DE MEERWAARDE VAN EEN WETTELIJK KADER VOOR

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar DE MEERWAARDE VAN EEN WETTELIJK KADER VOOR DWANGBEHANDELING BIJ MINDERJARIGE PSYCHIATRISCHE PATIËNTEN? Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Iris Van Huylenbroeck (studentennr ) Promotor: Prof. Dr. Freya Vander Laenen Commissaris: Louis Favril

2 WOORD VOORAF Deze masterproef vormt het sluitstuk van vijf boeiende en leerrijke jaren als studente Rechten. Een masterproef geeft de gelegenheid om een onderwerp in de diepte uit te werken, in al zijn facetten en hierdoor een aanzet te geven tot antwoord op de gestelde onderzoeksvraag. Het onderwerp sprak me aan omdat het enerzijds gaat over de rechten van kwetsbare personen maar anderzijds ook over het dilemma dat een behandeling onder dwang zou kunnen leiden tot herstelling van de gezondheid, geestelijk en/of lichamelijk. Het schrijven van een masterproef is een intensief proces waarbij je steunt op het reeds vergaarde wetenschappelijk inzicht. In mijn bijdrage heb ik alle relevante informatie met betrekking tot het onderwerp samengebracht en uitgediept zodat ik een oordeel kan vellen over de mogelijke meerwaarde van een wettelijk kader voor dwangbehandeling bij minderjarige psychiatrische patiënten. Deze bijdrage is niet meer dan een klein steentje in een grote rivier. De stroom vindt er nog steeds zijn weg omheen maar ik heb toch een bewijs achtergelaten. En de stroom zal een iets andere weg inslaan. Dit voorwoord biedt ook de gelegenheid om een dankwoord uit te spreken. In het bijzonder wil ik mijn promotor Prof. dr. Freya Vander Laenen bedanken die mij keer op keer bijstond met raad, hulp en feedback. Vervolgens gaat mijn dank uit naar de heer Louis Favril om als commissaris op te treden. Ten slotte verdienen ook mijn vriendinnen en vriend, alsook mijn ouders een plaats in het dankwoord om mijn steun en toeverlaat te zijn gedurende deze studiejaren. Ik kon steeds op hen rekenen. Bedankt! Iris Van Huylenbroeck Gent, 13 mei

3 INHOUDSOPGAVE WOORD VOORAF... 2 INHOUDSOPGAVE... 3 INLEIDENDE BESCHOUWINGEN PROBLEEMSTELLING DOELSTELLING MAATSCHAPPELIJKE RELEVANTIE Hoge prevalentie van geestelijke gezondheidsproblemen Dwang in de geestelijke gezondheidszorg ONDERZOEKSVRAGEN GEHANTEERDE STRUCTUUR HOOFDSTUK 1. BEGRIPSAFBAKENING SITUERING DRANG EN DWANG GEDWONGEN BEHANDELING Dwangmaatregelen Dwangbehandeling GEDWONGEN OPNAME Algemeen Materiële voorwaarden INTERNERING HOOFDSTUK 2: EEN DWANGBEHANDELING VORMT EEN SCHENDING VAN HET RECHT OP DE FYSIEKE INTEGRITEIT EN HET ZELFBESCHIKKINGSRECHT SITUERING ALGEMEEN KADER: DE PERSOONLIJKHEIDSRECHTEN Persoonlijkheidsrechten Het recht van de persoon met betrekking tot zijn lichaam DE GEÏNFORMEERDE TOESTEMMING Situering Wettelijk kader Grondslag Modaliteiten en voorwaarden van de geïnformeerde toestemming Geldige informatieverstrekking door de beroepsbeoefenaar Welke informatie moet worden verstrekt? Wie moet de informatie verstrekken? Wanneer moet de informatie verstrekt worden? Op welke wijze moet de informatie verstrekt worden? Geldige toestemming door de patiënt Waarvoor moet de toestemming gegeven worden? Op welke wijze moet toegestemd worden? Voorafgaande positieve wilsverklaring Uitzonderingen op de geïnformeerde toestemming Wettelijke uitzonderingen: dwangbehandeling in het algemeen belang Spoedgeval DE GEÏNFORMEERDE WEIGERING Situering

4 4.2. De actuele weigering Voorafgaande negatieve wilsverklaring WIE GEEFT DE GEÏNFORMEERDE TOESTEMMING OF WEIGERING? DE PROBLEMATIEK VAN DE BESLISSINGSONBEKWAMEN Situering Algemene theorievorming De wils- en handelingsbekwame patiënt De wils- en/of handelingsonbekwame patiënt De minderjarige patiënt Niet-mature minderjarige patiënt Mature minderjarige patiënt Mondige minderjarige patiënt Meerderjarige patiënt Juridisch wils- en handelingsonbekwame patiënt Feitelijk wilsonbekwame patiënt Vertrouwenspersoon versus vertegenwoordiger BESLUIT HOOFDSTUK 3: INTERNATIONAALRECHTELIJK KADER OMTRENT EEN DWANGBEHANDELING SITUERING VERDRAG INZAKE DE RECHTEN VAN PERSONEN MET EEN HANDICAP HET INTERNATIONAAL VERDRAG INZAKE DE RECHTEN VAN HET KIND HET EUROPEES VERDRAG VOOR DE RECHTEN VAN DE MENS Dwangbehandeling is in principe geen onmenselijke en vernederende behandeling Dwangbehandeling is een inmenging in het recht op eerbiediging van het privéleven Nuancering: Arrest Bogumil t. Portugal HET VERDRAG INZAKE DE MENSENRECHTEN EN BIOGENEESKUNDE Artikel Artikel Artikel Additioneel protocol EUROPESE AANBEVELING R (2004) Materiële voorwaarden Procedurele voorwaarden VN- RESOLUTIE 46/ EUROPEAN CONVENTION FOR THE PREVENTION OF TORTURE AND INHUMAN AND DEGRADING TREATMENT BESLUIT HOOFDSTUK 4: BELGISCH (WETTELIJK) KADER BETREFFENDE EEN DWANGBEHANDELING BIJ MINDERJARIGE PSYCHIATRISCHE PATIËNTEN SITUERING PRINCIPIEEL VERBOD OP DWANGUITOEFENING UITZONDERINGEN OP HET PRINCIPIEEL VERBOD Een ontoereikend wettelijk kader omtrent dwangbehandeling in de Wet Bescherming Persoon Geesteszieke Een gedwongen opname impliceert geen dwangbehandeling Gedwongen opname kan wel aangewend worden als drangmiddel De Wet Patiëntenrechten onverkort van toepassing op gedwongen opgenomen patiënten Biedt de Wet Patiëntenrechten een duidelijk wettelijke basis voor dwangbehandeling? Een wilsbekwame psychiatrische patiënt Een wilsonbekwame psychiatrische patiënt Tussenbesluit

5 4. ETHISCHE PRINCIPES OMTRENT EEN DWANGBEHANDELING Advies Raadgevend Comité voor Bio-ethiek Adviezen Nationale Raad van de Orde der Artsen Advies van 12 mei Advies van 19 juli Advies van 20 februari Advies van 14 september Federale commissie Rechten van de patiënt MEERWAARDE VAN EEN WETTELIJK KADER OMTRENT DWANGBEHANDELING? Voordelen van een wettelijk kader Het internationaal kader vereist een wettelijk kader Een dwangbehandeling is wenselijk vanuit psychiatrisch oogpunt Dwangbehandeling vindt in de praktijk plaats zonder controle Klachten over dwangbehandeling bij de externe ombudsdfunctie geestelijke gezondheidszorg Nood aan voldoende rechtswaarborgen voor dwangbehandeling Kritiek op wetgeving die een dwangbehandeling toelaat Meerwaarde van een wettelijk kader voor minderjarige psychiatrische patiënten? BESLUIT HOOFDSTUK 5: AANDACHTSPUNTEN VOOR EEN WETTELIJK KADER VAN DWANGBEHANDELING BIJ (MINDERJARIGE) PSYCHIATRISCHE PATIËNTEN SITUERING PREVENTIE JURIDISCH KADER BETREFFENDE EEN DWANGBEHANDELING BIJ (MINDERJARIGE) PSYCHIATRISCHE PATIËNTEN Legitimiteitsbeginsel Het bestaan van een (ernstige) psychiatrische aandoening en het daaruit voortvloeiende gevaar voor schade aan de patiënt of derden De rol van wilsonbekwaamheid bij een dwangbehandeling Het gevaarscriterium verlaten? Geen bijzondere wet vereist Voorstel via de Wet Patiëntenrechten Voorstel via een lex specialis Bijkomende waarborgen Het proportionaliteitsbeginsel en het subsidiariteitsbeginsel Procedurele waarborgen Bijkomende waarborgen voor dwangbehandeling bij minderjarige patiënten met een psychiatrische kwetsbaarheid Mogelijkheid van ambulante dwangbehandeling? BESLUIT AFRONDENDE BESCHOUWINGEN BIBLIOGRAFIE WETGEVING RECHTSSPRAAK RECHTSLEER DOCUMENTEN ONLINEBRONNEN

6 INLEIDENDE BESCHOUWINGEN No treatment should be provided against the patient s will, unless withholding treatment would endanger the life of the patient and/or the life of others PROBLEEMSTELLING De psychiatrische patiënt put zijn rechten rechtstreeks uit de Wet Patiëntenrechten, ongeacht of hij gedwongen is opgenomen of niet. 2 Deze wet bepaalt duidelijk dat personen met een psychische problematiek, inclusief minderjarigen, het zelfbeschikkingsrecht hebben, waaruit de vereiste van een vrije en geïnformeerde instemming van de patiënt voortvloeit. 3 De patiënt is de regisseur van het gehele traject en maakt aan de hand van informatie die hij van de arts krijgt een weloverwogen beslissing omtrent zijn behandeling. Toch vormt de naleving van de vereiste van geïnformeerde toestemming een belangrijk pijnpunt in de geestelijke gezondheidszorg. Het geeft aanleiding tot heel wat aanmeldingen en klachten bij de externe ombudsfunctie van de geestelijke gezondheidszorg. 4 In de praktijk blijkt dat regelmatig dwangbehandelingen worden toegepast bij patiënten met een psychiatrische problematiek. 5 Een dwangbehandeling wordt gedefinieerd als elke interventie zij van fysieke, psychologische of sociale aard met een therapeutisch doel, toegepast op een persoon die een psychiatrische stoornis vertoont, die ofwel in staat is zijn/haar toestemming voor de behandeling te geven en deze toestemming niet geeft, ofwel niet in staat is toe te stemmen en de behandeling weigert. 6 Elke dwangbehandeling staat haaks op het beginsel van de geïnformeerde toestemming, dat van toepassing is op elke patiënt met een psychiatrische kwetsbaarheid. Een dergelijke behandeling zet bovendien de fundamentele mensenrechten van de psychiatrische patiënt, zoals het 1 Art. 4 Madrid Declaration on Ethical Standards for Psychiatric Practice, C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 979, nr Art. 8 Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september Hierna: Wet Patiëntenrechten. 4 N. CLAEYS en S. LEEMANS, Jaarverslag externe ombudsfunctie in de geestelijke gezondheidszorg Vlaanderen 2015, september 2016, 37, 5 H. NYS, K. VANHAUWAERT en P. CLAEYS, De wet betreffende de rechten van de patiënt en de ombudsfunctie in G. BENOIT, J. DE FRUYT, H. NYS, G. ROMMEL, G. STEEGEN, P. VAN PETEGHEM, J. VAN SPEYBROECK (eds.), Bescherming van de persoon van de geesteszieke. Ethische, medische en juridische perspectieven, Brugge, die Keure, 2010, 105; M.-N. VERHAEGEN, S. GRYSON, V. DEBREYNE en T. VAN HIRTUM, Jaarverslag 2011 Federale Ombudsdienst Rechten van de patiënt, Brussel, 2011, 85, pdf. 6 RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies betreffende gedwongen behandeling bij gedwongen opname, 10 maart 2003, nr. 21, 3. 6

7 recht op fysieke integriteit en privacy, alsook zijn menselijke waardigheid op de wip. 7 In een maatschappij waar burgers steeds mondiger worden, leidt het met dwang behandelen van een persoon op ethisch en juridisch vlak tot heel wat hoofdbrekens. 8 Het hoeft bijgevolg geen betoog dat een dwangbehandeling slechts gerechtvaardigd is indien er voldoende rechtswaarborgen voorhanden zijn ter bescherming van de psychiatrische patiënt. In de rechtsleer wordt gepleit voor een duidelijk wettelijk kader omtrent een dwangbehandeling bij psychiatrische patiënten. 9 Zo wees ook de Nationale Raad van de Orde der Artsen op de nood van een wetgevend optreden. 10 De vraag kan gesteld worden of er werkelijk nood is aan een wetgevend initiatief betreffende een dwangbehandeling bij patiënten met een psychiatrische kwetsbaarheid. Voldoet het huidig wettelijk kader aan de internationale vereisten om een dwangbehandeling te rechtvaardigen? 2. DOELSTELLING Dit onderzoek heeft tot doel om de verschillende internationale standpunten omtrent dwangbehandeling bij minderjarige psychiatrische patiënten in herinnering te brengen. Verder bestaat het doel van het onderzoek erin om een antwoord te bieden op de vraag of het huidig Belgisch wettelijk kader hieromtrent met voldoende rechtswaarborgen is omgeven. Is er nood aan een versterking van de rechtspositie van de minderjarige psychiatrische patiënt omtrent dit aspect? Tot slot wordt er onderzocht wat de meerwaarde van een wettelijk kader kan zijn omtrent een dwangbehandeling bij een minderjarige patiënt met een geestelijke gezondheidsstoornis. In deze bijdrage wordt er specifiek toegespitst op dwangbehandeling toegepast bij minderjarigen met een psychische kwetsbaarheid. Hiervoor kunnen verschillende argumenten aangewend worden. Artikel 388 B.W. formuleert dat de minderjarige de persoon is van het mannelijke of vrouwelijke 7 C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1039, nr C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 980, nr C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1040, nr. 2076; M.-N. VEYS, De Wet Patiëntenrechten in de psychiatrie: in opdracht van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, Gent, Larcier, 2008, ; F. SWENNEN, Het personen- en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 144; M. DE PAUW en P. DE HERT, De rechten van personen met een geestelijke gezondheidsstoornis. Aanhoudende knelpunten inzake gedwongen opname, gedwongen behandeling en internering, TvMR 2012, afl. 3, 13; H. NYS, K. VANHAUWAERT en P. CLAEYS, De wet betreffende de rechten van de patiënt en de ombudsfunctie in G. BENOIT, J. DE FRUYT, H. NYS, G. ROMMEL, G. STEEGEN, P. VAN PETEGHEM, J. VAN SPEYBROECK (eds.), Bescherming van de persoon van de geesteszieke. Ethische, medische en juridische perspectieven, Brugge, die Keure, 2010, NATIONALE RAAD ORDE DER ARTSEN, Advies betreffende het onder dwang behandelen van een geesteszieke patiënt, 14 september

8 geslacht die de volle leeftijd van achttien jaren nog niet bereikt heeft. De minderjarigen van vandaag vormen de maatschappij van morgen. Bijgevolg moet er aandacht besteed worden aan de noden van de minderjarigen van vandaag, opdat de maatschappij van morgen beter kan functioneren. Wie zowel minderjarig is als een psychiatrische kwetsbaarheid vertoont, bevindt zich in een weinig benijdenswaardige positie. 11 De kwetsbare positie van deze specifieke groep van psychiatrische patiënten leidt ertoe dat er bijzondere aandacht dient uit te gaan naar deze groep. Bovendien biedt artikel 22bis van onze grondwet een uitdrukkelijke bescherming voor de lichamelijke integriteit van elk kind. Bij een inbreuk op de lichamelijke integriteit onder de vorm van een dwangbehandeling is het dan ook van belang dat er voldoende rechtswaarborgen zijn tegen willekeur. Is de minderjarige psychiatrische patiënt voldoende beschermd bij een dergelijke inbreuk op zijn lichamelijke integriteit? Zijn er voldoende waarborgen zodat een dwangbehandeling in sommige gevallen gerechtvaardigd is? De problematiek is tot op heden binnen de Belgische landgrenzen onderbelicht. Als laatste argument kan aangehaald worden dat de problematiek van een dwangbehandeling complexer is bij minderjarige patiënten met een psychiatrische kwetsbaarheid, aangezien zij in veel gevallen wilsonbekwaam zullen geacht worden om zelfstandig toe te stemmen met een behandeling. Er wordt in de Wet Patiëntenrechten voorzien in een plaatsvervangende toestemming door de ouder(s) of voogd. 12 Toch dient rekening gehouden te worden met de mening van de patiënt in verhouding met zijn leeftijd en maturiteit. 13 In welke mate moet er rekening gehouden worden met de mening van de wilsonbekwame minderjarige patiënt die zich verzet tegen een noodzakelijke behandeling waarmee de ouder(s) of voogd hebben toegestemd? 3. MAATSCHAPPELIJKE RELEVANTIE 3.1. HOGE PREVALENTIE VAN GEESTELIJKE GEZONDHEIDSPROBLEMEN Het is een onweerlegbaar gegeven dat mensen met een psychiatrische problematiek een reëel deel uitmaken van het maatschappelijk leven. Trendanalyses tonen ook aan dat psychische kwetsbaarheid het gezondheidsthema van de komende decennia wordt. 14 Éen op de vier Europeanen wordt in zijn of haar leven geconfronteerd met een ernstig psychisch probleem. 15 Volgens de 11 F. ANG, Jongeren en psychiatrie in Vlaanderen: een mensenrechtelijke benadering in CENTRUM VOOR BEROEPSVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Jongeren, psychiatrie en recht, Antwerpen, Intersentia, 2007, Art. 12, 1 Wet Patiëntenrechten. 13 Art. 12, 2 Wet Patiëntenrechten. 14 X, Open Minds: 5 kernboodschappen voor toekomst geestelijke gezondheidszorg, (consultatie 21 juni 2017) (consultatie 21 juni 2017). 8

9 Wereldgezondheidsorganisatie lijden naar schatting 83 miljoen mensen tijdens hun leven aan een mentale stoornis. 16 Het is een levende realiteit in het bestaan van elke dag, ook dat van minderjarigen. Van de algemene jongerenpopulatie wordt in internationaal epidemiologisch onderzoek geschat dat tussen 10 en 20 procent van de minderjarigen te kampen heeft met een vorm van psychopathologie. 17 Bij ongeveer de helft van de minderjarigen heeft dit een negatieve invloed op het algemeen functioneren en/of de algemene ontwikkeling. 18 In Vlaanderen ontbreekt systematisch prevalentieonderzoek in de algemene jongerenpopulatie. Toch groeit de laatste jaren in Vlaanderen het bewustzijn dat minderjarigen in de geestelijke gezondheidszorg meer aandacht verdienen. 19 Bovendien blijkt uit het jongste rapport van de Vlaamse Zorginspectie dat het aantal gedwongen opnames in stijgende lijn is in Vlaanderen. Zo werden in 2015 maar liefst personen gedwongen opgenomen in een psychiatrische instelling. 20 Van dit hoge aantal hadden 133 gedwongen opnames betrekking op minderjarigen tot en met de leeftijd van 17 jaar. In 2011 waren er nog maar 89 minderjarigen tot en met 17 jaar gedwongen opgenomen. 21 Dit fenomeen geldt voor alle leeftijdsgroepen. Het toenemende aantal ingrijpende maatregelen van gedwongen opname is zorgwekkend. Tot op heden ontbreekt wetenschappelijk onderzoek naar de reden hiervoor in Vlaanderen. 22 De hoge prevalentie van geestelijke gezondheidsproblemen toont het belang aan van de garantie van fundamentele rechten van personen met een psychiatrische problematiek bij een behandeling. Bovendien roept het hoge aantal gedwongen opnames ook vragen op over de houding van de samenleving ten opzichte van personen met geestelijke gezondheidsproblemen. 23 Uit publiek 16 (consultatie 21 juni 2017) (consultatie 21 juni 2017). 18 S. WILSON, J. DE MEULENAERE, J. VAN WEST en D. DEBOUTTE, Dwangopname en behandeling van minderjarigen in G. BENOIT, J. DE FRUYT, H. NYS, G. ROMMEL, G. STEEGEN, P. VAN PETEGHEM en J. VAN SPEYBROECK (eds.), De bescherming van de persoon van de geesteszieke. Ethische, medische en juridische perspectieven, Brugge, die Keure, 2010, F. ANG, Jongeren en psychiatrie in Vlaanderen: een mensenrechtelijke benadering in CENTRUM VOOR BEROEPSVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Jongeren, psychiatrie en recht, Antwerpen, Intersentia, 2007, ZORGINSPECTIE, Jaarverslag omtrent de toepassing van de wet op de bescherming van de persoon van de geesteszieke in Vlaanderen, Brussel, Departement Volksgezondheid, Welzijn & Gezin, 2015, ZORGINSPECTIE, Jaarverslag omtrent de toepassing van de wet op de bescherming van de persoon van de geesteszieke in Vlaanderen, Brussel, Departement Volksgezondheid, Welzijn & Gezin, 2015, B. VERMEERSCH, Forse stijging van gedwongen opnames in de psychiatrie: 37 procent meer in nog geen 10 jaar, 13 november 2017, (consultatie 14 februari 2018). 23 M. DE PAUW en P. DE HERT, De rechten van personen met een geestelijke gezondheidsstoornis. Aanhoudende knelpunten inzake gedwongen opname, gedwongen behandeling en internering, TvMR 2012, afl. 3, 13. 9

10 onderzoek blijkt dat heel wat vooroordelen en stereotype ideëen blijven bestaan over mensen met een psychiatrische kwetsbaarheid DWANG IN DE GEESTELIJKE GEZONDHEIDSZORG Een actueel thema dat integraal deel uitmaakt van het psychiatriebeleid in België is dwang. Het geeft vaak aanleiding tot politiek debat en in de media wordt er uitvoerig over geschreven. Onder meer op 21 september 2017 verscheen in de media het verhaal van een 11-jarig meisje dat werd opgesloten in de volwassenpsychiatrie. De gedwongen opname was noodzakelijk, de keuze voor de volwassenpsychiatrie was wegens plaatsgebrek uit nood ontstaan. 25 Het plaatsgebrek in de kinder- en jeugdpsychiatrie is een pijnpunt waar de Zorginspectie ook op hamert. In 2015 werden maar liefst 57 van de 108 jongeren tussen de 15 en 17 jaar gedwongen opgenomen in een volwassenenafdeling van een psychiatrisch ziekenhuis. 26 Uit de analyse van meer dan honderd inspectieverslagen door De Morgen blijkt dan weer dat de praktijk van isolatie en fixatie hét pijnpunt vormt van de Vlaamse psychiatrie. 27 Dit leidde ertoe dat de Vlaamse Zorginspectie een extra onderzoek heeft opgestart naar dwang in de psychiatrie, waarbij de focus op de toepassing van dwangmaatregelen in de kinder- en jeugdpsychiatrie lag. Op 27 oktober 2017 verscheen naar aanleiding van de bevindingen in het rapport van de Zorginspectie over vrijheidsbeperkende maatregelen in de kinderpsychiatrie, zoals isolatie en fixatie, in de Morgen een opinie met de titel Ban de dwang uit onze geestelijke gezondheidszorg, geschreven door Vlaams N-VA- Parlementslid Björn Anseeuw. 28 Uit het rapport van de Zorginspectie bleek immers dat de dwangmaatregelen te vaak en te snel toegepast werden. Uit het bovenstaande blijkt echter dat de aandacht gericht is op de dwangopname en dwangmaatregelen toegepast op personen met een psychiatrische problematiek. Een dwangbehandeling dient te onderscheiden worden van zowel de dwangopname als van dwangmaatregelen. Het onderscheid tussen deze begrippen vormt het thema van het eerste hoofdstuk. Dwangbehandeling als onderwerp komt nagenoeg niet aan bod in het politiek debat of in 24 F. VAN DER LAENEN en K. DE PAUW, Psychiatrische patiënten en politie: samen in de samenleving?, Orde van de dag 2016, afl. 74, SDB, Meisje (11) opgesloten in volwassenenpsychiatrie, De Standaard, 21 september 2017, (consultatie 14 februari 2018). 26 B. VERMEERSCH, Forse stijging van gedwongen opnames in de psychiatrie: 37 procent meer in nog geen 10 jaar tijd, 13 november 2017, (consultatie 14 februari 2018). 27 S. VANDEKERCKHOVE en F. VAN GARDEREN, Te snel naar de isoleercel: de langste afzondering bedroeg 116 dagen, De Morgen, 21 februari 2017, (consultatie 14 februari 2018). 28 B. ANSEEUW, Ban de dwang uit onze geestelijke gezondheidszorg, De Morgen, 27 november 2018, (consultatie 14 februari 2018). 10

11 de media, ondanks dat het in de praktijk wel regelmatig wordt toegepast. Het is tijd om de stilte te doorbreken rond de problematiek van dwangbehandeling. 4. ONDERZOEKSVRAGEN Om de vooropgestelde doelstellingen te kunnen bereiken werden een aantal richtinggevende onderzoeksvragen opgesteld. Er werd gepoogd heldere, begrijpelijke en ondubbelzinnige onderzoeksvragen te formuleren. 29 Naar aanleiding van de bovenstaande probleemstelling luidt de onderzoeksvraag als volgt: Wat is de meerwaarde van een wettelijk kader voor dwangbehandeling bij minderjarige psychiatrische patiënten? Om tot de beantwoording van de hoofdvraag te kunnen overgaan, zijn de volgende deelvragen opgesteld: 1. Wanneer spreekt men van dwang? 2. Wat wordt verstaan onder het begrip dwangbehandeling? 3. Welke rechtswaarborgen eist het internationaal en Europees recht minimaal voor dwangbehandeling bij psychiatrische minderjarigen? Is er internationale en Europese regelgeving die de omstandigheden nader omschrijft waarin dwangbehandeling kan plaatsvinden? 4. Door welke wettelijke bepalingen wordt dwangbehandeling ondersteund in België? Welke juridische en deontologische principes gelden hierbij? Is het huidig (wettelijk) kader met voldoende rechtswaarborgen omgeven om een dwangbehandeling bij een psychiatrische patiënt te rechtvaardigen? 5. Wat is de meerwaarde van een wettelijk kader omtrent dwangbehandeling bij psychiatrische patiënten in België? Onderhavige bijdrage poogt op deze vragen een antwoord te formuleren. 29 M. SAUNDERS, P. LEWIS en A. THORNHILL, Methoden en technieken van onderzoek, Amsterdam, Pearson Education Benelux, 2004,

12 5. GEHANTEERDE STRUCTUUR In het eerste hoofdstuk wordt de lezer gewezen op het verschil tussen een dwangbehandeling en dwangmaatregelen, alsook de gedwongen opname en internering. De theoretische omkadering van het onderzoek gebeurt dus aan de hand van een conceptualisering en definiëring van het begrip dwangbehandeling. In het volgende hoofdstuk wordt er verder gegaan op de problematiek omtrent de behandelingstoestemming en weigering. In welke mate is het mogelijk om een behandeling te weigeren en wie heeft het recht om de toestemming te geven? Wordt er rekening gehouden met de mening van de minderjarige? Ligt de uiteindelijke toestemming bij de ouders, vertegenwoordigers of andere personen voorzien in de wet? De internationale en Europese regelgeving omtrent dwangbehandeling bij minderjarige psychiatrische patiënten komen in HOOFDSTUK 3 aan bod. Het internationale recht vormt namelijk het belangrijkste toetsingskader voor de vraag of de nationale regelgeving van dwangbehandeling van minderjarigen met een psychiatrische problematiek met voldoende waarborgen is omgeven. In HOOFDSTUK 4 wordt er toegespitst op het Belgisch (wettelijk) kader omtrent dwangbehandeling. Door welke wettelijke bepalingen worden dwangbehandeling ondersteund? Via welke technieken worden de belangen van de minderjarige met een psychische problematiek daarbij beschermd? Ten slotte zal er geëindigd worden met een persoonlijk en kritisch besluit omtrent de vraag of het Belgisch regime verder ontwikkeld moet worden. Wat is de meerwaarde van een wettelijk kader omtrent dwangbehandeling? In HOOFDSTUK 5 zullen eventuele voorstellen geformuleerd worden voor een wettelijke regeling die een betere bescherming biedt voor minderjarigen met een psychiatrische problematiek op het vlak van dwangbehandeling. Als laatste volgt een volledige bibliografie. 12

13 HOOFDSTUK 1. BEGRIPSAFBAKENING 1. SITUERING In wat volgt, wordt de gebruikte terminologie toegelicht en afgebakend. Het is belangrijk een onderscheid op te merken tussen dwang en drang. Een gedwongen behandeling kan bestaan uit dwangmaatregelen en dwangbehandeling op zich. In deze masterproef wordt de problematiek omtrent de dwangbehandeling besproken. Daarnaast moet de gedwongen opname onderscheiden worden van een dwangbehandeling. 30 Tot slot wordt er duiding gegeven bij het begrip internering. 2. DRANG EN DWANG Het eerste onderscheid heeft betrekking op de vormen van beïnvloeding die erop gericht zijn om iemand iets te laten ondergaan of tot een bepaald handelen of nalaten aan te zetten. 31 Drang kan opgevat worden als een minder verregaande vorm van gedwongenheid dan dwang. 32 Drang behelst de situatie waarbij er druk wordt uitgeoefend op de patiënt of zijn vertegenwoordiger om zijn toestemming te geven. 33 Een belangrijke rol gaat uit naar de overredingskracht van de hulpverlening of verwijzende instantie enerzijds en de afhankelijkheidspositie van de minderjarige anderzijds. Bij dwang daarentegen is er geen ruimte voorbehouden voor keuzevrijheid of inspraak van de psychiatrische patiënt. 34 Er wordt lijfsdwang uitgeoefend op de patiënt. Drang als gedragsbeïnvloeding is ontoelaatbaar indien drie cumulatieve voorwaarden vervuld zijn. 35 Deze voorwaarden vinden we terug in de artikelen 1111 en verder van het BW met betrekking tot het wilsgebrek geweld. 36 Ten eerste moet er sprake zijn van geweld. 37 Bij psychiatrische patiënten kan de de dreiging met maatregelen in het kader van een gedwongen opname hieronder vallen. 38 Ook fysieke 30 T. BALTHAZAR, Gezondheidsrechtelijke reacties op psychische problemen: dwangopneming en bescherming van onbekwamen in C. WITTOUCK, F. VANDER LAENEN en K. AUDENAERT (eds.), Handboek forensische gedragswetenschappen, Antwerpen Appeldoorn, Maklu, 2015, C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1032, nr C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1032, nr M.-N. VEYS, De Wet Patiëntenrechten in de psychiatrie: in opdracht van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, Gent, Larcier, 2008, J. PUT, M. ROM en I. VAN DER STRAETE, Geesteszieke minderjarigen en dwang: vrijheidsberoving, dwangopname, vrijheidsbeperking en dwangbehandeling van geesteszieke minderjarigen, Gent, Larcier, 2007, S. STIJNS, Leerboek Verbintenissenrecht. Boek 1, Brugge, die Keure, 2005, F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk Recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 656, nr M.-N. VEYS, De Wet Patiëntenrechten in de psychiatrie: in opdracht van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, Gent, Larcier, 2008, F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk Recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 657, nr

14 of andere vormen van psychische druk kunnen geweld uitmaken. 39 Ten tweede moet een onmiddellijke vrees voor een aanzienlijk kwaad zich van de patiënt meester maken. Dit wordt subjectief beoordeeld. 40 Om drang te kunnen sanctioneren geldt als derde voorwaarde dat het onrechtmatig moet zijn. Er kunnen verschillende legitieme drangmiddelen gevonden worden in de maatregelen die de Wet Bescherming Persoon Geesteszieke voorschrijft GEDWONGEN BEHANDELING De gedwongen behandeling kan enerzijds bestaan uit dwangmaatregelen (zoals fixatie of isolatie) en anderzijds de dwangbehandeling zelf (met geneesmiddelen of andere therapeutische middelen zoals elektroshocks). 42 Dwangmaatregelen en dwangbehandeling zijn twee verschillende interventies die elk vanuit een ander doel zijn ingegeven. Dwangmaatregelen streven hoofdzakelijk veiligheidsoverwegingen na, terwijl een dwangbehandeling vanuit een therapeutische oogpunt is ingegeven DWANGMAATREGELEN Dwangmaatregelen dienen ter overbrugging van een tijdelijke noodsituatie die door de patiënt als gevolg van de geestesstoornis wordt veroorzaakt. 44 Ze zijn erop gericht om onmiddellijke of dreigende schade voor de betrokkene of voor derden te vermijden. 45 Aangezien het gaat om uitzonderingsmaatregelen, mogen dwangmaatregelen niet langer worden toegepast dan nodig is om het gevaar af te wenden en mogen ze enkel worden gebruikt in daarvoor geschikte instellingen. 46 De vrijheidsbeperkingen vormen op zich geen behandeling, maar worden soms wel aangewend naar aanleiding van een behandeling M.-N. VEYS, De Wet Patiëntenrechten in de psychiatrie: in opdracht van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, Gent, Larcier, 2008, F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk Recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 658, nr C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1033, nr T. BALTHAZAR, Gezondheidsrechtelijke reacties op psychische problemen: dwangopneming en bescherming van onbekwamen in C. WITTOUCK, F. VANDER LAENEN en K. AUDENAERT (eds.), Handboek forensische gedragswetenschappen, Antwerpen Appeldoorn, Maklu, 2015, K. ROTTHIER, Gedwongen opname. De rechtsbescherming van de psychiatrische patiënt, Brugge, die Keure, 2007, F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk Recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 664, nr M.-N. VEYS, De Wet Patiëntenrechten in de psychiatrie: in opdracht van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, Gent, Larcier, 2008, Art Europese Aanbeveling R (2004) 10; M.-N. VEYS, De Wet Patiëntenrechten in de psychiatrie: in opdracht van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, Gent, Larcier, 2008, J. PUT, M. ROM en I. VAN DER STRAETE, Geesteszieke minderjarigen en dwang: vrijheidsberoving, dwangopname, vrijheidsbeperking en dwangbehandeling van geesteszieke minderjarigen, Gent, Larcier, 2007,

15 Het gebruik van dwangmaatregelen vindt volgens sommigen zijn wettelijke basis in een koninklijk besluit van 18 juli , waaruit blijkt dat verpleegkundigen bevoegd zijn om zonder voorschrift van de arts fysieke fixatiemaatregelen te nemen. 49 Het uitvoerend koninklijk besluit van de Wet Bescherming Persoon Geesteszieke heeft een bestaansrecht verleend aan interne beschermingsmaatregelen, die geregeld moeten worden in het huishoudelijk reglement van de psychiatrische dienst. 50 Er is geen goed uitgewerkte en duidelijke wettelijke grondslag voor het opleggen van dwangmaatregelen. Artikel 1 van de Wet Bescherming Persoon Geesteszieke legt immers een duidelijk verbod op. De diagnose en de behandeling van psychische stoornissen kunnen geen aanleiding geven tot enige vrijheidsbeperking, buiten de beschermingsmaatregelen die de wet voorschrijft. 51 Een koninklijk besluit, a fortiori een besluit dat louter de rapportage van dwangmaatregelen regelt, biedt de gezochte grondslag niet. 52 Bovendien zegt de Wet Bescherming Persoon Geesteszieke niets over een dergelijke regeling via koninlijk besluit, alsook kan een lagere rechtsnorm (koninklijk besluit) niet afwijken van een hogere rechtsnorm (wet). 53 In de wetgeving over de jeugdbescherming 54 en in de Basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden 55 is er wel een regeling opgenomen in verband met tijdelijke afzonderingen en tijdelijke vrijheidsbeperkingen. Daarenboven staat het ontoereikend wettelijk kader in schril contract met de wijdverspreide en veelvuldig toegepaste praktijk van fixeren en isoleren. 56 De nood aan een duidelijk en coherent wettelijk kader dringt zich op ter 48 KB van 18 juli 1991 ter uitvoering van artikel 36 van de wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke, BS 26 juli, M.-N. VEYS, Fixatie bij bejaarden: een situering in het gezondheids- en aansprakelijkheidsrecht, T. Gez , afl. 3, 214; C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken, in: T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS, Handboek gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1036, nr M. VERRYCKEN, De gedwongen psychiatrische opname en het voorlopig bewind na 7 jaar toepassing, T. Gez , Art. 1, 1 Wet Bescherming Persoon Geesteszieke. 52 F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk Recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 664, nr P. ARTEEL, De uitvoeringsbesluiten bij de Wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke, Panopticon 1991, 613; C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken, in: T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS, Handboek gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1038, nr Vlaanderen: Art. 28, 3 Decr. 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, BS 4 oktober Art. 110 e.v. Basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden, BS 1 februari C. BERVOETS en B. SABBE, Vrijheidsbeperking door afzondering: een gemiste kans voor onderzoek? in G. BENOIT, J. DE FRUYT, H. NYS, G. ROMMEL, G. STEEGEN, P. VAN PETEGHEM en J. VAN SPEYBROECK (eds.), De bescherming van de persoon van de geesteszieke. Ethische, medische en juridische perspectieven, Brugge, die Keure, 2010, 197; C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken, in: T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS, Handboek gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1053, nr

16 bevordering van de rechtszekerheid. 57 De wetgever erkent dat overigens zelf, maar is daarbij eerder slordig tewerk gegaan DWANGBEHANDELING Dwangbehandeling kan heel breed of juist eng worden geconceptualiseerd. In de ruime betekenis wordt elke behandeling die plaatsvindt zonder de toelating van de patiënt zelf naar voren geschoven. 59 Sommige auteurs beschouwen deze definitie als té ruim. 60 Dergelijke ruime interpretatie heeft immers tot gevolg dat ingeval een patiënt niet in staat is om zelf toelating te geven, de toelating van de wettelijke of feitelijke vertegenwoordiger niet bevrijdend werkt en de behandeling desgevallend ook dwangbehandeling zal uitmaken. 61 Dienaangaande wordt de definitie in het advies van het Raadgevend Comité van de Bio-ethiek gehanteerd. Dwangbehandeling is elke interventie zij van fysieke, psychologische of sociale aard met een therapeutisch doel, toegepast op een persoon die een psychiatrische stoornis vertoont, die ofwel in staat is zijn/haar toestemming voor de behandeling te geven en deze toestemming niet geeft, ofwel niet in staat is toe te stemmen en de behandeling weigert. 62 Er is bijgevolg geen sprake van een dwangbehandeling voor zover de wilsbekwame psychiatrische patiënt instemt met de behandeling of ingeval de wilsonbekwame patiënt zich niet verzet tegen de behandeling. Bij een wilsbekwame patiënt is niet de afwezigheid van het verzet, maar wel de bereidheid het uitsluitingscriterium van de waarborgen ter rechtsbescherming. 63 Er is sprake van een dwangbehandeling van zodra de wilsbekwame patiënt een tussenpositie inneemt waarbij hij zich weliswaar niet verzet tegen de behandeling, maar er evenmin mee instemt (bereidheidscriterium). 64 Dit houdt in dat de waarborgen inzake dwangbehandeling moeten van toepassing zijn wanneer de wilsbekwame patiënt de behandeling niet zelf toelaat. Bij wilsonbekwame patiënten die geen bereidheid (kunnen) tonen, kan de vertegenwoordiger een plaatsvervangende toestemming geven 57 C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken, in: T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS, Handboek gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1038, nr C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken, in: T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS, Handboek gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1038, nr K.-H. SCHWEITZER, Heilbehandlung und selbstbestimmung. Zur Frage der Zulässigkeit ambulanter Zwangsbehandlung psychisch Kranker, FamRz 1996, 1318; K. ROTTHIER en M. SERVAES, Gedwongen opname van de geesteszieke, Brugge, Die Keure, 2012, F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk Recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 654, nr J. PUT, M. ROM en I. VAN DER STRAETE, Geesteszieke minderjarigen en dwang: vrijheidsberoving, dwangopname, vrijheidsbeperking en dwangbehandeling van geesteszieke minderjarigen, Gent, Larcier, 2007, RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies betreffende gedwongen behandeling bij gedwongen opname, 10 maart 2003, nr. 21, F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk Recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 655, nr H. NYS, Commentaar bij artikel 2 Wet Geesteszieke, OPF 2012, afl. 70,

17 voor de behandeling. 65 Echter, wanneer de wilsonbekwame patiënt zich tegen de behandeling verzet, heeft dit tot gevolg dat de door de vertegenwoordiger uitgedrukte bereidheid teniet gedaan wordt. Men bevindt zich immers in feite opnieuw in een tussenpositie waarin er noch bereidheid noch verzet is. 66 Artikel 7 van het Europees Verdrag inzake de Mensenrechten en de Biogeneeskunde sluit zich aan bij het bereidheidscriterium door te spreken van without his or her consent. De aanwezigheid van verzet bij een wilsbekwame patiënt lijkt dus niet vereist. 67 Het is belangrijk om te beklemtonen dat dwangbehandeling niet gelijkgesteld kan worden met een dwangopname. Dit wordt bevestigd in een advies van 18 maart 2011 van de Federale commissie Rechten van de patiënt. 68 Een dwangbehandeling kan zich immers voordoen in verschillende medische settings. Het betreft zowel de vrijwillig opgenomen patiënt, de ambulante patiënt als de geïnterneerde of gedwongen opgenomen patiënt. Een dwangbehandeling gebeurt dus niet noodzakelijkerwijze onder de vorm van een opname. Sterker nog, een dwangopname van een psychiatrische patiënt vormt op zich geen voldoende legitimering om hem onder dwang te behandelen. 69 In deze masterproef wordt een dwangbehandeling in het kader van een internering niet besproken. 4. GEDWONGEN OPNAME 4.1. ALGEMEEN De Wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke 70 vormt de juridische grondslag waardoor beschermingsmaatregelen kunnen worden genomen ten aanzien van minderjarigen met een psychiatrische problematiek. Een in observatieneming in een psychiatrische dienst of de verpleging in een gezin kan opgelegd worden. 71 In de Wet Bescherming Persoon 65 Art Wet Patiëntenrechten; C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken, in: T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS, Handboek gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 998, nr C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken, in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS, Handboek gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 999, nr H. NYS en J. VANDENBERGHE, Gedwongen psychiatrische opname: ontwikkelingen in Vlaanderen, Tijdschrift voor Psychiatrie 2008, afl. 50, FEDERALE COMMISSIE RECHTEN VAN DE PATIËNT, Advies betreffende de toepassing van artikel 8 van de wet betreffende de rechten van de patiënt in de sector van de geestelijke gezondheidszorg of het recht van de patiënt om voorafgaandelijk geïnformeerd, en vrij toe te stemmen in iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar, 18 maart 2011, C. LEMMENS, De dwangopneming van geesteszieken in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, Wet van 26 juni 1990 betreffende de persoon van de geesteszieke, BS 27 juli Hierna: Wet Bescherming Persoon Geesteszieke. 71 S. WILSON, J. DE MEULENAERE, J. VAN WEST en D. DEBOUTTE, Dwangopname en behandeling van minderjarigen in G. BENOIT, J. DE FRUYT, H. NYS, G. ROMMEL, G. STEEGEN, P. VAN PETEGHEM en J. VAN 17

18 Geesteszieke wordt geopteerd voor een juridisch model. De beslissing tot vrijheidsberoving wordt afhankelijk gemaakt van verschillende procedurele en materiële waarborgen, waarvan de voorafgaande toetsing door de rechter de belangrijkste is. De beslissingsmacht over de toelaatbaarheid van de vrijheidsberoving berustte tot 2006 zowel voor meerderjarigen als minderjarigen bij de vrederechter. 72 Sinds 16 oktober 2006 is de bevoegdheid tot het nemen van een beschermingsmaatregel in de zin van de Wet Bescherming Persoon Geesteszieke ten aanzien van minderjarigen voorbehouden voor de jeugdrechtbank. 73 Ondanks de principiële keuze voor een juridisch model, bekleedt de arts een centrale rol doorheen alle fasen van de procedure. Op die manier wordt een evenwicht gecreëerd tussen juridisering en medicalisering. 74 De wet maakt een onderscheid tussen een gewone procedure en een spoedprocedure. Hoewel de procedure omwille van een spoedeisende reden bedoeld is als uitzondering, wijst de praktijk het omgekeerde uit. In 2015 waren 87,7 procent van de gedwongen opname het gevolg van een spoedprocedure. 75 Deze trend druist in tegen de intentie van de wetgever voor wie de spoedprocedure uitzonderlijk moest worden toegepast MATERIËLE VOORWAARDEN De vier cumulatieve materiële voorwaarden worden opgelijst in artikel 2 Wet Bescherming Persoon Geesteszieke, worden hierna kort uiteengezet. 77 Een restrictieve interpretatie van alle voorwaarden op zichzelf en in onderlinge samenhang is noodzakelijk. 78 Echter, het is niet altijd gemakkelijk voor de rechter om te balanceren op de toepassingsgrenzen van de wet zodat een dwangopname alleen als ultimum remedium (laatste redmiddel) wordt ingezet. 79 SPEYBROECK (eds.), De bescherming van de persoon van de geesteszieke. Ethische, medische en juridische perspectieven, Brugge, die Keure, 2010, C. ALEXANDER, Wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke. Rechtspraakoverzicht ( ), T. Gez , Art. 52, 2 Wet van 13 juni 2006 tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming en het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, BS 19 juli G. DE LEVAL, Jurisprudence relative à la protection de la personne des malades mentaux (Loi du 26 juin 1990), JLMB 1992, 1478; M. MOSSELMANS, G. STEEGEN en G. BENOIT, Voorstellen tot verbetering van de wet in G. BENOIT, J. DE FRUYT, H. NYS et al. (eds.), De bescherming van de persoon van de geesteszieke. Ethische, medische en juridische perspectieven, Brugge, die Keure, 2010, ZORGINSPECTIE, Jaarverslag omtrent de toepassing van de wet op de bescherming van de persoon van de geesteszieke in Vlaanderen, Brussel, Departement Volksgezondheid, Welzijn & Gezin, 2015, M. VERRYCKEN, De gedwongen psychiatrische opname en het voorlopig bewind na 7 jaar toepassing, T. Gez , De formele procedurele voorwaarden zijn hier niet aan de orde. 78 F. SWENNEN en N. CALUWÉ, Gedwongen opname van minderjarigen in CENTRUM VOOR BEROEPSVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Jongeren, psychiatrie en recht, Antwerpen, Intersentia, 2007, 62, nr. 23; F. SWENNEN, De materiële voorwaarden voor dwangopname van een psychiatrisch patiënt (noot onder Vred. Borgerhout 16 februari 1995), T. Gez , J. HANTSON, De gedwongen opname als ultimum remedium, T. Gez , afl. 2,

19 Vooreerst veronderstelt de toepassing van de wet dat een geestesziekte wordt vastgesteld. In de wet zelf wordt het begrip geestesziekte bewust niet omschreven. Met zo een open begrip worden de evoluties in de medische wetenschap meteen opgevangen. 80 Reeds in 1979 was het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in het arrest Winterwerp t. Nederland van oordeel dat het niet wenselijk was het begrip geesteszieke te interpreteren. 81 De in concreto invulling van dit open en evolutieve begrip wordt overgelaten aan de rechter, die zich over deze vraag moet buigen aan de hand van medische verslaggeving en de feitelijke omstandigheden. 82 De enige verduidelijking in de wet is een negatieve omschrijving van het begrip. De onaangepastheid aan de zedelijke, maatschappelijke, religieuze, politieke of andere waarden mag op zichzelf niet als een geestesziekte beschouwd worden. Het onaangepaste gedrag in combinatie met andere ziekteverschijnselen komt wel in aanmerking als geestesziekte. 83 Wat de doelgroep van minderjarigen betreft, kan het gaan om jongeren met ernstige karakterstoornissen of jongeren die dermate onhandelbaar zijn dat ze hun eigen veiligheid of dat van derden in het gedrang brengen. 84 De Belgische wetgeving hanteert het gevaarscriterium als tweede voorwaarde, dat ofwel bestaat uit de eigen gezondheid en veiligheid ernstig in gevaar brengen ofwel een ernstige bedreiging vormen voor andermans leven of integriteit. De bedreiging die de geesteszieke vormt voor bepaalde goederen komt niet in aanmerking om een beschermingsmaatregel te treffen. 85 Gevaar is de mogelijkheid, de kans, dat uit gegeven omstandigheden onheil, ongeluk of nadeel kan voortkomen. 86 De Wet Bescherming Persoon Geesteszieke stelt dat zowel de mogelijkheid tot onheil als onheil zelf ernstig moeten zijn. 87 Er is een belangrijke taak voor de rechter weggelegd. Die moet deze voorwaarde in concreto beoordelen. 88 Toch gebeurt de beoordeling van het gevaar voornamelijk op grond van de 80 K. ROTTHIER en M. SERVAES, Gedwongen opname van de geesteszieke. Handleiding bij de Wet Persoon Geesteszieke, Brugge, die Keure, 2012, EHRM 24 oktober 1979, nr. 6301/73, Winterwerp/Nederland, A. KOHL, La Loi du 26 juin 1990 relative à la protection de la personne malades mentaux in M.-T. MEULDERS-KLEIN, Protection des malades mentaux et incapacités des majeurs: Le droit belge après les réformes, Diegem, Kluwer, 1996, J. GERLO en G. VERSCHELDEN, Handboek voor familierecht, Brugge, die Keure, 2008, K. HERBOTS, De bescherming van de persoon van de minderjarige geesteszieke en de jeugdbescherming, in P. SENAEVE (ed.), Het statuut van de geestesgestoorden, Antwerpen, Maklu, 1999, 88; J. PUT, M. ROM en I. VAN DER STRAETE, Geesteszieke minderjarigen en dwang: vrijheidsberoving, dwangopname, vrijheidsbeperking en dwangbehandeling van geesteszieke minderjarigen, Gent, Larcier, 2007, F. SWENNEN, Personenrecht in kort bestek, Antwerpen, Intersentia, 2008, 85; J. PUT, M. ROM en I. VAN DER STRAETE, Geesteszieke minderjarigen en dwang. Vrijheidsberoving, dwangopname, vrijheidsbeperking en dwangbehandeling van geesteszieke minderjarigen, Gent, Larcier, 2007, F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het Burgerlijk Recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 67, nr F. SWENNEN en N. CALUWÉ, Gedwongen opname van minderjarigen in CENTRUM VOOR BEROEPSVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), Jongeren, psychiatrie en recht, Antwerpen, Intersentia, 2007, 62, nr K. ROTTHIER, Gedwongen opname. De rechtsbescherming van de psychiatrische patiënt, Brugge, die Keure, 2007,