Gepresenteerde powerpoints Themabijeenkomst 'Vernieuwing van het natuurbeleid', 7 november 2013, Utrecht

Transcriptie

1 Gepresenteerde powerpoints Themabijeenkomst 'Vernieuwing van het natuurbeleid', 7 november 2013, Utrecht De presentaties (powerpoints) van de themabijeenkomst ijn samen met het programma en de deelnemerslijst hieronder opgenomen, met uitondering van de presentatie van Jacco Schuurkamp. Toelichting themabijeenkomst Het waartepunt van het natuurbeleid verschuift van de rijksoverheid naar de provinciale overheid. Provincies nemen meer verantwoordelijkheid en de uitvoering van het beleid wordt aangepast. Tegelijk verandert de inhoudelijke oriëntatie van het natuurbeleid. De betekenis van natuur voor het welijn van de burger en voor economische ontwikkeling krijgt meer aandacht en de instandhouding van biodiversiteit dwingt steeds vaker tot creatieve oplossingen. En de overheid verwacht van burgers en bedrijven een grotere bijdrage aan natuur. Dee ontwikkeling van het natuurbeleid is terug te vinden in het Natuurpact tussen de rijksoverheid en de provincies dat 18 september 2013 naar de Tweede Kamer is gestuurd (ie bijlage). De partijen die een rol spelen in het natuurbeleid (bedrijven, burgerinitiatieven, natuurbeheerders en overheden) werken samen met adviseurs waaronder leden van het Netwerk Groene Bureaus. Groene adviesbureaus ijn geen natuurbeschermers maar orgen voor een goede onderbouwing van (particuliere of overheids)besluiten die van invloed ijn op natuur. Om met advieen maximaal aan te sluiten bij nieuwe inichten in het natuurbeleid is kennis en discussie daarover cruciaal. Doel van de themabijeenkomst De themabijeenkomst heeft tot doel inicht te geven in actuele ontwikkelingen in het natuurbeleid (verantwoordelijkheden, doelen, instrumenten), bespreking van de doorwerking daarvan in de adviespraktijk én versterking van de contacten tussen provinciale medewerkers en adviesbureaus. Het Netwerk heeft een rijke traditie van overleg met de rijksoverheid en wil die traditie opbouwen met de provinciale overheden.

2 Programma 'Vernieuwing van het natuurbeleid' uur Opening Johan Burger vooritter Netwerk Groene Bureaus uur Natuurbeleid van de provincies Schets van het provinciaal natuurbeleid. Beleidsverantwoordelijkheden, doelen, instrumenten, relatie met andere overheden (rijk, gemeente, waterschappen), komende ontwikkelingen. Rol van adviesbureaus uur Natuurbeleid van de gemeenten Schets van het gemeentelijk natuurbeleid. Beleidsverantwoordelijkheden, doelen, instrumenten, relatie met andere overheden (rijk, provincie, waterschappen), komende ontwikkelingen. Rol van adviesbureaus. Erik Lubberink Projectbureau Vitaal Platteland Jacco Schuurkamp Johan van Zoest gemeente Den Haag uur PAUZE uur Rol van de participatiesamenleving Welke verantwoordelijkheden nemen burgers. Welke ontwikkelingen vinden plaats bij burgerinitiatieven. Rol van adviesbureaus. Arjan Buijs Alterra uur Discussie Perspectieven natuurbeleid en (veranderende?) rol van adviesbureaus uur LUNCH uur Uitvoering natuurregelgeving door provincies Hoe liggen verantwoordelijkheden; wat ijn ervaringen met ontheffingen en vergunningen; welke ervaringen ijn er met N2000; welke eisen worden gesteld aan ingediende aanvragen van adviesbureaus; verbeterpunten voor indienen aanvragen uur Stelsel Natuur en Landschap Hoe it het subsidiestelsel in elkaar; rol van adviesbureaus uur Nieuwe organisatie van het agrarisch natuurbeheer en het GLB Hoe it de nieuwe structuur in elkaar; rol van adviesbureaus. Samiha Benali Carola Meinders Provincie Drenthe Arno Teunissen Projectbureau Vitaal Platteland Henk Menninga Projectbureau Vitaal Platteland uur PAUZE uur Certificering natuurbeheerders en gebiedscoördinatoren Opet van de certificering; komende ontwikkelingen; rol van adviesbureaus uur Digitale Keten Natuur Opet van de DKN; komende ontwikkelingen; (hoe) te gebruiken door adviesbureaus? Jos Jansen Stichting certificering SNL Peter van den Pol Projectbureau Vitaal Platteland uur Discussie Perspectieven bij toepassing van de nieuwe instrumenten en de (veranderende?) rol van adviesbureaus uur Sluiting Drankje, hapje en netwerken 2

3 Aanmeldingen NGB-themabijeenkomst 'Vernieuwing van het natuurbeleid', 7 november Karin Albers Ecologica Maarheee karin.albers@ecologica.eu 2. Henk Baptist Ecologisch Adviesbureau Kruisland henk@natuurbeschermingsw et.nl Henk Baptist 3. Anya van Beek IPO Vitaal Utrecht avbeek@ipo.nl Platteland 4. Joost van Beek Stichting Utrecht j.g.vbeek@dlg.nl certificering SNL 5. Samiha Benali provincie Drenthe Assen s.benali@drenthe.nl 6. Bertien Besteman b&d Natuuradvies Haarlem b.besteman@bendnatuuradv ies.nl 7. Marjan Bevelander IPO Utrecht mbevelander@ipo.nl 8. Johan de Bijl Advin B.V. Oss johan.debijl@advin.nl 9. Sandra Binken Interprovinciaal Utrecht sbinken@ipo.nl Overleg 10. Jeannet Blokijl provincie Drenthe Assen j.blokijl@drenthe.nl 11. André de Bonte Aequator Arnhem adebonte@aequator.nl 12. Alewijn Brouwer Bugelhajema assen a.brouwer@bugelhajema.nl Adviseurs 13. Arjan Buijs Alterra Wageninge arjen.buijs@wur.nl n 14. Johan Burger ATKB, v. NGB Zoetermeer j.burger@at-kb.nl 15. Haico van Burgt ECOquickscan Arnhem haico@ecoquickscan.nl der 16. Karin Cox IPO Utrecht k.cox@vm-advies.nl 17. Marieke Creemer Provincie Drenthe Assen m.creemer@drenthe.nl 18. Pieter van Dam VanderHelm Berkel en p.vandam@vdhelm.nl Milieubeheer B.V. Rodenrijs 19. Marloes van Delft Bureau Viridis Culemborg mvandelft@bureau-viridis.nl 20. Lyda Dik Provincie Zwolle info@ld13.nl Overijssel 21. Elles van Drunen Tauw bv en Deventer elles.vandrunen@tauw.nl Provincie Drenthe en Assen 22. Dirk van Est ATKB Geldermalsen d.vanderest@at-kb.nl der 23. Jody Ettema Grontmij Eindhoven jody.ettema@grontmij.nl Nederland BV 24. Ferdinand Fahner Taken Adviseurs Roermond f.fahner@taken.nl en Ingenieurs 25. Rob Folkert PBL Planbureau Bilthoven rob.folkert@pbl.nl voor de Leefomgeving 26. Thijs Groenewegen Aqua-Terra Nova Naaldwijk t.groenewegen@aquaterrano va.nl 27. Marc Hammink Econsultancy Doetinche hammink@econsultancy.nl 28. Gert Hoogerwerf Natuurbalans- Limes Divergens BV 29. Mischa van Hout Regelink Ecologie m Nijmegen Kampen hoogerwerf@natuurbalans.nl mischa.vanderhout@regelink.net der & Landschap 30. Niels Jeurink Tauw BV Deventer niels.jeurink@tauw.nl 31. Hein Kicken Provincie Limburg Maastricht hjl.kicken@prvlimburg.nl 32. Rietje Klous Grontmij Assen rietje.klous@grontmij.nl 33. Marcel Koen Econsultancy Boxmeer koen@econsultancy.nl

4 34. Cornel van Kooij Movares Utrecht der 35. Tjeerd Kooij Ekoa Arnhem 36. Annelies Koopman Bureau Culemborg Waardenburg 37. Ferry van Lans VanderHelm Berkel en der Milieubeheer B.V. Rodenrijs 38. Bas van Leeuwen NGB Odijk 39. Glenn Lelieveld Laneco Wageninge n 40. Dolf Logemann ARCADIS Assen dolf.logemann@arcadis.nl 41. Francine van Loop ATKB Zoetermeer f.vanderloop@at-kb.nl der 42. Erik Lubberink Projectbureau Utrecht elubberink@ipo.nl Vitaal Platteland 43. Noemi von Meijenfeldt Witteveen+Bos Deventer n.vmeijenfeldt@witteveenbos.nl 44. Reinier Meijer BügelHajema Assen r.g.meijer@bugelhajema.nl Adviseurs 45. Carola Meinders provincie Drenthe Assen c.meinders@drenthe.nl 46. Henk Menninga IPO Vitaal Utrecht hmenninga@hotmail.com Platteland 47. Gabi Milder Koeman en Bijkerk bv Haren g.mulderij@koemanenbijkerk.nl 48. Jeroen Ostendorf Ministerie EZ Den Haag j.j.ostendorf@mine.nl 49. Dirk van Pijkeren Laneco Ede dvpijkeren@laneco.nl 50. Johannes Regelink Regelink Ecologie & Landschap Mheer johannes.regelink@regelink. net 51. Rosalie van Ruler BugelHajema Amersfoort r.vanruler@bugelhajema.nl Adviseurs 52. Carlo Rutjes Grontmij Amsterdam carlo.rutjes@grontmij.nl 53. Hans Rutten Ministerie EZ Den Haag j.m.rutten@mine.nl 54. Jacco Schuurkamp gemeente Den Haag Den Haag jacco.schuurkamp@denhaag.nl 55. David Sietses EcoGroen Advies Zwolle d.sietses@ecogroen.nl 56. Margreet ter Steege Buro Bakker Assen info@burobakker.nl 57. Arno Teunissen Provincie Noord- Den Bosch ateunissen@brabant.nl Brabant 58. Guus Vogels Attis BV Dronten gvs@attis-advies.nl 59. Marlien de Voogd Koenders & Jaarsveld mdv@koenders-partners.nl Partners 60. Bart de Vreede Tauw / Provincie Assen bvx@tauw.nl Drenthe 61. Wolter Werkman provincie Drenthe Assen w.werkman@drenthe.nl 62. Leontien Witjes Stichting Staring Advies Zelhem leontienwitjes@staringadvies.nl 63. Carolien van der Ziel Royal HaskoningDHV Groningen carolien.van.der.iel@rhdhv. com 64. Johan van Zoest gemeente Amsterdam Amsterdam j.vanoest@dro.amsterdam.n l

5 Inhoud Natuurbeleid van de provincies Wat betekent het Natuurpact voor het provinciale beleid? Erik Lubberink - Coördinator Beheer / SNL en Digitale Keten Natuur - Projectleider Agrarisch natuur- en landschapsbeheer ) Toelichting Natuurakkoord 2) Toelichting Natuurpact wat gaan we doen? (inhoud) - verantwoordelijkheidsverdeling 3) Wat betekent dat voor provincies (decentralisatie)? 4) Ontwikkelingen binnen provincies + instrumenten Natuurakkoord (2012) - vervolg Natuurakkoord Taken natuur en landelijk gebied volledig naar provincies Rijk verantwoordelijk voor Europese verplichtingen en agrarisch natuurbeheer buiten Ecologische Hoofdstructuur (EHS) Afspraken over: Omvang en realisatiewije herijkte EHS 2021 Focus op internationale verplichtingen Bekostiging natuurbeheer Afronding bestuursovereenkomsten ILG In 2016 evaluatie, mate van invulling internationale verplichtingen Ontwikkelopgave grond-voor-grond principe Geen nieuwe verwerving Bestaande aangekochte gronden inetten voor ontwikkeling ha verwerving (verkoop en functieverandering) ha inrichten Evaluatie Natuurbeheer 105 (rijk) + 60 (provincies) Staatsbosbeheer onder SNL Agrarisch natuurbeheer (ANB) buiten EHS (Agrarisch) natuurbeheer buiten EHS vanaf 2014 over naar het rijk Natuurpact (2013) -Vervolg Natuurpact Verantwoordelijkheidsverdeling Rijk verantwoordelijk voor kaders en ambities Provincies verantwoordelijk voor het invullen en uitvoeren beleid. Provincies: beheer en ontwikkeling Natuurnetwerk Nederland en Natura 2000-gebieden, agrarisch natuurbeheer en soortenbeleid binnen en buiten het Natuurnetwerk Nederland. Rijk legt verantwoording af aan Europese Commissie over nakomen Europese verplichtingen. Rijk is voor realisatie verplichtingen afhankelijk van doelrealisatie provincies Provincies geven vorm aan ambities hoofdlijnennotitie en bepalen welke maatregelen ij daarvoor nemen. Provincies worden nu geheel verantwoordelijk om samen met de maatschappelijke organisaties het natuurnetwerk te realiseren. Robuust natuurnetwerk per 2027 Minimaal ha natuur realiseren Biodiversiteit verbeteren Internationale natuurdoelen bereiken Beperkingen stikstofemissie worden weggenomen Natuurgronden rijk gaan over naar provincies Tot en met 2017: 800 miljoen euro beschikbaar, daarna structureel 200 miljoen per jaar (Agrarisch) natuurbeheer in één hand: uitvoering provincies Soorten buiten Natuurnetwerk 1

6 Provinciaal natuurbeleid Instrumentarium Provincies verbinden Europees en nationaal beleid met doelen op provinciaal en gebiedsniveau Provincies: gebiedsregisseurs inrichting landelijk gebied Faciliteren gebiedsprocessen Stimuleren samenwerking (overheden en gebiedspartners) Uitvoering - bevoegd geag voor: Vergunningverlening Ontheffingen Handhaving groene wetten Natura2000-gebieden Structuurvisie en omgevingsplan: ruimtelijke ontwikkeling Meerjarenprogramma voor landelijk gebied Beheerplannen Natura2000 Natuurbeheerplannen auube eepa e Natuurdoelen en begrening natuurterreinen Subsidies beheer, inrichting, functieverandering en kwaliteitsverbetering Laatste ontwikkelingen Subsidie Natuurbeheer via lump sum Grote beheerders - vanaf 2014 lump sum financiering TBO s en andere grote beheerders (areaal >75 ha) Kleine beheerders - <75 ha nog geen lump sum. In 2013 risicoanalyse en tussenvariant voor definitieve koerskeue Monitoring Natuurnetwerk, inclusief Natura 2000 en PAS Agrarisch natuur- en landschapsbeheer SNL+ in 2014 en 2015 Vernieuwd stelsel per 2016 Informatievooriening Natuur Vragen? Beoek De veramelplaats van alle (beleids)informatie over Natuur en Landschap in Nederland 2

7 Rol van de participatie-samenleving Dynamiek van twee kanten: Bestuurlijke dynamiek Maatschappelijke pp j dynamiek y Arjen Buijs Wageningen Universiteit & Alterra Participatie samenleving? Seminar Vernieuwing van het natuurbeleid NGB, Utrecht, Bestuurlijke dynamiek Bestuurlijke blik: Æ Zoektocht nieuwe partners Æ Participatiesamenleving Gedreven door beuinigingen? Æ Kritische blik: gedreven door bestuurlijk tekort (Hajer, 2011): Decentralisatie Bestuursaccoord GLB Etcetc Nieuwe economische dragers Nieuwe allianties Succesvol? Energieke samenleving Overgang naar Energieke samenleving (Hajer, 2011) Bestuurlijk tekort: Nieuwe actoren ijn een feit Legitimiteitstekort Uitvoeringstekort Leertekort (creativiteit) Constructief Kritisch Eigen visies Veranderende organisatievormen: Netwerksamenleving Pluralistisch Natuurbeelden Polycentrisch Glocalisering Participatiesamenleving? Consequenties Bestuur: nieuwe sturingselementen Maatschappij: ruimte voor nieuwe organisatievormen Financiering: behoefte aan nieuwe financieirngsvormen 1

8 Van government naar governance Behoefte aan nieuwe sturingsinstrumenten (Hajer, 2011) Dynamische regelgeving Overheidsregulering: Maakbare samenleving, instrumentele visie op beleid. Overheid als voornaamste sturende actor. Gesloten co-governance: Samenwerking met een kleine groep niet-overheden. Overheid als partner in een beperkt, gesloten netwerk waar betrokken actoren onderhandelen over het bereiken van gemeenschappelijke doelen. Open co-governance: Overheden in een rol als aanjager in een breed en open netwerk. Flexibel ingestoken, met ruimte voor het ontstaan van geamenlijke doelen en met toegang voor actoren die goede inbreng kunnen leveren. Markt governance: Sturing door marktpartijen via principe van vraag- en aanbod. Vaak overnemen sturingstaken vanuit nationale overheden. Zelf-governance: Overheid afweig of alleen in aanweig in stellen kadersondersteuning. Zelfregulerend, bottom-up en sociaal-politiek grotendeels autonoom. Maatschappelijke dynamiek: dynamiek: Participatiesamenleving Heldere stellingname Doelen, lange termijn, Doelen termijn randvoorwaarden Biedt ruimte voor nieuwe samenwerking/creativiteit/initiatieven Financiele instrumenten Monitoring & feedback Geloofwaardige data Burgermacht Naming en shaming (PBL, 2012) Aantal leden (duiend) Naar: Kamphorst et al Incrementeel Adaptief management Fysiek Bestuurlijk Maatschappelijk 1,200 1,000 Natuurmonumenten 800 Wereld Natuur Fonds (exclusief jeugdleden) (exclusief jeugdleden) 600 Provinciale Landschappen 400 Overige natuurorganisaties Draagvlak in Europees perspectief 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% lid of donateur lid of donateur gedemonstreerd 0% 2

9 Participatiesamenleving sinds... Participatiesamenleving: van vrijwilligerswerk tot burgerinitiatief 1. Burgerparticipatie & vrijwilligerswerk: initiatief ligt bij overheid of grote natuur- en landschapsorganisaties Overheid & TBO s 2. Burgers Burgerinitiatief: initiatief ligt bij burgers, boeren, ondernemers, lokale clubs, kleine maatschappelijke organisaties of kleine elfstandige professionals Overheid & TBO s Burgers Invulling aan participatiesamenleving Protesteren, lobbyen en communiceren: Doneren sponsoren en adopteren: Doneren, Burgers protesteren tegen, lobbyen voor of communiceren anderins over hun wensen, visie en beleving van het landschap Voorbeeld: PlattelandsParlement Burgers doneren, sponsoren of adopteren via klein maatschappelijk initiatief Voorbeeld: Lunters Landfonds, Streekproducten Zelforganisatie: Burgers organiseren elf geamenlijke activiteiten t.a.v. de inrichting en het beheer van het landschap Voorbeelden:... Boermarke Essen en Aa s Boermarke Essen en Aa s (vdam ea 2011) 3 kleine gemeenschappen: Höfte, Veele en Wessinghuien Westerwolde / Groningen Betrekken en activeren van bewoners herstellen en beheren van cultuur historische waarden in het omliggende gg landschap p Oude lanen, brug maken die gebaseerd is op oude Heubrugge, etc. Ontwikkelen eigen landschapsplan, Markeplan Grotendeels elfstandig Natuurlijk Grasweggebied 3

10 Natuurlijk Grasweggebied (vdam ea 2011) Hellevoetsluis Veret woningbouw Ontwikkelen en managen ecologische corridor 7ha donkergroen Samenwerking: Waterschap, gemeente, Zuidhollands Landschap,.. SBB niet! Heimanshof (Salverda ea 2009) Ontwikkeling Heimanshof Betrekken burgers bij natuur Haarlemmermeer Bekendheid natuur vergroten Heemtuin als voorbeeld Kinderen en jongeren betrekken, speelnatuur Mensen stimuleren actief mee te doen 1 initiatiefnemer Samenwerking: Jaar Euro Oppervlakte (ha) Deelnemers Resultaten ha 15 x 10 Natuurstrook bollen 3000 vaste planten Akkerkruid 4000 planten&bomen 2009/ ha bloemenweide; bollen; schelpenpad (500m); 2 amfibieënpoelen; ecologische oevers; 3 orchideeënweides; natuurspeelbos; insectenhotel- en egelhotelbouwprojecten 2010/ natuurspeelplaatsen, 13 ha bos en orchideeënweide; 50 insectenhotels; vervolg Groene Carré-project; boomweggeefdag; orchideeënoevers; toegepast biologieonderwijs; beheer 18 ha van eerder ontwikkelde gebieden Veel lokale partijen (GGZ, scholen etc) Gemeente, EZ, provincie, recreatieschap Strategie: Tussen formeel en informeel (vdam ea 2011) Boermarke Essen en Aa s Natuurlijk Grasweggebied Herstel cultuurhistorisch landschap Onvrede plan voor ecol. corridor met huien Ontwikkelingen in Burgerinitiatief: (&Heimanshof) Doel & Strategie Stimuleren sociale cohesie & elfbeschikking Zoektocht naar draagvlak onder bevolking Constructieve opstelling geen actiegroep Collectieve activiteiten en bijeenkomsten met bewoners ea Overheid & TBO s Burgers Zoektocht institutioneel support Zoektocht financiering Groei Constructieve opstelling geen geen actiegroep actiegroep Lobby gemeenten, waterschap, natuurorgansiaties Institutionalisering Samenwerking met individuele professionals & Samenwerking robuuste organisaties informele lobby bij overheden Informele benadering: keukentafel bijeenkomsten Æ Informele identiteit Formele benadering: contract tussen 4 partners Æformele identiteit Echt vernieuwend? Onduidelijkheid kansen: waar, wie, hoe? Zoektocht: hoe ver Diversiteit Bestuurlijke kaders ruimer Moeiame samenwerking Lippendienst? 4

11 Participatie-samenleving: Uitdagingen Uitdaging 1:Draagvlak = Visie + Betrokkenheid Mobilisatie burgers (Wrr 2012) Uitdaging 2: Knelpunten samenwerking burgers & overheden (2 kanten) Schurende logica s: Vertrouwen Uitdaging 2: Knelpunten samenwerking burgers & overheden Korte-lange termijn orientatie Zowel burgers als overheid haast indien uitkomt Lokaal maatwerk landelijke samenhang Open, flexibele, lerende organisatie Meervoudige sturing Bestuurlijk Maatschappelijk Duuraamheid initiatief Interne stabiliteit Stabiliteit via netwerk Æ Flevolandschap Zelf doen, eigen doelen, leren Hoe, wie? Continuiteit Maatschappelijk initiatief als R&D van samenleving R gdekking Rugdekking Handbook Handshake Uitdaging 3: Energieke samenleving, overheden & TBO s Betrekken kost tijd Bureaucratie kost tijd Structuren, bureaucratie Formele eisen Taal Natuurbeelden: Nat rbeelden licht-donkergroen licht donkergroen Soms afstand, S f t d soms leidend, l id d verbindend bi d d Kaderstellend, faciliterend Balans loslaten sturen Betrouwbare data Leren, netwerken, Ondergrens (ecologisch-sociaal-financieel) Duuraamheid beleid! 5

12 Uitdaging 3: Energieke samenleving, overheden & TBO s Conclusie Meervoudige doelen Donkergroen Lichtgroen Rol kennis Natuur en landschap is al in hoge mate een participatiesamenleving Verduisterd door institutionalisering TBO s Niet meer sturend Faciliterend Ecologische + ervarings kennis Waar kansen? Sociaal Ecologisch Organisatorisch Financieel Overhede n & TBO s De-institutionalisatie? LBN NM SBB? Decentralisatie? Groene bureaus? Participatie Å Æ Zelforganisatie Zelf-governance co-governance Groene Bureaus Faciliteer Natuur &het behoud en Landschapsstimuleer beheer de droom Vragen & Discussie (Arts ea 2013) arjen.buijs@wur.nl Burgers 6

13 Inhoud Uitvoering Natuurregelgeving door provincies Samiha Benali en Carola Meinders provincie Drenthe Provincie Drenthe 1) Natuurbeschermingswet 2) Flora- en Faunawet 3) Boswet 4) Afsluiting Eventuele vragen kunnen aan het einde worden gesteld Provincie Drenthe (2) Bron: Land- en tuinbouwcijfers LEI Wageningen UR en Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) Schematische weergave natuurregelgeving Natuurbeschermingswet (1) Het waartepunt ligt bij de provincie (uitondering in AMvB Besluit vergunningen Natuurbeschermingswet 1998 ) Bijondere situatie bij provincie-overschrijdende Natura 2000 gebieden. Er is ook input nodig van de gemeente Twee sporen: Zonder aanhaken: - Met aanhaken: Natuurbeschermingswet vergunning Omgevingsvergunning 1

14 Natuurbeschermingswet (2) Natuurbeschermingswet (3) Art. 19 Kd Natuurbeschermingswet: In Drenthe kennen we het beleidskader Groenmanifest. Wijiging bedrijf, hoeft geen toename of juist een afname in depositie t.o.v. 7 december 2004 te betekenen Geen wijiging bedrijf, betekent bestaande situatie op 7 december 2004 vastleggen Geldt als interim-beleidskader voor de vergunningverlening in het kader van de Natuurbeschermingswet 1998 Een van de belangrijkste punten: 0,5 % van Kritische Depositie Waarde (KDW) als drempel. Dit beleid wordt nu onderocht. Wellicht worden er binnenkort nog wijigingen in aangebracht Natuurbeschermingswet (4) Vereisten aan ingediende aanvragen Natuurbeschermingswet (5) Verbeterpunten voor indienen aanvragen Basis: - NAW-gegevens - Locatie - Berekeningen - Technische gegevens - Tekeningen - Kaartmateriaal Per kader kunnen er extra eisen gelden: - Bijvoorbeeld bij 19KD: het in beeld brengen van de vergunde situatie op de referentiedatum = 7 december 2004 Tijdig contact opnemen bij vragen Zorgvuldigheid in het voorbereiden van de aanvraag Gebruik van meest up-to-date informatie Als gegevens ontbreken en/of onjuist ijn, worden aanvullende gegevens gevraagd Flora- en Faunawet (1) Flora- en Faunawet (2) De Flora- en faunawet is in het leven geroepen voor de bescherming en het behoud van de gunstige staat van instandhouding van in het wild levende planten- en diersoorten. In de Flora- en faunawet worden planten- en diersoorten beschermd door middel van verbodsbepalingen. De provinciale taken en bevoegdheden: beheer bestrijding van schade verooraakt door beschermde e inheemse diersoorten In bepaalde gevallen ijn uitonderingen mogelijk op dee verboden. Dit is mogelijk via: de vrijstelling (artikel 65) aanwijing (artikel 67) ontheffing (artikel 68) 2

15 Boswet Boswet (2) Doel: behoud van bossen, wat bos is moet bos blijven. Bos dat wordt gekapt, moet worden herplant. Wanneer geldt de Boswet: Bij bossen buiten de bebouwde kom boswet Beplantingen van bomen die een groter oppervlak beslaan dan 10 are; Bomen in een rijbeplanting, vanaf meer dan 20 bomen; Bij het rooien of verrichten van handelingen (ook beschadigingen door vee) die dood of ernstige beschadiging van bomen tot gevolg hebben Meldingsplicht Herplantplicht: Binnen drie jaar nadat een bos is gekapt moet het worden herplant. Omgevingsvergunning Bevoegde geag: De gemeente stelt de grenen van de bebouwde kom Boswet vast en dit besluit wordt door de provincie goedgekeurd Afsluiting Ervaringen met de natuurregelgeving N2000 De aanweigheid van een Natura 2000-gebied heeft veel invloed door het strenge beschermingsregime Natuurbeschermingswet De volgende kaders ijn behandeld: 19kd Groenmanifest Ervaringen: - Het blijft ingewikkelde wetgeving - De ingediende aanvragen ijn over het algemeen van behoorlijke kwaliteit. - Vooral op tijd de vragen stellen Zijn er nog vragen? Beoek De veramelplaats van alle (beleids)informatie over Natuur en Landschap in Nederland Flora- en Faunawet Boswet 3

16 Inhoud Subsidiestelsel Natuur en Landschap De vernieuwingen in het SNL en de kansen voor adviesbureaus Arno Teunissen, Senior Beleidsmedewerker Natuur en Landschap provincie Noord-Brabant en Vitaal Platteland 1) Wat is het SNL? 2) Aanleiding Subsidiestelsel Natuur en Landschap 3) Geschiedenis 4) Doelen Natuur- en Landschapsbeheer 5) Natuurbeheerplan 6) Index Natuur en Landschap 7) Agrarisch natuurbeheer 8) Natuurbeheer 9) Landschapsbeheer 10) Kwaliteitsimpuls 11) Certificering 12) Monitoring 13) Heroriëntatie SNL 14) Kansen voor adviesbureaus Wat is SNL? Aanleiding Stelsel Natuur en Landschap Stimuleringsinstrument om natuurdoelen te realiseren 270 mln/jaar voor (agrarisch) natuur- en landschapsbeheer Grond en 100 mln/jaar ontwikkeling Samenwerking tussen alle partijen die natuur en landschap beheren Sturen op natuurdoelen via natuurbeheerplan Begrening natuurbeheertypen op digitale kaart Eén landelijke taal voor natuur en landschap (Index) Afrekenen op uitgevoerd beheer Eén verordening voor natuur- en landschapsbeheer Uniformiteit in twaalf provincies; wel regionaal maatwerk Agrarische beheerders en natuurbeheerders Gecertificeerde / niet-gecertificeerde beheerders Geschiedenis Doelen natuur- en landschapsbeheer Agrarisch Natuurbeheer BBO (1980) (eerste uitwerking Relatienota) RBO (1983 en 1988) RBON (1995) (doorwerking Natuurbeleidsplan) Programma Beheer: SAN (2000) en PSAN Subsidieverordening Natuur- en Landschapsbeheer (2010) Instandhouding natuurwaarden Instandhouding landschapswaarden Ontwikkeling nieuwe natuur Samenhang aanbrengen Europese context Natuurbeheer TBO-regeling (Terreinbeherende organisaties) Programma Beheer: SN (2000) en PSN Subsidieverordening Natuur- en Landschapsbeheer (2011) en Subsidie kwaliteitsimpuls Natuur- en Landschapsbeheer 1

17 Natuurbeheerplan Index Natuur en Landschap: landelijke natuurtaal Natuur- en landschapsbeheertypen Basis subsidieverlening SNL Index natuurdoelen (waar welke natuur) Beheer / investeringen / functieverandering Twee kaarten Beheertypenkaart = actuele natuursituatie Ambitiekaart = ambitie Jaarlijks rond 1 oktober vastgesteld nog te realiseren natuur De Index Landelijke beschrijving typen natuur, agrarische natuur en landschap in Nederland Basis voor Natuurbeheerplannen van de provincies Drie onderdelen Agrarische beheertypen Natuurbeheertypen Landschapsbeheertypen NatuurBeheerPlan/Index/2013 Opbouw Index Natuur en Landschap Agrarisch natuurbeheer Agrarisch natuurbeheer Agrarische beheertypen Registratie als landbouwer (grond blijft agrarisch) Natuurdoelen inpasbaar in agrarische bedrijfsvoering Beheerverplichting, geen resultaatverplichting Vergoeding op basis van gederfde inkomsten, extra kosten, extra arbeid, transactiekostenti t Vrijwillige overeenkomst voor 6 jaar Individueel beheer (botanische graslanden) of collectief beheer (weide- en akkervogels) NVWA controleert Weidevogelgebied Akkerfaunagebied Ganenfoerageergebied Botanisch waardevol grasland Botanisch waardevol akkerland Doel: instandhouding en/of toename van flora en fauna in landbouwgebied 2

18 Collectief agrarisch natuurbeheer Aanvraag agrarisch beheer (incl. collectief) Weide- en akkervogels Agrarische ondernemers in collectief beheergebied kunnen meedoen aan collectief agrarisch natuurbeheer, een gebiedsgerichte aanpak Doelen en begrening in het gebied volgens natuurbeheerplan Gebiedscoördinator en beheerders maken afspraken over oppervlakten en beheerpakketten voor deelname aan collectief beheerplan Steunaanvraag voor 6 jaar: half november - eind december Jaarlijks betaalveroek SNL agrarisch natuurbeheer in Gecombineerde opgave Dienst Regelingen Peildatum 15 mei Agrarisch landschap automatische jaarlijkse deelbetaling Ambtshalve vaststelling Wat op de kaart staat, wordt betaald Gebiedscoördinator stelt jaarlijks vóór 1 januari collectief beheerplan op (moaïekkaart met de percelen van de beheerders) Beheerders geven in de aanvraagperiode voor 6 jaar aan voor hoeveel hectare ij minimaal en maximaal deelnemen Natuurbeheer Natuurbeheer Beheersubsidie = vergoeding voor beheer van een beheertype In november/december steunaanvraag voor 6 jaar Automatische jaarlijkse deelbetaling Per oppervlakte is één natuurbeheertype aan te vragen Welke beheersubsidie waar kan, ligt vast op beheertypenkaart Instandhoudingverplichting (geen beheerverplichting, geen resultaatverplichting) DLG controleert niet-gecertificeerde beheerders Landschapsbeheer Kwaliteitsimpuls 4 landschapselementtypen met daaronder 20 beheertypen Subsidie landschapsbeheer = jaarlijkse vaste vergoeding voor het onderhoud van bestaande landschapselementen In november/december steunaanvraag voor 6 jaar Subsidie mogelijk binnen natuurterreinen en op landbouwgrond, voorwaarde: percelen ijn begrensd voor subsidie in provinciaal natuurbeheerplan In agrarisch gebied hebben landschapselementen een aantal verplichte beheereisen. Dee moeten uitgevoerd worden. Investeringssubsidie Subsidie voor maatregelen om gebied geschikt te maken voor natuurbeheer of voor kwaliteitsverbetering van de natuur. Subsidie functieverandering Subsidie voor waardedaling van de grond door ometten van landbouwgrond in natuur. Het gebied moet met natuurbeheertype ijn opgenomen in het provinciale natuurbeheerplan / ambitiekaart. Vergoeding op basis van functieverandering (DLG taxatie 85%). Ometting bij notaris vastleggen met Kwalitatieve verplichting 3

19 Overeenkomst Economisch effect Kwalitatieve verplichting voor 30 jaar Geen gebruik meer als landbouwgrond Ontwikkeling tot gewenst natuurtype uit natuurbeheerplan niet belemmeren Overeenkomst vastleggen in openbare registers (kosten provincie) Overeenkomst met Nationaal Groenfonds voor voorfinanciering Uitgangspunten: Natuurgrond is inpasbaar binnen bedrijfsvoering. Melkveehouderijbedrijf in veenweidegebied, 30 hectare 4 ha grasland in veenweidegebied: landbouwwaarde functieverandering is 85% van (4 x ) = Natuurdoel vergt inrichting van de slootkanten: 1000 graafwerk en 1000 inrichtingsplan Inrichtingssubsidie is 95% van 2000 = Certificering Monitoring natuurkwaliteit Verklaring van de provincie dat een natuurbeheerder of gebiedscoördinator voldoet aan bepaalde eisen voor beheer Stichting Certificering SNL geeft certificaten af en voer audits uit Opstellen kwaliteitshandboek verplicht: de beheerder geeft aan hoe hij omgaat met het bereiken van het doel (beheer), monitoring, evaluaties en controles (interne audit). Rijk, provincies en beheerders ontwikkelden een systeem voor monitoring van natuurkwaliteit voor uniforme stuurinformatie op Nederlandse natuurkwaliteit en rapportages over Natura2000 gebieden. Uitgangspunten Levert informatie voor natuurambities en evaluatie van natuurbeleid In te etten in EHS en Natura-2000 gebieden, Defensieterreinen en terreinen van waterleidingbedrijven Gebaseerd op Index Natuur en Landschap Eenvoudig en doelmatig: oveel mogelijk bestaande systemen en gegevens Ecologisch verantwoord én bestuurlijk gedragen Informatie één keer veramelen en meervoudig gebruiken Provincies voeren de regie Figuur beheerorganisatie Heroriëntatie SNL: natuurbeheer lump sum Vanaf 2014 lump sum financiering TBO s Ook lump sum financiering grote beheerders (areaal >75 ha), mits haalbaar. Haalbaarheid op basis van aflopende subsidies eind 2013 en tijdig kunnen certificeren. Verplichte certificering natuurbeheerders Beheerders areaal < 75 ha nog geen lump sum. In 2013 risicoanalyse en tussenvariant voor definitieve koerskeue Eind 2013 besluit koers kleine beheerders o.b.v. risicoanalyse, berekeningen en ervaringen invoeren lump sum grote beheerders. Mogelijk per lump sump kleine beheerders 4

20 Heroriëntatie SNL: agrarisch beheer (SNL+) 2013: overeenstemming bereikt tussen Rijk provincies over rol, taakverdeling en financiën : alleen agrarisch natuurbeheer via collectieven (SNL+) Voorbereiding op 2016 en invoering nieuw Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) 2016: nieuwe collectieve aanpak voor al het natuurbeheer Kansen voor adviesbureaus Aanvraagbegeleiding, m.n. bij ontwikkelprojecten Inrichtingsplannen Monitoring Beoek De veramelplaats van alle (beleids)informatie over Natuur en Landschap in Nederland 5

21 Inhoud Nieuwe organisatie van het agrarisch natuurbeheer en het GLB Henk Menninga, projectleider Agrarisch natuurbeheer 1. Voorgeschiedenis en samenwerking IPO/EZ 2. Kern van het Agrarisch Natuurbeheer De drie bouwstenen Doelrealisatie via het provinciaal natuurbeheerplan en de gebiedsprocessen Eu-conforme uitvoeringsproces Collectieven verantwoordelijk voor uitvoering beheer 4. Vereiste transities ANV s: richting collectieven Overheden Gebiedspartijen 5. Mogelijkheden adviesbureaus Voorgeschiedenis Samenwerking EZ en IPO Afspraken met kabinet Rutte I (Bleker) Uitvoering ANb binnen de herijkte EHS bij provincies Uitvoering ANb buiten de herijkte EHS bij het Rijk Afspraken tussen Stas Dijksma (Rutte II) en IPO over decentralisatie Rijk stelt ambities en kaders (internationale verplichtingen) Provincies werken doelen uit en voeren uit (gebiedsgericht) Agrarisch natuurbeheer in Natuurpact: Rijk orgt voor EU-context en vertaling internationale doelen ANb De provincies voeren de regie op de doelen in gebieden en sturen op resultaten met de gebiedspartners Agrarische collectieven krijgen centrale rol bij de uitvoering van de doelen in de agrarische gebieden Dee omslag vraagt om Provincies weer in positie etten (regierol) Scherpe afbakening taken en verantwoordelijkheden Rijk en provincies Heroriëntatie koepels naar provincies (en EZ) Geamenlijke e e aanpak Nauwe samenhang in verantwoordelijkheden (GLB, POP en ANb) Uitvoering bij provincies, maar met Dienst Regelingen (betaalorgaan) Eenduidige informatie en communicatie Nauwe samenwerking met koepels en pilots Geamenlijke projectorganisatie Collectievenberaad Raad van Advies Agrarisch natuurbeheer 27 juni Agrarisch natuurbeheer 27 juni Kern Agrarisch Natuurbeheer 2016 Een stelsel, drie bouwstenen Doelgerichter: alleen waar kansrijk Reductie uitvoeringskosten/administratieve lasten Minder aanvragen: collectief i.p.v. individueel Minder controles door certificering collectieven Samenhang/samenwerking g met (doelen) gebiedspartners EU: agro-milieu-klimaatdoelstellingen Verduuraming landelijk gebied (versterken biodiversiteit) Maatschappelijke behoefte aan milieudiensten: verachten effecten Klimaatverandering / verbeteren grond- en waterkwaliteit/behoud landschap 1. uitvoering geven aan doelrealisatie (provincie) 2. Een EU conform uitvoeringsproces (rijk) 3. Gecertificeerde collectieven verantwoordelijk voor uitvoering beheer In het gebied komt het samen: - Versterken effectiviteit - Verbeteren efficiency - Gebruik lokale energie en kennis Collectief met brede doelstelling nu stap te ver POP3 ( ): versterken professionaliteit POP4 ( ): verbreding met andere doelen dan biodiversiteit 1

22 Doelrealisatie Agrarisch Natuurbeheer 2016 Instrument doelrealisatie: Provinciaal natuurbeheerplan Producten Doelrealisatie agrarisch natuurbeheer 2016 Regie Rijkskader en ambitie 'Gedeelde ambitie' Samen met doelen van: a. Provinciebreed met koepels: Andere overheden: provincies, beleid, budget, voorwaarden waterschappen en gemeenten; b. Gebiedsniveau met collectieven: Gebiedspartners: ANV s, TBO s, uitwerking naar gebied LBN, PGO s, etc. ambitiekaart Aanvraag Kader voor: Kader voor: Vertalen naar: Gebiedsaanvraag Checken op: Voordeur Achterdeur Uitvoering Prov vincie Provincie Rijk Begunstigde Beleidsdoelen itten in provinciaal NBP (ambitiekaart) Doelen Rijk werken door via provinciaal NBP Internationale verplichtingen, biodiversiteit, VHR,KRW Beleidsdoelen d l hebben als basis de gedeelde d ambitie voor het gebied van Overheden (rijk, provincie, gemeente, waterschap) Gebiedspartners (collectieven, TBO s, landschapsbeheer etc) Beleidsdoelen laten ruimte voor gebiedseigen invulling door collectieven (agrarische gebiedsvisie) Interactieve gebiedsprocessen onder regie provincie Uitvoeringsproces (EU conform) Op provinciaal niveau overeenstemming (gedeelde ambitie) over: Beleidsdoelen op hoofdlijnen / beschikbaar budget/spelregels gebiedsprocessen Deelname: koepels ANV s / collectieven, TBO s, landschapsbeheer, soortenorganisaties, gemeenten, waterschappen et cetera Op gebiedsniveau overeenstemming (gedeelde ambitie) over: Te realiseren beleidsdoelen in concreet aangeween gebieden Deelname: collectieven, TBO s, Landschapsbeheer, soorten organisaties, gemeenten, waterschappen et cetera Elke partij (ook collectief) maakt vooraf duidelijk welke doelen ij wil realiseren Interactief proces: top-down sturing overheden verbinden met bottom-up Ideeën vanuit het gebied: gedeelde ambitie via reflexieve sturing EU-conformiteit is Rijksverantwoordelijkheid Uitvoeringsproces collectief dient op basis van gedeelde ambitie in gebied pregebiedsaanvraag in bij provincie (beleidstoets) en DR (toets EU-conformiteit) na toetsing dient collectief (binnen kaders openstellingsbesluit GS) gebiedsaanvraag in bij GS (loket DR) DR beschikt namens GS na beoordeling instapeisen (EU conformiteit) en na beleidstoetsing door provincie controle en handhaving vindt plaats door DR/NVWA op grond van EU-regelgeving (collectief als eindbegunstigde = eindverantwoordelijk) eind beheerjaar doet collectief betaalveroek op basis van beheerplan na EU conforme controles betaalt DR (EU betaalorgaan) subsidie aan collectief collectief betaalt vervolgens landgebruikers via privaatrechtelijk contract Collectieven verantwoordelijk voor uitvoering beheer VOORDEUR ACHTERDEUR Vereiste transities Gebied/Collectief staat centraal Meer verantwoordelijkheid en mandaat in gebied Betere aansluiting op doelen en kansen voor natuur en landschap Samenwerking binnen het collectief (inliggende ANV s) en met gebiedspartners Benutten kennis en wervingskracht in gebied Professionaliseringsslag i l nodig bijanv ANV s Plan van Aanpak Professionalisering Collectieven Voldoen aan Programma van Eisen (EU/nationale regelgeving; kwaliteitsborging) Geen certificaat, geen subsidie Ook transities bij overheden en gebiedspartners Provincie: kaders stellen, vertrouwen en ruimte geven, als regisseur top-down sturing en uitkomsten bottom-up gebiedsproces bij elkaar brengen Gebiedspartijen: samenhang in beleid en samenwerking nastreven 2

23 Beoek De veramelplaats van alle (beleids)informatie over Natuur en Landschap in Nederland 3

24 Inhoud Certificering natuurbeheerders en gebiedscoördinatoren 1) Achtergrond werk Stichting 2) Stand van aken 3) Effecten werk Stichting 4) Toekomst Het werk van de Stichting Certificering SNL Joost G. van Beek, secretaris Stichting Certificering SNL Achtergrond werk stichting (1) Achtergrond werk stichting (2) Klein onafhankelijk bestuur sinds 2010, in mandaat van provincies: - de heer Lokker, burgemeester - de heer Jansen, directeur Bosschap - de heer Menninga, vroeger provinciaal directeur - Secretaris de heer van Beek werkaam bij IPO/DLG Uitgangspunt: vertrouwen in kwaliteit en capaciteit van beheerders. Inhoudelijke aanpak: kijken naar manier waarop organisatie werkt en kennis en professionaliteit elf borgt. Dus meer vooraan in het proces controleren en minder in het veld Programma van eisen opgesteld door provincies, gericht op functioneren van organisatie, oals: opstellen, uitvoeren en evalueren beheerplan, samenwerken etc, Aanvragers vertalen dit PVE in een kwaliteitshandboek (KHB) Certificaat verlenen na toets van KHB op dee punten (eerst door externe deskundigen) als er vertrouwen is dat provinciale i doelen worden gerealiseerd met dee aanpak als invulling wordt gegeven aan meer samenwerking en kennisuitwisseling Audit daarna moet e.e.a. bewijen Bij GC/ANV is certificering verplicht. Bij natuurbeheer nog niet. Voordeel is wel dat er dan geen veldcontroles meer nodig ijn. Karakteristiek van aanpak lichte vorm van certificering, o min mogelijk bureaucratie, groeimodel Maar we ijn niet naïef! Stand van aken Agrarisch natuurbeheer 70 GC s met certificaat 30 audits die voor 60% niet goed waren. Er is nu gelegenheid tot correcties. Dus nog werk aan de winkel. Natuurbeheer NM / SBB / UVB / de 12 Landschappen: certificaat verleend na intensief overleg op directie niveau. Toetst op organisatie-opet. Particulieren die het FPG model gebruiken: 27 nu met certificaat. Toets op beheer- en werkplan. Enkele beheerders moesten huiswerk doen alvorens men het certificaat kreeg. Een enkeling is afgeween. 1

25 Effecten werk stichting De toekomst De GC s / ANV s ijn er nu meer van doordrongen dat er ook in eigen organisatie een verdere professionaliseringsslag moet gebeuren Alle beheerders ijn trots op hun certificaat en stralen een behoorlijke hoeveelheid kennis en ambitie uit. Opvallend is het enthousiasme bij particuliere natuurbeheerders Meer in detail: sommige beheerders ijn geween op een te hoge houtproductie bij bepaalde beheertypen Bij de grote TBO s: directeuren ijn nauw betrokken en vinden het erg belangrijk Van argwaan/scepsis ijn we gegroeid naar vertrouwen in werkwije en nut Audits uitvoeren bij natuurbeheer Meer gebruik maken van FSC/PEFC certificaat voor bossen Inrichtingsprojecten bij grote natuurbeheerders certificeren Alle grote particuliere beheerders > 75 ha verplicht certificeren Vernieuwd stelsel ANB vanaf 2016 met waardere eisen Relatie met bureaus opstellen KHB wordt meestal door aanvrager elf gedaan Opstellen beheerplannen en inrichtingsplannen vaak uitbesteed Wens/mogelijkheid om eigen systeem voor klanten op te stellen (o.a. wens Schoutenhuis) Beoek De veramelplaats van alle (beleids)informatie over Natuur en Landschap in Nederland 2

26 Digitale Keten - Natuur Samen werken aan een toekomstvaste informatievooriening voor natuur in Nederland De Digitale Keten Natuur Eenduidige informatie over waar de natuur in Nederland ligt, wat we daar bereiken en wat dat kost Marjan Bevelander, senior adviseur / Interprovinciaal Overleg Peter van den Pol, senior adviseur Digitale Keten Natuur / Geodan Aanleiding Provincies TBO s Onderoek en Wetenschap NVWA PGO s ANV s Dienst Regelingen IPO Rijk Dienst Landelijk Gebied Advies bureaus Twee oude beheertypenkaarten Afspraken over passende Standaarden Informatiemodel Natuur

27 Eerste versie Natuurbeheer plannen 2010 Ketensamenwerking vraagt commitment Samen met ketenpartners verkeersregels vaststellen Verkeersregels bepalen niet de bestemming Alle gebruikers profiteren ervan Verkeersregels van de DKN INDEX: één taal voor de Natuur in NL IMNA: Informatiemodel Natuur definitie-afspraken voor het uitwisselen van gegevens Doelarchitectuur: technische afspraken voor publicatie en uitwisseling van informatie Portaal: de centrale plaats voor het uitwisselen van informatie Hulpapplicaties: Templates, voorbeelden, kwaliteit valideren Informatiemodel volgt beleidsontwikkelingen IMNaB 1.2 SNL IMNa 2.0 Realisatie EHS Uitbreiding met verwerving en inrichting IMNa 3.0 Kwaliteit en Monitoring, Habitattypen

28 Data oeken, vinden én hergebruiken Open data Provinciaalgeoregister.nl : Nu: EHS, Stiltegebieden en Natura2000- gebieden 3 december Habitattypenkaarten en Natuurbeheerplannen 24x7 beschikbaar via snelle services Hartelijk dank voor de aandacht Zijn er vragen?