De brand ontstaat ten westen van de dorpsbebouwing in het natuurgebied. De brand ontwikkelt zich richting bewoond gebied/ recreatiegebied. Een peloton daarentegen is niet aanwezig op het eiland, waardoor de opkomst hiervan meer dan twee uren bedraagt. Dit betreffen geen terreinvaardige voertuigen in vergelijking met de voertuigen van Terschelling. De brand is dan ook moeilijk te bestrijden. Afbeelding branduitbreiding (verspreidingsmodel) 18

19 Slachtofferbeeld In onderstaande tabel is een inschatting van de slachtofferaantallen opgenomen naar aanleiding van de bovenbeschreven scenario s. Status Aantal Doden 2-4 T1-T Getroffenen < 4000 Betrokkenen < 4000 Impactbeoordeling Gevolgen: Langdurige aantasting van natuur en milieu, verstoring van het dagelijks leven, doden en ernstig gewonden, schade aan gebouwen en (vitale) infrastructuur. De beoordeling is opgenomen in de onderstaande tabel: Impactcriterium Score (A-E of Nvt) 1.1 aantasting van de integriteit van het grondgebied A 2.1 doden B 2.2 ernstig gewonden en chronisch zieken C 2.3 lichamelijk lijden (gebrek aan primaire levensbehoeften) A 3.1 kosten B 4.1 langdurige aantasting van milieu en natuur (flora en fauna) B 5.1 verstoring van het dagelijks leven A 5.2 aantasting van positie van het lokale en regionale Nvt openbaar bestuur 5.3 sociaal psychologische impact B 6.1 aantasting van cultureel erfgoed Nvt Waarschijnlijkheidsbeoordeling De kans (1 x per 4 jaar) op een natuurbrand van deze omvang is beoordeeld als mogelijk. In de Nationale risicobeoordeling wordt een scenario met een grote natuurbrand op waarschijnlijk beoordeeld. In Fryslân is echter een beperktere hoeveelheid bos/ heidegebied aanwezig (met 100 ha aaneengesloten), waardoor de waarschijnlijkheid één stap lager is beoordeeld. Tevens is hier voor een scenario gekozen in de gebieden met kwetsbare objecten. Deze gebieden zijn ook beperkt aanwezig. Capaciteiteninventarisatie Risicobeheersing In het kader van natuurbranden is voor Fryslân een Risico Index Natuurbranden opgesteld. Hierin zijn alle risico s op lokaal niveau in beeld gebracht. In het kader van risicocommunicatie is vanuit de veiligheidsregio ook aandacht voor dit scenario. Ontruimingsplannen kunnen ook uitkomst bieden in het beperken van de impact. Voor de objecten Stellinghaven en De Zeuvenakkers in het Drents-Friese Wold zijn verschillende partners bezig met het opstellen van een ontruimingsplan. In het kader van risicobeheersing zijn nog meer mogelijkheden (o.a. bevorderen zelfredzaamheid). Hiervoor liggen ook verantwoordelijkheden bij andere partners, zoals natuurbeheerders. Crisisbeheersing Het scenario is voor de brandweer en andere hulpdiensten niet op te lossen met de standaard capaciteit en middelen die ze nu tot kun beschikking hebben. De hoge opkomsttijd, beperkte bluswatervoorzieningen, beperkte bereikbaarheid, ontoegankelijkheid van gebieden, de soort vegetatie en de aanwezigheid van recreanten en kwetsbare objecten in de gebieden zijn aandachtspunten in het kader van dit risico. De specifieke knelpunten op deze aspecten zijn gebiedsgericht in de RIN Fryslân opgenomen. Er is nog geen regionaal plan aanwezig om de knelpunten en aandachtspunten te verbeteren. 19

20 Verschillende ketenpartners hebben in het kader van natuurbrandbestrijding en -beheersing al wel maatregelen genomen. Hieronder is een overzicht van de genomen maatregelen weergegeven. Samenwerking met Veiligheidsregio Drenthe (natuurbrandbestrijdingspeloton); (Gezamenlijk) oefenen natuurbrandbestrijding; Waterbak Oldeberkoop (Noordwolde); Structurele overleggen met natuurbeheerders; Voor diverse natuurgebieden zijn de bluswatervoorzieningen en beschikbare routes in kaart gebracht. Waterinnamepunten in Friesland voor het Fire Bucket Team zijn in beeld gebracht (voor heliblussing). 20

21 2.1.4 Extreme koude Crisistype: Incidenttype: Extreme weersomstandigheden Koude golf, sneeuw en ijzel Bronnen: Brief Ministerie BZK, van januari 2010, over Mobiliteitsproblematiek KNMI Consument en Veiligheid Keuze relevante scenario-omvang Risicosetting Ondanks de opwarming van de aarde zullen ook extreme winters zich in de toekomst nog voor kunnen doen. De afgelopen jaren heeft Europa al een aantal keer te maken gehad met weersomstandigheden die extreem te noemen zijn. Hierbij valt te denken aan extreem vroege/ veel sneeuw, maar ook extreme ijzel of langdurige periodes van kou. Kenmerken scenario In dit scenario is gekozen voor de volgende kenmerken: De regio wordt getroffen door een periode van winterse temperaturen en winterse neerslag. Voor de benadering van slachtoffers zijn gegevens van het KNMI en Consument en Veiligheid gebruikt. Kwetsbare groepen Wanneer het gaat om gevallen van extreme koude, zijn er een aantal kwetsbare groepen te definiëren. Hierbij zal het onder andere gaan om ouderen, chronisch zieken, (jonge) kinderen en daken thuislozen. Vitale kwetsbaarheden De vitale kwetsbaarheden in de hedendaagse samenleving kunnen ook getroffen worden door extreme koude. Hierbij valt onder andere te denken aan het effect van grote hoeveelheden ijzel op bovengrondse hoogspanningslijnen, maar ook nadelige effecten op openbaar vervoer en de berijdbaarheid van de wegen. Scenariobeschrijving Een langdurige periode van kou brengt winterse weersomstandigheden met zich mee voor de regio Fryslân. Hierdoor gaat de regio gebukt onder de gevolgen van onder meer koude temperaturen en (zware) sneeuwval of ijzel. Doordat de kou enkele weken aanhoudt ontstaan problemen met de zoutvoorraden, de nationale zoutreserves raken op en strooidiensten zijn niet meer in staat om alle wegen genoeg te strooien. Door de combinatie van winterse neerslag en het opvriezen van delen wegdek ontstaan meer dan gemiddeld aanrijdingen op wegen en komt het verkeer veelvuldig vast te staan. Ook het openbaar vervoer en de hulpdiensten hebben hinder van het feit dat enkele belangrijke (provinciale) wegen niet goed meer berijdbaar zijn. Kritische momenten Begin gebeurtenis: Een periode van kou breekt aan en brengt tal van winterse omstandigheden met zich mee. Eerste uren: De winterse neerslag zorgt ervoor dat op meerdere plaatsen aanrijdingen plaatsvinden en het verkeer langzaam tot stilstand komt. Ook het openbaar vervoer ondervindt hier hinder van. Eerste dagen: Wegverkeer begint steeds meer hinder te ondervinden van de aanhoudende kou en neerslag. Winkels worden niet, of laat, bevoorraad en de bereikbaarheid van enkele (afgelegen) dorpen verslechtert met 21

22 de dag. Op snelwegen raken gestrande reizigers onderkoeld en thuiszorgorganisaties hebben grote moeite om al hun cliënten te bereiken. Herstelfase: Wanneer de ergste kou de regio weer verlaat leveren smeltwater en opwarming van wegdek voor wateroverlast en afgesloten wegen waar spoedreparaties aan het asfalt noodzakelijk zijn. Slachtofferbeeld Door het koude weer en de winterse neerslag melden zich dagelijks twee keer zoveel mensen bij de spoedeisende hulp na te zijn uitgeleden of betrokken te zijn geraakt bij verkeersongevallen. Bij minder dan 20% is het letsel dusdanig ernstig dat ziekenhuisopname noodzakelijk is. Voor de regio Fryslân zou dat betekenen dat ongeveer 40 gewonden vallen per dag (mede door het koude weer). Van deze mensen hebben ongeveer 7 personen dusdanige verwondingen dat zij moeten worden opgenomen. Status Aantal Doden 2-4 Gewonden (T1/T2) 4-16 Getroffenen < 400 Betrokkenen > Impactbeoordeling De beoordeling geschiedt met behulp van onderstaande tabel: Impactcriterium Score (A-E of Nvt) 1.1 aantasting van de integriteit van het grondgebied Nvt 2.1 doden B 2.2 ernstig gewonden en chronisch zieken C 2.3 lichamelijk lijden (gebrek aan primaire levensbehoeften) Nvt 3.1 kosten A 4.1 langdurige aantasting van milieu en natuur (flora en fauna) Nvt 5.1 verstoring van het dagelijks leven C 5.2 aantasting van positie van het lokale en regionale Nvt openbaar bestuur 5.3 sociaal psychologische impact A 6.1 aantasting van cultureel erfgoed Nvt Waarschijnlijkheidsbeoordeling De kans van optreden van dit scenario wordt als Waarschijnlijk (hoog) ingeschat conform landelijk scenario. Capaciteiteninventarisatie Risicobeheersing Landelijk worden jaarlijks plannen gemaakt door het ROAZ (regionaal overleg acute zorg) voor de besteding van gelden en uitkomsten van risicoanalyses. Aan de hand hiervan spelen ook eigen voorbereiding van de zorginstellingen een belangrijke rol in de aansluiting op een gezamenlijke ketenzorg. Crisisbeheersing Daarnaast is landelijk inmiddels het zogenaamde weeralarm ingevoerd waardoor burgers en bedrijven op de hoogte gesteld kunnen worden van naderend zwaar weer. Hiermee wordt getracht problemen op de weg en in het OV zo veel mogelijk te beperken. In aanvulling hierop geeft de veiligheidsregio uitvoering aan door het RIVM voorgestelde protocollen bij extreem weer, waaronder voorlichting van bewoners en bedrijven. Voor de regio specifiek geldt dat door toedoen van het winterweer vertragingen kunnen ontstaan op spoedritten. Daarnaast komt het ook voor dat de begaanbaarheid van bepaalde uitrukposten onder komt te liggen. 22

23 2.1.5 Hittegolf Crisistype: Incidenttype: Extreme weeromstandigheden Hittegolf Bronnen: KNMI klimaatdesk; Scenario s Nationale Veiligheid risicobeoordeling ; Regionaal Hitteplan GGD Fryslân, juli 2011; Nationaal hitteplan 2007, Ministerie Volksgezondheid, Welzijn en Sport; De toestand van het klimaat in Nederland, 2008, KNMI. GGD-richtlijn medische milieukunde - Gezondheidsrisico's van zomerse omstandigheden( RIVM, 2012) Keuze relevante scenario-omvang Risicosetting Door de opwarming van de aarde zal het aantal hittegolven in de regio toenemen. De Europese hittegolf van 2003, de warmste zomer in 500 jaar, kostte in heel Europa in totaal mensenlevens extra. De hittegolf in 2006 in Nederland koste mensenlevens extra. Daarnaast zal extreme hitte ook andere effecten met zich meebrengen zoals smog. Definitie De definitie van een hittegolf gaat uit van minimaal vijf aaneengesloten zomerse dagen ( 25 C) waarvan minimaal drie tropisch ( 30 C). De kans dat een hittegolf optreedt de komende 4 jaar wordt door het KNMI geschat als zeer waarschijnlijk. Kenmerken scenario In dit scenario wordt uitgegaan van een periode met inmiddels 5 tropische dagen op rij en de vooruitzichten zijn dat (minimaal) de komende drie dagen wederom temperaturen van meer dan 30 graden worden gehaald. Het inwoneraantal geeft een indicatie van de omvang van het aantal mensen dat bij met name hitte in de problemen kan komen. In het inwonertal telt men de piekaanwezigheid van vakantiegasten. Op jaarbasis komt het aantal toeristen dat Fryslân bezoekt neer op mensen (CBS, 2008). Dit is vooral in de zomerperiode. Voor Fryslân kan daarnaast worden uitgegaan van een gemiddelde leeftijdsopbouw. Wel neemt de vergrijzing in de nabije toekomst beduidend toe, wat tot een verminderde zelfredzaamheid leidt. (Bron: inventarisatie en risicobeeld) Kwetsbare groepen Tijdens een periode van aanhoudende hitte, zijn er verschillende groepen die vanwege hun kwetsbaarheid in de problemen kunnen komen. Er moet voor hen extra aandacht zijn tijdens dergelijke perioden. Het gaat hierbij voornamelijk om ouderen (intra-, trans- en extramuraal en in de thuissituatie), maar ook om chronisch zieken, mensen in een sociaal isolement, mensen met overgewicht, kinderen en stadsbewoners. Hier worden de risicogroepen toegelicht en worden risico s benoemd. Ook wordt ingegaan op de gezondheidsgevolgen voor de risicogroepen. Ouderen Ouderen, doorgaans wordt de leeftijdgrens van 65 jaar gehanteerd, vormen een risicogroep en kunnen in de problemen komen in een periode van aanhoudende hitte. Twee aspecten spelen daarbij een rol. In de eerste plaats gaat de ouderdom zelf gepaard met een vermindering van diverse lichaamsfuncties, waaronder: verminderde lichaamstemperatuurregeling; afname van het dorstgevoel; afname van de nierfunctie; afname van de transpiratiefunctie; 23

24 afname van de reservefunctie van hart en longen. Deze verandering in lichaamsfuncties maakt ouderen gevoelig voor hittestress, vooral ook omdat ze een hoger risico op dehydratie (uitdroging) hebben en een hoger risico op decompensatie van de harten/of longfunctie. Ten tweede kunnen daarbij de genoemde lichaamsfuncties nog eens extra zijn aangedaan door ziekten en beperkingen die veelvuldig bij ouderen voorkomen. Zieke ouderen, thuis en in verpleeg- en verzorgingshuizen, lijden immers vaak aan hart- en longaandoeningen, nierziekten, suikerziekte, ziekten van het centrale zenuwstelsel (w.o. ziekte van Parkinson en dementie) en aandoeningen van maag en darmen. Daardoor vertonen ze allerlei conditionele en functiebeperkingen en ook handicaps. Ouderen hebben vaak problemen met de mobiliteit en zelfzorg en zijn derhalve voor hun dagelijkse verzorging, waaronder ook eten en drinken, afhankelijk van informele en/of formele zorgverleners. Niet zelden lijden ze ook aan incontinentie en leggen ze zichzelf als gevolg daarvan zelfs beperkingen van de vochtinname op. Ook het veelvuldig gebruik van medicatie is een aandachtspunt. Veel ouderen gebruiken, vanwege hartaandoeningen, bijvoorbeeld diuretica (plasmedicatie) om extra vocht af te drijven. Ook het gebruik van bepaalde medicatie (bijvoorbeeld rustgevende middelen) is een aandachtspunt, omdat de alertheid van ouderen erdoor kan afnemen en de concentratie t.a.v. het eten en drinken kan verminderen. Voorts hebben sommige medicijnen een nadelige invloed op de nierfunctie of de regulatie van de lichaamstemperatuur. Het risico op uitdroging en op problemen als gevolg van hittestress neemt hierdoor alleen maar toe. Dat geldt des te meer indien de oudere ook nog getroffen wordt door een acute infectieziekte met koorts, braken of diarree. Bewoners van zorginstellingen Bewoners van zorginstellingen zijn meer dan gemiddeld gevoelig voor de gevolgen van aanhoudende hitte. Enerzijds omdat deze groep meer met ziekten en beperkingen te maken heeft dan personen die nog thuis wonen en anderzijds vanwege de huisvesting die vaak niet op hitte gebouwd is. Chronisch zieken Veel chronisch zieken lopen een verhoogd risico tijdens een periode van aanhoudende hitte. Het gaat dan vooral om mensen met hart- en vaatziekten, luchtwegaandoeningen en diabetes. Personen in een sociaal isolement Studies wijzen uit dat mensen die alleen wonen en niet dagelijks buiten komen een groter gezondheidsrisico lopen bij aanhoudende hitte. Ook andere vormen van sociaal isolement (dak- en thuislozen) en de daarmee vaak gepaard gaande psychische aandoeningen zoals verslavingen kunnen leiden tot het te weinig aandacht schenken aan hitte- of dorstgerelateerde symptomen. Mensen met overgewicht Overgewicht is eveneens een risicofactor voor hittegerelateerde klachten. Daarbij spelen de volgende aspecten een rol: De ongunstige verhouding tussen lichaamsoppervlak en lichaamsgewicht; Het feit dat vetweefsel in vergelijking met spierweefsel minder warmte af kan staan; De vaak minder goede conditie en bijkomende ziekten waar mensen met overgewicht mee te kampen hebben. Kinderen Er is weinig bewijs voor de gevolgen van hitte op de sterfte van kinderen onder de 15 jaar, behalve op zich staande gevallen van kinderen die worden achtergelaten in auto s. Dit gebeurt echter niet alleen tijdens hittegolven. Reden om hen toch als risicogroep te beschouwen is dat baby s en jonge kinderen afhankelijk zijn van (de perceptie van) hun verzorgers voor het voldoen aan hun vochtbehoefte en verblijfsomgeving. (bron: nationaal hitteplan 2007, Min VWS) Mensen tijdens evenementen Mensen in grote groepen bijeen, zoals bij sportwedstrijden of concerten vormen een extra risico omdat vaak niet voldoende water voorhanden is. Of omdat er veelvuldig alcohol wordt gebruikt tijdens dergelijke evenementen. 24