Transnationaal ondernemerschap. Een onderzoek onder tweede generatie hoogopgeleide Marokkanen en Chinezen: een mixed embeddedness benadering.

Transcriptie

1 Transnationaal ondernemerschap Een onderzoek onder tweede generatie hoogopgeleide Marokkanen en Chinezen: een mixed embeddedness benadering. Auteur Mirjam Bouma Studentnummer Scriptie Masterscriptie Universiteit Universiteit van Amsterdam Faculteit Maatschappij- en gedragswetenschappen Opleiding Sociologie Specialisatie Eerste begeleider prof. dr. E. R. Engelen Tweede begeleider prof. dr. J. C. Rath Dagtekening Amsterdam, 31 augustus 2011

2

3 handelsgeest 重 商 主 义 يراجتلا بهذملا

4 4 Transnationaal ondernemerschap

5 Inhoudsopgave SAMENVATTING 7 1 INLEIDING Aanleiding en beschrijving van het onderwerp De (subjectieve) keuze voor een immigrantengroep Politiek / maatschappelijke factoren Historisch perspectief immigratie in Nederland 10 2 RELEVANTIE VAN DIT ONDERZOEK Wetenschappelijke relevantie Sociale relevantie 19 3 THEORETISCH KADER Motivatie Mixed embeddedness Toegang tot de markt Strategieën Transnationalisme Etnisch ondernemerschap? 28 4 ONDERZOEKSVRAAG Subvragen Operationalisatie Transnationaliteit Inbedding Casus 34 5

6 5 PORTRETTEN Een beschrijving van de Marokkaanse ondernemers Portretten Chinese ondernemers 44 6 ANALYSE Hoe de tweede generatie immigrant-ondernemers het startkapitaal bij elkaar krijgt Sociale inbedding en doelgroep Lidmaatschap van netwerken en verenigingen Rekrutering van werknemers Transnationale activiteiten Conclusies op de deelvragen 56 7 DISCUSSIE Cultureel kapitaal, economisch kapitaal en sociaal kapitaal en de relatie tot transnationaal ondernemen 59 8 CONCLUSIE VAN HET ONDERZOEK 63 LITERATUUR 67 BIJLAGE: VRAGENLIJST 69 6 Transnationaal ondernemerschap

7 Samenvatting Het migrantenbeleid heeft een grote actuele waarde, zowel in politiek-maatschappelijke discussies als in de meer economisch gerichte arbeidsverhoudingen. De gastarbeider van de jaren zeventig van de vorige eeuw is vernederlandst. Normen en waarden van de Nederlandse samenleving en die van het land van herkomst mengen zich, al dan niet succesvol. De Noord Afrikaanse landen waar traditioneel veel gastarbeiders met hun gezinnen vandaan kwamen staan op het moment dat ik deze scriptie afsluit in het middelpunt van de belangstelling. In sommige Noord- Afrikaanse landen heerst een revolutie-achtige sfeer. In ander landen rommelt het. In Libië wordt de dictator met geweld uit zijn paleis verdreven. Het onderzoek, waarvan in deze scriptie verslag wordt gedaan, onderzoekt de tweede generatie immigranten van Marokkaanse en Chinese herkomst. Ik koos voor de hogeropgeleide ondernemers uit beide groepen, omdat daarover weinig onderzoek bekend is. Voor dit onderzoek gebruikte ik de concepten van mixed-embeddedness en van transnationaliteit. Het ondernemerschap biedt ruimte voor beslissingen die in loondienst niet mogelijk zijn. Zo kan de ondernemer vrij kiezen of hij al dan niet transnationaal zaken wil doen. Het is een centrale vraag in het onderzoek geweest of dit en in welke mate het geval is. Het mixed embeddedness concept kijkt naar de wijze waarop de ondernemer is ingebed in maatschappelijke structuren. Zowel lokaal in woon- en werkomgeving, als in de beroepsgroep of beroepsvereniging. Evenzeer wordt meegewogen in hoeverre er een inbedding bestaat met een etnische achtergrond. De kwaliteiten zijn breed gevarieerd. 7

8 Dit onderzoek doet verslag van interviews met dertien Marokkaanse ondernemers en elf Chinese ondernemers. Met veel moeite vond ik in beide groepen ondernemers uit dezelfde branche, zoals de advocatuur, de ICT, consultancy en accountancy. Dit maakt het mogelijk om wat gemakkelijker tussen de groepen te vergelijken. Ik sluit mijn onderzoek af met de volgende conclusies: Chinese ondernemers zijn bewust transnationaal actief, met name met China. Het kernwoord daarbij is China Business. De Marokkaanse ondernemers acteren pas transnationaal als er een duidelijke aanleiding voor is. Het zijn doorgaans eenmalige acties. Na de interviews bleek er een duidelijk onderscheid te bestaan tussen de configuraties van de mixed embeddedness van Marokkaanse en Chinese ondernemers. De Chinese ondernemer heeft is steeds China georiënteerd. Marokkaanse ondernemers zijn vooral lokaal georiënteerd, met een veelvoud van interesses. De relatie tussen mixed embeddedness en transnationaal zakendoen is overduidelijk aangetoond. Ik heb met veel plezier de interviews afgenomen. Ik ben zonder enige kennis van het scriptie-onderwerp aan het onderzoek begonnen. Het proces bestaat uit veel lezen, echter ik heb het meeste opgestoken uit de verhalen van mijn respondenten. 8 Transnationaal ondernemerschap

9 1 Inleiding 1.1 Aanleiding en beschrijving van het onderwerp Geïnspireerd door immigratie en arbeidsstudies heb ik een onderwerp voor mijn scriptie gezocht, dat deze beide velden behelst. Gedurende een van de modules hebben we gesproken over expats en hoe deze meer en meer betrokken raken in het opzetten van een eigen bedrijf in hun gastland. Omdat dit een recente ontwikkeling leek te zijn vond ik het interessant dat te onderzoeken. De vraag die mij toen intrigeerde, was wat de motivatie van een expat is om een onderneming in het ontvangende land op te zetten. Het opzetten van een onderneming is risicovol en vol onbekende factoren. Zeker wanneer je dat als buitenlander doet in een land waarvan de regelgeving je onbekend is. Het aantal expat ondernemingen is echter nog zeer beperkt en dus voor systematisch onderzoek minder geschikt. Dit dwong mij er toe het onderwerp ter heroverwegen. Dankzij de theorieën over netwerken, sociale inbedding en integratie kon ik terugkeren naar het immigrant-ondernemerschap, specifiek naar immigrant-ondernemerschap in de vier grote Nederlandse steden De (subjectieve) keuze voor een immigrantengroep Marokkaanse mensen in Nederland lijden onder een negatief imago. Een imago dat door een relatief kleine groep Marokkanen wordt opgeroepen. In mijn alledaagse communicatie over en weer met Marokkanen wordt dat imago niet bevestigd. Ik besef me daarbij dat ik vaak met tweede generatie Marokkanen in contact ben en stoor mij aan het negatief imago wat hen achtervolgt. Van de Chinese groep immigranten intrigeert mij het imago, dat zij een gesloten groepering zouden vormen binnen de Nederlandse samenleving. Voor de tweede generatie Chinezen zou dit gesloten karakter tot spanningen kunnen leiden in school en studiesituaties en vervolgens bij maatschappelijke participatie. Voor ondernemers zou een gesloten groepskarakter sterk nadelig kunnen zijn omdat ondernemers een bepaald afzetgebied moeten hebben en hun onderneming idealiter gezien zou moeten groeien; en dus zou de ondernemer zijn doelgroep 9

10 constant moeten uitbreiden. Of er bij de Chinese immigrant ondernemers inderdaad sprake is van een gesloten groep is wetenschappelijke relevant voor een onderzoek Politiek / maatschappelijke factoren Lang was het de opvatting dat immigrant-ondernemerschap bevorderd en gestimuleerd moest worden. Het idee was dat allochtone ondernemers een speciale stimulans nodig hadden om een onderneming te starten. Voor gemeenten is dit de achterliggende motivatie geweest om etnisch ondernemerschap een boost te geven, zodat er meer diversiteit in een wijk zou komen en een sterkere lokale economie. Daarnaast zou hierdoor in de wijk het winkelaanbod een betere afspiegeling van de bevolking bieden. Deze opvatting heeft tot weinig effect geleid terwijl integratie nog steeds een actueel onderwerp is in de Nederlandse politiek. Ondernemers zijn de belangrijkste actoren die een buurt en lokale economie kunnen doen opbloeien. Etnische ondernemers zijn bovendien belangrijk voor de integratie van immigrant-buurtbewoners omdat ze een voorbeeldfunctie vervullen. Zij hebben daarmee een dubbele rol voor de wijk. Vanwege deze dubbele functie zijn etnische ondernemers een interessant onderwerp om te onderzoeken vanuit elke discipline. Dit onderzoek richt zich op de wijze waarop tweede generatie Chinese en Marokkaanse ondernemers gebruik maken van hun netwerken, in welke mate er gesproken kan worden van mixed embeddedness, en welke factoren bepalen of, en in hoeverre een ondernemer transnationaal actief is. 1.2 Historisch perspectief immigratie in Nederland Honderd jaar geleden kwamen de eerste Chinese gastarbeiders naar Nederland. Chinese mannen waren aantrekkelijke arbeidskrachten aangezien zij goedkoop waren, sterk en harde werkers. Chinese zeelieden vervingen al snel de Nederlandse zeelieden in Amsterdam en Rotterdam. Echter toen de crisis van 1929 aanbrak werden de Chinezen uit de havens geweerd en verarmden. Toen maakte Nederland kennis met de pindakoekjesverkoper. De Chinese groepen waren niet populair omdat ze de steden een verpauperd aanzien zouden geven. Met de uitbraak van de Tweede Wereldoorlog veranderde er veel voor de Chinese immigranten. Veel Chinese zeelieden voeren uit en kwamen niet meer terug met als gevolg dat de Chinese achterblijvers zich uit noodzaak stabiliseerden binnen de Nederlandse samenleving: Er vonden ook interculturele huwelijken plaats. Bovendien, de Chinese restaurants die waren opgekomen bleven gedurende de hele oorlog open en klanten van alle etniciteiten bleven ze bezoeken om simpele rijstmaaltijden te nuttigen, ook tijdens de hongerwinter. Dit feit en de interculturele huwelijken zorgden ervoor dat de Chinezen zich langzaam aan in de Nederlandse samenleving gingen bewegen (Tinnemans, 1994) 10 Transnationaal ondernemerschap

11 Toen Indonesië onafhankelijk werd van Nederland in juli 1950 keerde een grote groep Nederlanders die daar hadden gewoond en gewerkt terug naar Nederland. Een bijzondere groep vormde de Molukkers en voormalige KNIL-militairen. De Chinezen speelden hierop in en omschreven nu hun restaurant als Chinees-Indisch waarmee ze veel succes behaalden. Nieuwe generaties Chinezen kwamen Nederland binnen, legaal en illegaal. Voor het eerst is er sprake van specifieke criminaliteit van illegaal verblijf tot aan gebruik en handel van drugs. Gastarbeiders uit andere landen kwamen naar Nederland en namen hun eigen exotische cultuur mee wat de Nederlander nieuwsgierig maakte (Meeuwse, 2010). De Chinese eethuizen raakten hun exclusieve positie kwijt door de opkomst van andere exotische keukens. De tweede generatie kiest er niet meer voor om in de horeca te gaan werken zoals hun ouders (Gijsberts et al, 2011). Grafiek 1 Absolute aantallen immigranten naar land van herkomst, Irak Suriname Marokko India Voormalig Sovjet-Unie Ned. Antillen en Aruba China Turkije Verenigde Staten Verenigd Koninkrijk Duitsland Polen (aantallen x 1.000) Bron: CBS Grafiek 1 toont de absolute aantallen immigranten in Nederland van 2005 en Immigratie uit de traditionele landen zoals Turkije en Marokko is afgenomen, maar ook uit China is de immigratie afgenomen. De stroom van mensen uit Indonesië zorgde voor voldoende arbeidskrachten in Nederland. Echter, veel Nederlanders hadden geen vertrouwen meer in de opbouw van Nederland na de tweede wereldoorlog en emigreerden naar Canada, Australië de Verenigde Staten etc. Nederland ontving een grootte hoeveelheid immigranten Inleiding 11

12 (het antwoord daarop was dat de overheid emigratie actief begon te stimuleren tot aan het eind van de jaren vijftig en begin jaren zestig waarbij de werkgevers arbeidstekorten voorzagen en de emigratie wilden stoppen. Bovendien stelden de Nederlandse jongeren hun toetreden tot de arbeidsmarkt uit door vervolgopleidingen te volgen en lieten laag en ongeschoold fabriekswerk links liggen. Vacatures voor ongeschoolde- en geschoolde industriebanen bleven openstaan. De discussie ontstond hoe dit probleem opgelost diende te worden: het aantrekken van buitenlandse arbeidskrachten of het werk beter betalen zodat mensen wel weer terug zouden komen Het probleem met het laatste was dat ondernemers bang waren voor een faillissement vanwege hun zwakkere concurrentiepositie ten op zichten van het zelfde werk in omliggende landen. Technische vernieuwing was in de jaren vijftig van de vorige eeuw geen optie omdat hiervoor tijd- en diepte-investeringen nodig waren. Het risico dat daarmee gepaard ging was dat de productie in een langzamer tempo terecht zou komen en de afzetmarkt daarmee verloren zou kunnen gaan. Het aantrekken van goedkope ongeschoolde buitenlandse gastarbeiders was hierdoor het aantrekkelijkst. Mensen uit overwegend Italië en Spanje werden aangetrokken begin jaren zestig van de vorige eeuw. Aan het eind van datzelfde decennium was het de beurt van Marokkanen en Turken en om als gastarbeider naar Nederland te komen. Het aantal Turken en Marokkanen was meer dan verwacht. Dit kwam voornamelijk doordat zij zich niet lieten leiden door de officiële weg via wervingsbureaus maar op eigen gelegenheid kwamen. Dit werd in de hand gewerkt omdat de officiële werving soms wel jaren kon duren voordat de immigrant te werk werd gesteld. Dit in tegenstelling tot de groep die op eigen gelegenheid kwam en probleemloos verblijfs- en werkvergunning kon verkrijgen en meteen aan de slag ging. Opzienbarend is wel dat de officiële weg voornamelijk bedoeld was voor diegenen die in het thuisland geen perspectief hadden en west Europa als enige oplossing zagen om betaald werk te krijgen. Vervolgens moesten juist zij lange tijd wachten voordat zij daadwerkelijk konden werken (Tinnemans, 1994). De mensen die op eigen gelegenheid kwamen hadden geld om de reis te betalen en daarmee dus niet wanhopig op zoek naar werk. Het arbeidsklimaat leidde er toe dat ook zij in de regel veel sneller aan werk konden komen. Het aantal gastarbeiders dat afkomstig was van landen rond de Middellandse Zee steeg wezenlijk. De Turken vormden de grootse groep samen met de Marokkanen respectievelijk en Veel Spaanse gastarbeiders waren na de dood van Franco (1975) terug naar Spanje gegaan. De overheid verwachtte hetzelfde 12 Transnationaal ondernemerschap

13 van de Turkse en Marokkaanse groep maar dat gebeurde niet, zelfs niet toen in datzelfde jaar de werkloosheid in Nederland steeg en als gevolg de vraag naar ongeschoolde arbeiders afnam (Tinnemans,1994). Het was voor de gastarbeider niet rendabel om terug te keren. De werkloosheid in Marokko of Turkije was nog hoger dan in Nederland. Er was in Marokko en Turkije geen sociaal stelsel om het gebrek aan inkomsten te compenseren. Het was beter om te blijven. De blijvers zijn gedurende de jaren na de gastarbeider-stop gelegaliseerd of zij die al legaal verbleven hebben zich in Nederland gevestigd (Lucassen & Lucassen, 2011). Integratie van deze mensen werd onderwerp van beleid. Het beleid richtte zich tot aan 2000 tot de promotie van identificatie van Nederland bij de immigranten door het aanleren van de Nederlandse normen en waarden. Daarnaast moest er vertrouwen worden opgebouwd tussen de groepen. De laatste jaren richt het beleid zich veel meer op de structurele kant van integratie. Structurele integratie richt zich op onderwijsprestaties en arbeidsparticipatie. Inmiddels is het onderwijsniveau van de tweede generatie gestegen en hun arbeidspositie is beter dan dat van de eerste generatie. Ondanks de betere positie van de tweede generatie op de arbeidsmarkt kiest een aanzienlijk deel ervoor om zelfstandig te ondernemen (Rusinovic, 2006) Onderstaande grafiek laat de relatieve groei of krimp zien van het aantal ondernemers naar etnische herkomst. Er is nog geen longitudinaal onderzoek te vinden over de tweede generatie omdat deze populatie nog te jong is. Grafiek 2 Startende (allochtone) ondernemers, Autochtoon Westers allochtoon Niet-Westers allochtoon waarvan: Turkije Marokko Surinamen, Ned. Antillen China (incl. Hongkong) Egypte India en Pakistan (percentage) Bron: CBS Inleiding 13

14 Grafiek 2 laat zien dat er in 2003 ongeveer 4 procent van de niet westerse allochtoon een onderneming start. Van de niet westerse allochtonen zijn de Chinezen en de Egyptenaren het meest ondernemend, de Marokkanen het minst. Let bij deze gegevens op dat het onderzoek uit 2003 is. Recenter onderzoek dat zich voldoende heeft gedifferentieerd naar herkomstgroep is afwezig. Dit betekent dat er een gerede kans is dat er in de jaren van 2003 tot aan 2011 het een en ander is veranderd in deze cijfers. Grafiek 3 Absolute aantallen allochtone ondernemers, 2003 India en Pakistan Marokko China (incl. Hongkong) Suriname, Ned. Antillen Turkije Overige niet-westers Verenigd Koninkrijk België Duitsland Ned. Indië, Indonesië Overige westers (aantallen x 1.000) Bron: CBS Grafiek 3 toont de hoeveelheid allochtone ondernemers in Nederland in het jaar Ten eerste valt op dat de niet-westerse allochtonen minder ondernemen dan de westerse allochtonen. Van de niet-westerse allochtonen zijn de Turken en de ondernemers afkomstig van de voormalige Nederlands Antillen en Suriname het meest actief. Daarna zijn de Chinezen en Marokkanen de grootste groep en die een onderneming hebben. De overige niet westerse balk bestaat uit meerdere etniciteiten, bijvoorbeeld Egyptische ondernemers. De sector waar de etnische ondernemer voor het meest voor heeft gekozen in 2007 is de bouw (zie tabel 3). Het percentage startende etnische ondernemers ligt veel hoger dan dat van Nederlandse startende ondernemers. Opmerkelijk is het hoge aandeel van autochtone starters in de zakelijke dienstverlening terwijl het percentage van de etnische ondernemer in deze sector de helft minder is. 14 Transnationaal ondernemerschap

15 Tabel 3 Verdeling starters (%) naar herkomst en sector, 2007 Sector Etnisch Autochtoon Totaal landbouw/visserij 4% 2% 3% delfstoffen/industrie/energie 4% 4% 4% bouwnijverheid 25% 16% 8% handel en reparatie 21% 18% 19% horeca 5% 3% 3% vervoer. opslag en communicatie 4% 3% 3% financiële instellingen 0% 1% 1% zakelijke dienstverlening etc. 12% 25% 23% zorg. openbaar bestuur. onderwijs 4% 8% 7% overige dienstverlening etc. 21% 20% 20% Bron: EIM. op basis van KvK Rusinovic heeft in haar dissertatie twee tabellen opgenomen die eerste en tweede generatie ondernemerschap onderscheiden. Van deze gegevens is 2005 het laatste jaar en daarmee niet meer representatief voor De ontwikkeling die daaruit blijkt is echter wel illustratief. Inleiding 15

16 Tabel 4 Demografische ontwikkeling. Nederlandse bevolking, Total populatie Native Immigranten (absolute nummers) Immigranten (percentage) 16,1 17,5 19,2 Totaal eerste-generatie immigranten Westerse immigrant Non-Western immigrant, inclusief: Marokkanen Antillianen Surinamers Turken Andere non-westerse immigranten Totaal tweede-generatie immigranten* Westerse immigranten Non-Westerse immigranten, inclusief: Marokkanen Antillianen Surinamers Turken Andere non-westerse immigranten * Tweede generatie zijn geboren in Nederland, maar ten minste één ouder is elders geboren. Bron: gebaseerd op CBS/Statline Bevolking Kerncijfers 2005 (Rusinovic. 2006) In tabel 4 zien we dat tussen 1996, 2000 en 2005 de totale bevolking fluctueert, het aantal immigranten ieder jaar is gegroeid. Met name het aandeel van de nietwesterse immigranten vormt een groot aandeel in de groei van de totale bevolking. 16 Transnationaal ondernemerschap

17 2 Relevantie van dit onderzoek In dit hoofdstuk staat de relevantie beschreven van dit onderzoek, opgedeeld in de wetenschappelijke relevantie en de sociale betekenis. 2.1 Wetenschappelijke relevantie Over immigrant-ondernemerschap is veel onderzocht. Daarbij bleek mij dat dit soort onderzoeken vooral om eerste generatie, laag opgeleide immigranten gaat. Inmiddels heeft de tweede generatie de leeftijd bereikt om aan de arbeidsmarkt deel te nemen. Ondernemers uit deze groep tweede generatie immigranten hebben betere kansen gehad om middelbaar- en hoger onderwijs te volgen. Cruciaal hierbij is hun betere vaardigheid met de Nederlandse taal. De eerste generatie heeft vaak het Nederlands nauwelijks onder de knie gekregen. Gezien de nieuwe ontwikkelingen in de maatschappij en het wetenschappelijk onderzoek dat werd verricht, lijkt een nieuw wetenschappelijk onderzoek naar tweede generatie migranten vernieuwend. Inherent aan de verbeterde opleidingsniveaus is duidelijk dat er steeds meer hoogopgeleide tweede generatie migranten zijn in Nederland. De voor de hand liggende keuze voor onderzoek naar immigrant-ondernemerschap lag doorgaans bij de Turkse minderheid, aangezien hun zelfstandig ondernemerschap de grootste is van alle etnische groepen binnen Nederland. Deze groep werd relatief vaak onderzocht. Na de Turkse is de Marokkaanse ondernemersgroep het grootst in Nederland. Over deze tweede grote groep is nauwelijks onderzoek gedaan, met uitzondering van de dissertatie van Kourtit & Nijkamp (2011). Anders ligt het bij onderzoek naar integratie van zowel de Turkse als Marokkaanse minderheden in Nederland. Daarbij werden beide met elkaar vergeleken, omdat ze beide in dezelfde periode naar Nederland zijn gekomen en veelal niet zijn teruggekeerd naar hun land van oorsprong. De onderzoeken richtten zich op het integratieproces van beide groeperingen, waarvan de uitkomsten naderhand met elkaar werden vergeleken. Enkele namen van hen die dit soort onderzoek verricht hebben zijn: Doomernik (1999) Crul (2000) Sterckx en Bouw (2005). 17

18 Met de tweede generatie die in Nederland opgroeide werd het integratievraagstuk urgenter. Uit deze onderzoeken naar integratie bleek dat er grote verschillen waren in de manier waarop de Marokkanen en Turken integreerden. Latere onderzoeken richtten zich op die verschillen, juist omdat het aanvankelijke beeld uitging van veronderstelde overeenkomsten. Aangezien er nog niet veel onderzoek is gedaan naar de Marokkaanse gemeenschap los van de Turkse heb ik er voor gekozen om hen als onderzoeksgroep te nemen. Omdat ik de Marokkaanse immigranten niet andermaal wilde vergelijken met de Turkse groep koos ik voor Chinese immigranten. Vanuit wetenschappelijk oogpunt is de Chinese groep interessant, omdat de groep een langere immigratie geschiedenis in Nederland kent. Echter het idee dat Chinezen een gesloten groep zouden vormen is overheersend (Collins, 2002, Lucassen & Lucassen, 2011, Gijsberts et al, 2011). Behalve hun lange geschiedenis in Nederland hebben zij een niet-westerse culturele achtergrond en zullen qua mixed embeddedness naar verwachting verschillen van de Marokkaanse groep. Mixed embeddedness houdt kort gezegd in de mate waarop een individu of groep geïntegreerd is in de ontvangende maatschappij met al zijn facetten: de socio-economische institutionele context als ook de context van sociaal en financieel kapitaal. Mixed embeddedness wordt uitgebreid in paragraaf 3.2 besproken. Wat betreft de Marokkaanse groep is de immigratie geschiedenis relatief kort, heeft eveneens een niet-westers culturele achtergrond en zal zoals gezegd gemeten naar mixed embeddedness andere karakteristieken tonen. In mijn onderzoek wordt een vergelijking gemaakt met de Marokkaanse en Chinese ondernemers om de verschillen in sociale dynamiek aan te tonen. Deze groepen bieden naar ik verwacht een maximaal contrast in hun casus. Transnationale activiteiten, zoals bijvoorbeeld: het sturen van geld dat in Europa is verdiend naar het thuisland. Of blijvende interesse in de politiek van het thuisland. Maar ook het onderhouden van relaties die de nationale grenzen overschrijden. Dit kan bijvoorbeeld ook plaatsvinden op het werk. Een ondernemer houdt sterke banden met China of Marokko en zelfs zo dat de ondernemer er afhankelijk van is voor het welslagen van de onderneming in het ontvangende land. De focus op transnationale activiteiten in dit onderzoek is hier relevant omdat het een redelijk nieuwe onderzoeksinteresse is. Daarbij is het interessant om te kijken of de tweede generatie, waarvan verwacht wordt dat die beter te participeert in de samenleving, speciaal zaken wil doen met het vaderland. Ik zal mij vooral richten op de tweede generatie. Deze focus is vrij nieuw; eerder onderzoek was voornamelijk gericht op de eerste generatie, omdat de tweede gene- 18 Transnationaal ondernemerschap

19 ratie simpelweg nog te jong was om effectief onderzoek naar te doen op sociologisch vlak. Bovendien, in de verrichtte studies waren de ondernemers laag geschoold. Daarbij wil ik ook een nieuw element in brengen door juist naar de hoogopgeleiden te kijken. Naast deze nieuwe invalshoek en het gebruik van de bestaande literatuur is deze scriptie een verdere uitdieping van de concepten mixed embeddedness en transnationalisme. De onderzoeksvraag richt zich vooral op de mogelijk aantoonbare verschillen van deze concepten ten aanzien van de beide onderzoekgroepen. 2.2 Sociale relevantie Voor ondernemers met een niet Nederlandse etnische achtergrond is het beeld dat zij zich vooral beperken tot het verhandelen van producten uit eigen achterland. Dit geldt eveneens voor Marokkaanse en Chinese ondernemers. Ik ben nieuwsgierig in hoeverre dit beeld nog waar is. Daarbij hoop ik met deze scriptie ook aan te kunnen tonen dat Marokkanen een positieve maatschappelijke bijdrage leveren. Crimineel gedrag, agressie, slechte integratie, hangjongeren, het lastig vallen van meisjes is het beeld dat over Marokkaanse jongeren door de media wordt uitgelicht en wat daarom als realiteit wordt aangenomen. De uitkomsten van mijn onderzoek zouden een ander beeld kunnen genereren. In dit onderzoek zal blijken of de Chinese gemeenschap inderdaad als gesloten moet worden gekenmerkt, conform het algemeen levende (voor)oordeel. Relevantie van dit onderzoek 19

20 20 Transnationaal ondernemerschap

21 3 Theoretisch kader In dit hoofdstuk bespreek ik de theorieën die van toepassing zijn op het huidige immigrant-ondernemers discours. Ik begin met de motivatie voor het ondernemerschap, vervolgens bespreek ik de rol van mixed embeddedness en in het bijzonder de economische inbedding in de vorm van de manier van toegang verkrijgen tot de markt en strategieën. Het tweede grote onderwerp is transnationalisme en de vraag of er nog gesproken kan worden van etnisch ondernemerschap. 3.1 Motivatie In alle economische regimes is duidelijk dat ondernemerschap een belangrijke motor is voor economische welvaart De stimulans voor een uitbreiding van midden- en kleinbedrijf is daarom voor veel landen een beleidsthema geweest. Ondernemerschap verhoudt zich tot twee dingen: maatschappelijke omstandigheden de individuele omstandigheden Gray (2006) stelt de individuele boven de maatschappelijke omstandigheden, ofwel externe factoren. Hij stelt dat voor ondernemerschap intentie en visie nodig is. Visie en intentie worden omgevormd tot gedrag. Motivatie is daarbij een voorwaarde voor uitvoeren van gedrag en de visie, aldus Gray. Op de tweede plaats stelt hij dat de omgeving ook een bijdrage levert aan het wel of niet ondernemen. Volgens Gray maakt het individu een afweging van de externe factoren waarmee hij betrokken is. Die externe factoren zijn: cultuur familieachtergrond en voorbeeldfiguren scholing en werkervaring positieve of negatie factoren die iemand ertoe kunnen zetten ondernemer te worden 21

22 Volgens Gray kan de externe situatie het individu vanuit een negatieve of positieve omstandigheid tot ondernemerschap stimuleren. Een voorbeeld van een negatieve omstandigheid zou discriminatie bij sollicitatie kunnen zijn en een positief voorbeeld kan een innovatief idee zijn, waardoor het individu besluit ondernemer te worden. De drempel naar ondernemerschap wordt lager wanneer er al in de familie ondernemers zijn. De familie is al bekend met wat de succes- en de faalfactoren kunnen zijn van een nieuwe onderneming. Onderwijs en werkervaring zijn ook katalysatoren voor ondernemerschap. Hoewel Gray stelt dat onderwijs en werkervaring niet direct te linken zijn aan ondernemerschap meent hij wel te kunnen zeggen dat werkervaring bijdraagt aan strategisch inzicht en een mogelijkheid biedt tot netwerkuitbreiding. Als laatste stipt hij kort aan dat beleid- en marktstructuren de eventuele aankomende ondernemer kunnen motiveren of juist demotiveren. Hoewel Gray als laatste nog de marktstructuur en beleidsstructuren aanwijst als factoren besteedt hij hier verder geen aandacht aan en noemt verder cultuur ook amper. Persoonlijk denk ik dat onderwijs een grotere rol speelt dan Gray aangeeft. Om dat aan te kunnen tonen is echter longitudinaal onderzoek noodzakelijk. Dat valt buiten het bestek van deze scriptie. 3.2 Mixed embeddedness Het begrip inbedding werd in de jaren 60 van de vorige eeuw geïntroduceerd door Karl Polany (1944). Polany ageerde tegen het idee dat economie los gezien kon worden van sociale relaties. Hij stelde dat wanneer de economie zo verweven is met sociale relaties de economie niet uitsluitend drijft op economische motieven. Het is Granovetter geweest die het begrip populair heeft gemaakt. Granovetter legde het begrip uit als de mate waarin mensen ingebed zijn in hun sociale netwer ken. Hij vond dat economisch gedrag niet uitsluitend uitgelegd kon worden door een rationele keuzetheorie, maar evenmin door de verklaring dat mensen overgevoelig zijn voor invloeden en meningen van anderen om hen heen. Hij zocht naar een middenmoot. Het individu is niet geheel autonoom, maar is zeker niet volledig ondergeschikt aan de macht van de groep. Als resultaat concludeerde hij dat economisch handelen tot stand komt door de door Polany geïntroduceerde term: inbedding. Granovetter bedoelt met inbedding dat handelingen bepaald worden door individuen, netwerkstructuren en de persoonlijke relaties die worden onderhouden (Rusinovic, p26). Deze benadering stuitte op kritiek omdat het een te beperkte benadering zou zijn om economisch gedrag van individuen te verklaren. De bestaande onderzoeken en resultaten werden bovendien als te Amerikaans bestempeld en niet toepasbaar op 22 Transnationaal ondernemerschap

23 andere samenlevingen. Het mixed embeddednessmodel van Kloosterman en Rath borduurt verder op het concept van Granovetter. Bij mixed embeddedness gaat het echter niet alleen over de inbedding in sociale netwerken maar ook over de inbedding in politieke en economische context: wetgeving, de economische conjunctuur én de netwerken van de immigrant-ondernemer. Instituties: regels kansenstructuur Economische conjunctuur ontwikkelingsfase Mixed embeddedness verklaring voor de immigranteneconomie Individuele hulpbronnen: economisch kapitaal sociaal kapitaal cultureel kapitaal Bron: Engelen, 2010 Mixed embeddedness houdt rekening met de hulpbronnen van het individu, het netwerk en het institutionele raamwerk. Dit analytisch model acht het noodzakelijk dat er rekening gehouden wordt met alle facetten van een samenleving. Door dit model is vergelijkend onderzoek van landen mogelijk. Bovendien kan met dit model de ontwikkeling van het etnisch ondernemerschap onderzocht worden. Over tijd veranderen de facetten in de samenleving die deel uitmaken van het mixed embeddedness model. Het resultaat daarvan is dat de etnische ondernemer andere kansen en mogelijkheden heeft als de samenstelling en karakteristieken van de instituties wetgeving, economische conjunctuur en de individuele hulpbronnen veranderen. De strategieën die dan mogelijk zijn en hun voorwaarden staan verderop in dit hoofdstuk beschreven. Kloosterman en Rath waren van mening dat het concept van mixed embeddedness dichter in de buurt kwam van het idee zoals Polany embeddedness had bedoeld. Mixed embeddedness lijkt sterk op wat wij tegenwoordig integratie noemen. Mixed embeddedness is echter niet zo rigide als de bovenstaande typen. Omdat het geen boven- of ondergrens stelt aan mixed embeddedness. Met mixed embed- Theoretisch kader 23

24 dedness wordt er vooral verwezen naar hoe migranten zich dynamisch gedragen en bewegen in de ontvangende samenleving, zonder verlies van eigen cultuur. Daarbinnen zijn er de kapitalen van kracht die we kennen van Bourdieu: sociaal kapitaal cultureel kapitaal economisch kapitaal Vooral de eerste en de laatste zijn belangrijk voor het gedrag en strategieën van migranten. Daarbij zijn deze twee kapitalen belangrijk voor de twee soorten embeddedness die in dit onderzoek centraal staan: economische en sociale inbedding. Economisch kapitaal is onder te verdelen in materiële en immateriële zaken. Met de materiële zaken wordt voornamelijk gedoeld op: onderkomen, inkomen uit werk, spaargeld, gezondheidszorg, inboedel. De immateriële zaken worden gekenmerkt door bijvoorbeeld bezittingen als onderwijs en toegang tot de arbeidsmarkt. Als de ondernemer voldoet aan veel van de onderdelen van economisch kapitaal dan is er sprake van een economische inbedding (Rusinovic, 2006). Sociale inbedding wordt bepaald door het sociaal kapitaal. Met sociaal kapitaal wordt er gedoeld op de aanwezigheid van een sociaal netwerk. Granovetter vond netwerken het belangrijkste aandeel voor sociaal kapitaal. Hij stelde dat individueel gedrag in hoge mate wordt bepaald door de plaats die de persoon binnen de s tructuur van het netwerk inneemt en dat dat de relatie met anderen in het netwerk bepaalt (Rusinovic, 2006). Netwerken worden op twee verschillende manieren benaderd: de actor georiënteerde benadering de collectivistische benadering De eerste manier bekijkt welke invloed netwerken en structuren hebben op het individu. De collectivistische benadering kijkt geheel niet naar het individu. In plaats daarvan kijkt deze benadering naar het effect dat de sociale netwerken en structuren hebben op de samenleving als geheel. In mijn onderzoek richt ik mij slechts op de eerste benadering. 3.3 Toegang tot de markt Esping-Andersen gebruikte als basis om verschillen in nationale markteconomieën te onderscheiden, de mate van commodificatie en decommodificatie. Van commodificatie is sprake wanneer de markt de prijs van een goed of dienst 24 Transnationaal ondernemerschap

25 bepaalt. Decommodificatie is wanneer dat niet het geval is en een goed van de markt werd afgehaald en als een recht gezien wordt. Bijvoorbeeld de ouderen die na hun pensioengerechtigde leeftijd stoppen met werken. In feite is dit door de markt bepaald. Oudere werknemers zijn minder waard dan jongere werknemers. Het sociale stelsel is hier in grote mate de veroorzaker van. De werkgever hoefde geen schuldgevoel te hebben. De persoon in kwestie had toch wel een inkomen via het pensioen en AOW. Niet verkoopbare verschijnselen krijgen een meerwaarde toebedeeld en worden verhandelbaar. Zoals in het voorbeeld is het verschijnsel jeugd/jong verhandelbaar geworden. Engelen (2001) legt uit dat hoewel Esping-Andersen het voornamelijk had over de arbeidsmarkt, deze termen ook toegepast kunnen worden op de markteconomie. Namelijk, voor nieuwkomers is een gecommodificeerde markt voordeliger om bij in te stappen omdat er meer mogelijkheden tot zaken doen zijn dan in een niet-gecommodificeerde markt. Behalve de juiste marktomstandigheden zijn er andere voorwaarden nodig om toegang tot de markt te krijgen. Daarbij zijn een aantal kenmerken van belang: voldoende financiën kennis sociaal kapitaal De behoefte aan elk van deze voorwaarden is verschillend per sector. Managers en productiesectoren steunen voornamelijk op kennis boven de andere twee. Kennis ofwel cultureel kapitaal is een kenmerk waarvan de drempel hoog is om onderscheidend te zijn. Zeker in de technische branche waar veel specifieke kennis is vereist is het lastiger om op de markt te komen dan in de productie van consumptiegoederen waar minder gespecificeerde kennis voor nodig is. De mate van wet- en regelgeving voor het hebben van een eigen onderneming kan ook bepalend zijn. Als er veel regels hieromtrent zijn dan is de drempel om een eigen onderneming te starten veel hoger dan wanneer er minimale regels zijn. Wanneer de onderneming eenmaal is opgestart moet er zekerheid zijn over de vraag naar het product. Hier schuilt een probleem. Het theoretische idee van vrije marktwerking klopt in de praktijk niet. Het is vaak slechts een handjevol ondernemers dat de markt domineert. Strategische verdeling van de afzetmarkt is dus essentieel om toegang te krijgen tot de consument en andersom. Bovendien, gevestigde en geïnstitutionaliseerde markten zijn vaak moeilijker te betreden doordat er aan meer voorwaarden moet worden voldaan. Uitzonderingen zijn niet mogelijk in dit soort rigide markten, zeker niet voor nieuwkomers. In rigide markten wordt winstbejag minder geaccepteerd dan in lossere markten. Het kan Theoretisch kader 25

26 ook zo zijn dat er meer onderlinge controle is in geïnstitutionaliseerde markten doordat die transparanter zijn dan minder rigide markten (Engelen, 2001). Maximale winst nastreven is niet alles wat de ondernemer wil en najaagt. Zoals McClelland en Miller al beargumenteerden gaat het ondernemerschap, maar dat geldt eigenlijk ook voor instituties, samen met bepaalde motivaties, houdingen en interesses. Deze kenmerken worden gevormd door de sociale inbedding van het individu (Engelen, 2001). 3.4 Strategieën Wat betreft het onderzoek naar immigrant ondernemerschap is er sprake van drie verschillende strategieën. In eerste instantie was er sprake van een strategie dat de immigrant een Nederlandse onderneming over kocht. Bijvoorbeeld de Turkse bakker, de Marokkaanse slager. De Nederlandse middenstander verlaat de wijk en maakt plaats voor een andere sociaal economische karakter van de wijk (Rusinovic, 2006). De tweede strategie is de ontwikkeling van etnisch ondernemerschap. Voorwaarde hiervoor is dat de stedelijke omgeving van de ondernemer een hoge mate van etnische segregatie kent. Een voorbeeld is Chinatown. In eerste instantie bediende deze wijk enkel de Chinezen (in de buurt) maar daarna kwamen er ook steeds meer klanten van buiten af (Light, Sabagh et al., 1994). Saskia Sassen beschrijft in haar boek The Global City (1991) hoe verandering van de economische structuren de verminderde vraag naar industriële productie en de groeiende vraag naar persoonlijke dienstverlening tot stand kwam (Kloosterman en Rath, 2003). Hierdoor is bij het hogere segment van de dienstverlening de behoefte aan outsourcing gegroeid. Volgens Sassen zijn het de immigranten die in dit veld van productie ondersteuning een bedrijf opzetten. Bedrijven in de persoonlijke dienstverlening zijn bijvoorbeeld: naaiateliers, kapsalon, catering, juridisch en financieel advies. De mogelijkheid om met dit soort kleine bedrijfjes te staren heeft voor de sterke groei van zelfstandig ondernemers gezorgd. Migranten begonnen in laagwaardig persoonlijke diensterleningbedrijven. Waarschijnlijk uit overlevingsmotieven. Informele netwerken werden door de ondernemer gebruikt om zich te voorzien van werknemers (Kloosterman, van der Leun & Rath, 1998 In Rusinovic, 2006). Tegenwoordig heeft de tweede generatie immigranten de leeftijd bereikt om zich op de arbeidsmarkt te betreden. Het onderwijs niveau stijgt, hoger beroepsondewijs en ook universitair geschoolde tweede generatie immigranten zijn hun eerste banen in het hogere segment begonnen of zijn zelf een bedrijf gestart (Rusinovic, 2006). 26 Transnationaal ondernemerschap

27 3.5 Transnationalisme Transnationalisme en diaspora zijn als begrippen de afgelopen paar jaar in populariteit gestegen en het aantal onderzoeken met deze thematiek is navenant toegenomen. Dit heeft echter niet geleid tot een duidelijke definitie. De pioniers op dit gebied Blanc, Basch en Schiller, omschreven in 1994 transnationalisme als een proces waarbij immigranten hun sociale contacten, die een brug slaan tussen hun thuisland en het land van bestemming bevorderen, opzoeken en onderhouden. Hiermee doorkruisen immigranten de politieke en culturele beperkingen die vaak samenhangen met de geografische grenzen. Portes heeft echter een wat engere opvatting van transnationalisme. Portes gaat eerder uit van een diaspora-ketting van immigrant-activiteiten. Portes transnationalisme definieert hij vanuit het dualisme van immigranten. Transnationalisme volgens Portes is dat de immigrant zijn sociaal-culturele netwerken beperkt tot het herkomstland en het vestigingsland. Sterker nog, Portes definiëring beperkt zich tot het idee dat immigranten iets ondernemen of verrichten met het oog enkel op het herkomstland (Duijvenbooden, 2009). Hoewel deze benadering dominanter is en ik verwacht dat er eerder sprake is van een duaal transnationalisme of diaspora-netwerken beperk ik mij in principe niet tot deze benadering. Ik vind het belangrijk om te kijken naar hoe tweede generatie immigranten ondernemers omzet en afzet ontwikkelen en daarbij essentiële netwerken creëren die grens overschrijdend zijn en zo dat zo mocht zijn of dat doelbewust uit een zelfde inbedding komt als de ondernemer zelf. Transnationalisme is met het internet, telefoon en vliegmogelijkheden vereenvoudigd en transnationaal ondernemen kan mede door deze ontwikkelingen potentieel bieden. Immigranten hebben het voordeel dat zij wonen en leven in het ene land, daar een onderneming opzetten maar de taal spreken van hun herkomstland en daar ook contacten hebben. Daarmee kunnen ze een niche bedienen in de markt. De vraag of dit voor de tweede generatie nog steeds geldt is de vraag. De eerste generatie heeft sterke banden met het vaderland en spreekt de taal vloeiend. Bij de tweede generatie zal dat op beide fronten al een stuk minder zijn, ondanks dat de communicatiemogelijkheden sneller, goedkoper en beter worden. De redenen om transnationaal te ondernemen berusten er voornamelijk op dat de ondernemers transnationale contacten essentieel bevinden voor de kans die zij zien om een zaak te starten. Een andere reden is meer geëngageerd met het thuisland om daarvoor iets te kunnen betekenen. Het besluit om juist niet transnationaal actief te worden heeft te maken de verwachting dat het niet rendabel is, Theoretisch kader 27

28 of dat het land van herkomst geen extra mogelijkheden biedt. Geen vertrouwde contacten hebben in het land is een andere belangrijke reden. Als laatste geven de respondenten in Rusinovic (2006) onderzoek als reden aan, dat zij ervoor kiezen om transnationaal te ondernemen, taalvaardig genoeg zijn om handel te drijven in het land van herkomst. Rusinovic vond tijdens haar dissertatie dat er voor tweede generatie ondernemers veel minder sprake was van transnationaal actief ondernemen dan bij de eerste generatie immigrant-ondernemers het geval was. Voor de tweede generatie zou een transnationale manier van ondernemen meer een bijkomstigheid zijn dan dat het van existentieel belang zou zijn voor de onderneming. Rusinovic heeft echter geen distinctie gemaakt in haar onderzoek naar lager en hoger opgeleide ondernemers. In mijn onderzoek beperk ik mij tot hoger opgeleide tweede generatie Marokkaanse en Chinese ondernemers. Ik zal onderzoeken of dit nog steeds zo geldt of dat er andere trends te zien zijn. 3.6 Etnisch ondernemerschap? Eerste generatie immigrant-ondernemers werkte voornamelijk in de traditionele markten zoals de horeca en die van confectiekleding. Dit hield in dat er weinig educatie was vereist. Daarnaast nam het merendeel een bedrijf van een Nederlander over die het als een verzadigde en weinig winstgevende onderneming van de hand deed. De immigranten echter konden het bedrijf behouden omdat zij hulp kregen van familie en andere informele netwerken. De immigranten zijn gebleven en de tweede generatie klopt op de deur van de arbeidsmarkt. De tweede generatie is hoger opgeleid en zal waarschijnlijk werk vinden of creëren dat niet meer een etnische connotatie heeft maar meedoet in de mainstream. Rusinovic zegt, baserend op Alba en Nee, dat de tweede generatie de etnische nichemarkten niet aantrekkelijk vindt omdat zij meer mogelijkheden hebben. Om als ondernemer tot de mainstream te gaan behoren kan het klantenbestand niet meer bestaan uit mensen met een gelijke etniciteit. Daarmee beperkt de ondernemer zich sterk. De markt is overstroomd met dit soort ondernemingen voor slechts een kleine afzetmarkt. Om te groeien moet de ondernemer instappen op andere, andere markten die een meer gevarieerder publiek bedienen. De ondernemer kan echter wel zijn diensten specialiseren (Rusinovic, 2006). Aan andere kant stellen Portes en Sensenbrenner (1993) dat de tweede generatie juist de banden met hun vaderland in bepaalde situaties kan aanhalen om ervan te kunnen profiteren, bijvoorbeeld goedkope arbeidskrachten binnen de etnische netwerken rekruteren. Of door zich sterk te specialiseren in een etnisch goed kan de ondernemer een monopolie positie verkrijgen voor een markt met allerhande 28 Transnationaal ondernemerschap

29 consumenten. Ondernemers die deze strategieën hebben noem ik tussenhandelaren; ze produceren zelf weinig tot niets, maar kopen goederen in en verkopen die met winst aan consumenten. Hoogopgeleide tweede generatie immigranten hebben bovendien de Nederlandse achtergrond en daarom verwacht ik dat zij zich niet beperken tot het ondernemerschap als tussenhandelaar of tot de ethische markt. Maar dat zij meer op de mainstream markt actief zullen zijn. Theoretisch kader 29

30 30 Transnationaal ondernemerschap

31 4 Onderzoeksvraag Tot nu toe heb ik de theorie besproken die voor dit onderzoek wordt gebruikt. Het theoretisch kader en mijn onderzoeksveld brengen mij tot de volgende onderzoeksvragen: Verschilt de tweede generatie hoogopgeleide Chinese en Marokkaanse ondernemers in de mate waarop zij in de Nederlandse samenleving bewegen en de mate waarin zij transnationaal ondernemen? De verwachting die ik hierbij heb is dat er een degelijk verschil is tussen de hoogopgeleide ondernemer van de tweede generatie Chinese en Marokkaanse immigranten. Ik verwacht dat de mate van mixed embeddedness invloed heeft op de mate van transnationaal ondernemen. 4.1 Subvragen Vanuit literatuur is bekend dat minderheidsgroepen verschillen in de mate waarin zij ingebed zijn in hun eigen etnische groep, als ook in de ontvangende maatschappij waarin zij leven. Gebaseerd op de literatuur verwacht ik dat Marokkanen lossere netwerken hebben in vergelijking tot de Chinezen. De algemene visie op die laatste is dat zij sterke sociale netwerken hebben maar enigszins gesloten voor het gastland. Verschillen in etnische inbedding zullen verschillende effecten hebben op transnationale activiteiten. Vanuit de literatuur destilleer ik de volgende subvragen: 1. Hoe is de situatie van de Chinese en Marokkaanse ondernemers van de tweede generatie waarin zij hun bedrijf starten? Wat is hun motivatie geweest? 2. Zijn de hoogopgeleide tweede generatie immigrant-ondernemers enkel actief op de mainstream-markt of ook op de etnische markt? 3. Wat bevordert transnationaal ondernemen? 31

32 Mijn scriptie is een toetsend onderzoek. Toetsend onderzoek heeft als doelstelling de geopperde literatuur te testen of deze stand houdt in de confrontatie met nieuwe empirische gegevens. Er is al redelijk wat bekend over zowel de Marokkaanse gemeenschap en de Chinese gemeenschap in Nederland. Over mixed embeddedness en transnationale activiteiten is ook redelijk wat bekend. Echter er is weinig onderzoek gedaan naar de mixed Embeddedness van de tweede generatie immigranten. Daarmee automatisch ook de tweede generatie Chinezen en Marokkanen. Bovendien is vorig onderzoek voornamelijk gedaan bij de lager opgeleide immigrant-ondernemers. Dit onderzoek heeft enkel de hoogopgeleide migrant-ondernemers als subject van onderzoek genomen. De verkregen data vormen nieuwe informatie die de bestaande theorien testen op hun houdbaarheid De data die ik gebruik komt uit diepte-interviews. Toetsend onderzoek is een inductieve manier van onderzoek en maakt gebruik van kwalitatieve data verzameling (Bryman, 2004). Diepte interviews geven de mogelijkheid om aan data te komen die een nieuw licht zouden kunnen werpen op de reeds bestaande theorie. Interviews lenen zich hiervoor omdat de respondent in een vertrouwde setting de vragen kan beantwoorden in alle vrijheid. Hij is niet-gebonden aan vooraf voorgestelde antwoorden waarin hij zich moet vinden, maar heeft alle ruimte om de vragen te beantwoorden die voor dit onderzoek van belang zijn ten einde een zo duidelijk mogelijk beeld te scheppen. Zo kan de onderzoeker de interview gegevens spiegelen aan dat wat al bekend is (De Vries, 2007). 4.2 Operationalisatie Het hoofdthema voor dit onderzoek is hoe etniciteit zich verhoudt tot de mate van transnationale activiteit. Hierbij wordt de mixed embeddedness van de ondernemer als een interactie-variabele beschouwd Om te beginnen verzamelde ik statistische gegevens over migrant-ondernemingen in Nederland en als dat mogelijk was naar het specifieke gegevens van migrantonderneming in de grote Nederlandse steden: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Uiteraard met een onderscheid naar de verschillende in etniciteit, onderwijsniveau en generatie. In hoeverre dit mogelijk is, hangt af van de data die voor handen zijn. Deze gegevens zijn slechts om een beeld te schetsen van de context waarin het onderzoek plaatsvindt. Met deze gegevens is verder geen statistische analyse gemaakt. 32 Transnationaal ondernemerschap

33 4.3 Transnationaliteit Het onderzoek richt zich op de mate waarin de ondernemer afhankelijk is van transnationale netwerken voor het zaken doen. Het is belangrijk om daarbij in het oog te houden dat transnationale activiteiten wellicht een tactiek voor de ondernemer vormen om met zijn initiële doelgroep in contact te blijven staan. Dit zou wellicht minder het geval zijn bij persoonlijk diensten zoals de advocatuur. Bovendien zou voor de tweede generatie kunnen gelden dat zij slechts een symbolische band hebben met hun thuisland. Of dit zo is zal blijken uit het onderzoek. Het is belangrijk om economisch transnationalisme en cultureel transnationalisme van elkaar te differentiëren. Met cultureel transnationalisme bedoel ik de manier waarop immigranten zich bezighouden met het vaderland; met de vakantie daar naar toe, het lezen van de Marokkaanse of Chinese krant etc. Een economische vorm van transnationaliteit die veel voorkomt is het regelmatig overmaken van geld naar de familie die is achtergebleven in het thuisland. Met economisch transnationalisme bedoel ik het vinden van een manier waarop de ondernemer in Nederland mensen uit het vaderland op de een of andere manier als essentiële factor inzet voor de onderneming. Denk daarbij bijvoorbeeld aan het rekruteren van werknemers met dezelfde etnische of taalkundige achtergrond, of de clientèle doelbewust uitbreiden met mensen die hetzelfde vaderland hebben als de ondernemer. Economisch transnationalisme is niet het importeren van producten die alleen in het vaderland of ander land te verkrijgen zijn. Om een voorbeeld te noemen: Het importeren van eetstokjes van een bedrijf dat in Bangkok zetelt is niet per definitie transnationaal ondernemerschap. Het kernargument bij deze situatie of iets wel of niet transnationaal ondernemerschap is, berust op de vraag of het op basis van willekeur is of dat het netwerk van essentiële waarde is voor het bedrijf in Nederland. Met andere woorden er moet voor transnationalisme sprake zijn van een netwerk dat cruciaal is voor de onderneming. 4.4 Inbedding De andere vraag is hoe inbedding geoperationaliseerd kan worden. Het onderzoek kijkt naar in hoeverre de ondernemers instituties en regels gebruiken voor hun eigen voordeel of de mate waarin zij kennis hebben van faciliteiten die hen kunnen helpen. Bijvoorbeeld een lening aanvragen om een startkapitaal te verkrijgen. Maar ook hoe belastingadviseurs kunnen mediëren tussen het Nederlands belastingstelsel en een ander (thuisland) belastingstelsel. Onderzoeksvraag 33