Lijst van gebruikte afkortingen. Inleiding 1

Transcriptie

1 Inhoudsopgave Lijst van gebruikte afkortingen IX Inleiding 1 1 Algemene aspecten Inleiding Historische schets ontnemingsmaatregel, conservatoir ontnemingsbeslag en conservatoir anderbeslag Ontstaan en ontwikkeling wettelijke regeling ontnemingsmaatregel Wet Vermogenssanctie Pluk ze -wet Wet aanpassing ontnemingswetgeving Wet verruiming mogelijkheden voordeelsontneming Ontstaan en ontwikkeling wettelijke regeling conservatoir ontnemingsbeslag Ontstaan en ontwikkeling wettelijke regeling conservatoir anderbeslag Ontneming wederrechtelijk verkregen voordeel Gevallen Wederrechtelijk verkregen voordeel Veroordeling Ontnemingsvordering Andere strafbare feiten Omvang Wettelijke bewijsvermoeden Verjaring Enkele begrippen Inbeslagneming in strafvorderlijke zin Voorwerpen 30 V

2 Conservatoir ontnemingsbeslag 2 Algemene beslagformaliteiten Inleiding Gronden Bevoegdheid Betekening machtiging Moment van inbeslagneming 40 3 Bijzondere regels voor het strafrechtelijk beslag Inleiding Geen verlof en geen vrees voor verduistering (Maximum)bedrag in proces-verbaal of in beslagexploot Geen termijn instelling eis in hoofdzaak Afgifte bewijs van ontvangst Geen termijn van betekening van het beslag Geen overeenkomstige toepassing van artikel 721 Rv Geen overeenkomstige toepassing van artikel 722 Rv Toepasselijkheid van de artikelen 117 en 118 Sv op in bewaring genomen roerende zaken Strafvorderlijke wijze van beëindiging Niet-naleving vormvoorschriften artikel 94c Sv 64 4 Omvang en formaliteiten conservatoir ontnemingsbeslag onder verdachte en onder derde Inleiding Roerende zaken, niet registergoederen onder verdachte en onder derde Roerende zaken, niet zijnde registergoederen onder verdachte Roerende zaken, niet zijnde registergoederen onder derde Vorderingen Beslagvrije voet Rechten aan toonder of order Aandelen en effecten op naam en onroerende registergoederen Schepen en luchtvaartuigen Niet-naleving vormvoorschriften artikel 94b Sv 93 VI

3 5 Omvang en formaliteiten conservatoir ontnemingsbeslag op het vermogen van een ander Inleiding Voorwaarden conservatoir anderbeslag Conservatoir anderbeslag vatbare voorwerpen Omvang conservatoir anderbeslag Formaliteiten voor het conservatoir anderbeslag Gevolgen en werking van het conservatoir ontnemingsbeslag Inleiding Blokkerende werking Rechtskarakter van de blokkerende werking Roerende zaken, niet zijnde registergoederen Rechten aan toonder of order Aandelen op naam in naamloze vennootschappen en besloten vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid Onroerende registergoederen Teboekstaande schepen en niet in Nederland teboekstaande schepen Teboekstaande luchtvaartuigen Derdenbeslag op roerende zaken, niet zijnde registergoederen en vorderingen Blokkerende werking conservatoir anderbeslag? Strafbare onttrekking Rechtsbescherming Inleiding Beklag in hoofdlijnen Bevoegd gerecht Ontvankelijkheid Klaagschrift Termijn Belanghebbende Object Toetsingskader Kort geding? Karige rechtsbescherming 131 VII

4 Conservatoir ontnemingsbeslag Enkele conclusies 135 Geraadpleegde literatuur 141 Geraadpleegde jurisprudentie 149 Geraadpleegde overige bronnen 155 VIII

5 Inleiding Misdaad mag niet lonen. Ontneming van het wederrechtelijk verkregen voordeel wordt als een effectief middel gezien om criminaliteit te bestrijden. Niet zelden wordt het voordeel aangewend om luxegoederen aan te schaffen. Het Openbaar Ministerie heeft de mogelijkheid om de luxegoederen en het contante geld, al dan niet verborgen in een oude sok, conservatoir in beslag te nemen. Wie te maken krijgt met het conservatoir ontnemingsbeslag krijgt het gevoel zich in een labyrint te bevinden. Dit wordt met name veroorzaakt door artikel 94c van het Wetboek van Strafvordering. Dit artikel verklaart de civielrechtelijke regeling van het conservatoir verhaalsbeslag van overeenkomstige toepassing behoudens een aantal uitzonderingen. Een algemene schakelbepaling van de regeling van het civielrechtelijke conservatoir verhaalsbeslag verklaart op haar beurt de voorschriften die gelden voor het leggen van het civielrechtelijke executoriaal beslag tot verhaal van een geldvordering op een goed van het soort als in beslaggenomen wordt, van overeenkomstige toepassing tenzij de wet anders bepaalt. Tot slot worden de verschillende vormen van conservatoir beslagen, naast de twee al genoemde algemene schakelbepalingen, geregeerd door bijzondere schakelbepalingen. Deze opeenstapeling van schakelbepalingen, de mengeling van algemene en bijzondere regels en het door elkaar lopen van twee rechtsgebieden (straf en civiel) maakt de regeling van het strafrechtelijke conservatoir ontnemingsbeslag ontoegankelijk en complex. Het doel van dit onderzoek is primair het conservatoir ontnemingsbeslag inzichtelijk te maken voor de rechtspraktijk, met name voor de strafrechtpraktijk. Subsidiair kan dit onderzoek een aanleiding vormen voor de wetgever om een specifiek op het strafvorderlijke conservatoir beslag toegesneden regeling in te voeren. De modernisering van het Wetboek van Strafvordering is een bij uitstek geschikte gelegenheid hiervoor. 1

6 Conservatoir ontnemingsbeslag Door middel van onderzoek in de parlementaire geschiedenis, de literatuur en de jurisprudentie worden de volgende vragen aan de orde gesteld: Welke voorwerpen zijn vatbaar voor het conservatoir ontnemingsbeslag? Wat is de omvang van het conservatoir ontnemingsbeslag? Welke beslagformaliteiten dienen in acht te worden genomen? Welke gevolgen zijn verbonden aan het niet-naleven van de voorgeschreven formaliteiten? Welke gevolgen heeft het conservatoir ontnemingsbeslag? Welke middelen staan de beslagene en eventuele derden ten dienst om op te komen tegen het conservatoir ontnemingsbeslag? Met de beantwoording van deze vragen wordt de regeling van het conservatoir ontnemingsbeslag verduidelijkt. Anders dan gebruikelijk worden niet alle vragen per hoofdstuk beantwoord. De hoofdstukken worden als volgt ingedeeld. In hoofdstuk 1 komen een aantal algemene aspecten aan bod en tevens dient het als achtergrondinformatie bij de overige hoofdstukken. Eerst wordt de historie van de ontnemingsmaatregel, het conservatoir ontnemingsbeslag en het daarmee samenhangende conservatoir anderbeslag beschreven. Vervolgens wordt de wettelijke regeling van de ontneming van het wederrechtelijk verkregen voordeel beschreven. Tot slot worden de begrippen inbeslagneming en voorwerpen beschreven. In hoofdstuk 2 worden de algemene beslagformaliteiten en de gevolgen bij niet-naleving beschreven, namelijk de gronden voor en de bevoegdheid tot conservatoir inbeslagneming van voorwerpen, de machtiging tot conservatoire inbeslagneming of het handhaven van het conservatoir ontnemingsbeslag van de rechter-commissaris en het moment van inbeslagneming. In hoofdstuk 3 worden de bijzondere regels behandeld die van toepassing zijn op het conservatoir ontnemingsbeslag. De uitzonderingen worden in dezelfde volgorde beschreven als ze zijn opgesomd in artikel 94c van het Wetboek van Strafvordering. Bij kennisneming van dit artikel is niet duidelijk waarom en op welke punten is afgeweken van de regeling van het civielrechtelijke conservatoir verhaalsbeslag, reden waarom dit per uitzondering wordt beschreven. In hoofdstuk 4 wordt het conservatoir ontnemingsbeslag onder de verdachte c.q. de veroordeelde en onder de derde besproken. De beslagformaliteiten en de omvang van het beslag per inbeslaggenomen soort voorwerp komen aan de orde. In hoofdstuk 5 wordt het conservatoir ontnemingsbeslag op het vermo- 2

7 INLEIDING gen van een ander besproken. De voorwaarden voor de toepassing van het anderbeslag, de voorwerpen die vatbaar zijn voor dit civielrechtelijk opmerkelijke beslag, de omvang ervan en de beslagformaliteiten komen aan de orde. In hoofdstuk 6 worden de gevolgen van het conservatoir ontnemingsbeslag besproken. Daarmee wordt gedoeld op de blokkerende werking en de strafbare onttrekking aan het conservatoir ontnemingsbeslag. In hoofdstuk 7 (het laatste hoofdstuk) wordt de rechtsbescherming van de beslagene en eventueel overige belanghebbenden besproken. Het strafvorderlijke beklag en de (on)mogelijkheid om zich tot de voorzieningenrechter te kunnen wenden, komen aan de orde. Er wordt afgesloten met het benoemen van enkele tekortkomingen in de rechtsbescherming voor de beslagene. 3

8 Conservatoir ontnemingsbeslag 4

9 HOOFDSTUK 1 Algemene aspecten 1.1 Inleiding In dit hoofdstuk komt een aantal algemene aspecten aan bod en tevens dient het als achtergrondinformatie bij de overige hoofdstukken. Allereerst wordt een korte historische schets gegeven van de ontnemingsmaatregel, van het conservatoir ontnemingsbeslag en het daarmee samenhangende conservatoir anderbeslag. Vervolgens volgt een korte beschrijving gegeven van de wettelijke regeling van de ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel. Tot slot wordt er kort stilgestaan bij een aantal in dit boek voorkomende begrippen, namelijk inbeslagneming en voorwerpen. 1.2 Historische schets ontnemingsmaatregel, conservatoir ontnemingsbeslag en conservatoir anderbeslag Voor een goed begrip voor de in dit boek aan de orde komende onderwerpen is het van belang om even stil te staan bij het ontstaan en de ontwikkelingen van de ontnemingsmaatregel, het conservatoir ontnemingsbeslag en het conservatoir anderbeslag. Allereerst wordt kort ingegaan op de ontnemingsmaatregel ex artikel 36e van het Wetboek van Strafrecht (hierna: Sr). In de loop der tijd is dit artikel een aantal keren ingrijpend gewijzigd. Vervolgens komt het ontstaan en de ontwikkelingen van het conservatoir ontnemingsbeslag en het anderbeslag aan de orde Ontstaan en ontwikkeling wettelijke regeling ontnemingsmaatregel De ontneming van het wederrechtelijk verkregen voordeel vindt haar oorsprong in het economisch strafrecht. De ontneming werd ingevoerd met het Economisch Sanctiebesluit door de Duitse bezetter als 1 Stb. 1941,

10 Conservatoir ontnemingsbeslag zelfstandige sanctie (bijkomende straf) in het economisch strafrecht. 2 In 1944 heeft de Nederlandse regering het Besluit berechting economische delicten vastgesteld. 3 De ontnemingsstraf was ook hier een bijkomende straf. Het voornoemd besluit was in 1950 vervangen door de Wet op de economische delicten. De ontneming van het wederrechtelijk verkregen voordeel werd opgenomen als maatregel in artikel 8 aanhef en onder c Wet op de economische delicten. De parlementaire geschiedenis bij de Wet op de economische delicten maakte niet duidelijk waarom gekozen was voor de maatregel en niet voor de bijkomende straf. 4 Mogelijk had het te maken met het onderscheid tussen straffen en maatregelen. In het geval geen straf werd opgelegd omdat het feit de dader niet of verminderd kon worden toegerekend en aanleiding bestond voor het herstel van het economisch leven, kon de economische ontnemingsmaatregel worden opgelegd Wet Vermogenssanctie Bij de Wet van 31 maart 1983 houdende herziening van bepalingen van het Wetboek van Strafrecht, het Wetboek van Strafvordering, de Wet op de economische delicten en enkele andere wetten in verband met de oplegging van vermogenssancties (Wet Vermogenssanctie) 6 werd op 1 mei 1983 de ontneming van het wederrechtelijk verkregen voordeel ingevoerd in het commune strafrecht. 7 Met de invoering van de mogelijkheid tot ontneming in het commune strafrecht werden twee sanctiedoelen bereikt. Daarnaast droeg het bij aan het inzicht in de strafrechtelijke reactie. 8 Het eerste sanctiedoel was conflictoplossing. Indien iemand (financieel) voordeel had verkregen door middel van of uit het begane strafbaar feit en dit voordeel niet werd ontnomen, dan kon dit door en tegenover law abiding citizens als onrechtvaardig worden ervaren. Hierdoor was een conflictsituatie ontstaan. 9 Volgens de Commissie Vermogensstraffen was het oplossen van conflicten die zijn ontstaan door het strafbaar feit een van de belangrijkste doelen van de toepassing van strafrechtelijke sancties. 10 Door de ontnemingsmaatregel werd bijgedragen aan de oplossing 2 Bleichrodt & Vegter 2016, p Stb. 1944, E 135; Borgers 2001, p Borgers 2001, p Kamerstukken II 1947/48, 603, nr. 3, p Stb. 1983, Stb. 1983, Borgers 2001, p Kamerstukken II 1977/78, , nr. 3, p Eindrapport van de Commissie Vermogensstraffen 1972, p. 23; Borgers 2001, p

11 ALGEMENE ASPECTEN van conflicten. 11 Het tweede sanctiedoel was de preventieve werking van het strafrechtelijk optreden. Het strafrechtelijk optreden beoogde onder meer speciale en generale preventieve effecten te sorteren. Indien het wederrechtelijk verkregen voordeel niet werd ontnomen werden de gestelde doelen niet bereikt. 12 Vóór de invoering van de ontnemingsmaatregel werd het wederrechtelijk verkregen voordeel afgeroomd via een geldboete of een verbeurdverklaring. Dergelijke onzuivere wijze van ontneming bemoeilijkte het inzicht in de strafrechtelijke reactie. Zonder toelichting was het niet duidelijk in hoeverre de zwaarte van de sanctie was bepaald door de rechtelijke schatting van de omvang van het wederrechtelijk verkregen voordeel dan wel door de relatieve ernst van het strafbare feit. Daarnaast zal de geldboete tekortschieten in de gevallen dat de omvang van het wederrechtelijk verkregen voordeel groter was dan het wettelijke toegestane maximum geldboete voor het grondfeit. 13 Toepassingsbereik Het toepassingsbereik van de ontnemingsmaatregel was destijds beperkt tot het bewezenverklaarde grondfeit. Alleen het wederrechtelijk verkregen voordeel uit het bewezenverklaarde feit kon worden ontnomen. 14 De mogelijkheid tot ontneming van het voordeel uit soortgelijke strafbare feiten zoals in artikel 8 aanhef en onder c Wet op de economische delicten werd door de wetgever in het algemeen te rigoureus gezien, ook ten aanzien van ad informandum gevoegde feiten. 15 Wel was er een mogelijkheid tot vervangende hechtenis (art. 36e lid 4 Sr (oud) j 24c Sr (oud)). Deze bedroeg ten hoogste zes maanden en voor elke volle vijfentwintig gulden van de opgelegde ontnemingsmaatregel kon niet meer dan een dag worden opgelegd. Dat betekende dat voor niet meer dan 4500 gulden vervangend kon worden gehecht. 11 Borgers 2001, p Kamerstukken II 1977/78, , nr. 3, p. 29; Eindrapport van de Commissie Vermogensstraffen 1972, p Kamerstukken II 1977/78, , nr. 3, p. 29; Eindrapport van de Commissie Vermogensstraffen 1972, p Art. 36e lid 1 Sr (oud); Bleichrodt & Vegter 2016, p Kamerstukken II 1977/78, , nr. 5, p. 18,

12 Conservatoir ontnemingsbeslag Pluk ze -wet Na de invoering van de mogelijkheid tot ontneming van het wederrechtelijk verkregen voordeel was wederom discussie ontstaan omtrent de vraag of het Nederlandse stelsel toereikend was om het voordeel te ontnemen. 16 De toepassingscriteria waren te strikt, het strafvorderlijk onderzoek was meer gespitst op de opsporing en de vervolging en niet op de financiële zijde van misdaad en de politie en justitie beschikten over onvoldoende financiële kennis en ervaring. 17 Bij de Wet van 10 december 1992 tot wijziging van het Wetboek van strafrecht en het Wetboek van Strafvordering en enkele andere wetten ter verruiming van de mogelijkheden tot toepassing van de maatregel van ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel ( Pluk ze -wet) werd een aantal ingrijpende wijzigingen doorgevoerd. 18 Verruimde toepassingsbereik De eerste ingrijpende wijziging was materieelrechtelijk van aard. Zoals gezegd was het toepassingsbereik van artikel 36e Sr te beperkt. In de praktijk was gebleken dat het moeilijk te bewijzen was dat het wederrechtelijk verkregen voordeel afkomstig is uit het bewezenverklaarde feit. 19 Bij de Pluk ze -wet werd het toepassingsbereik van artikel 36e Sr op twee punten verruimd. Het eerste punt betrof de verruiming van artikel 36e lid 1 en 2 Sr. Sedertdien kon het wederrechtelijk verkregen voordeel worden ontnomen uit soortgelijke feiten waaromtrent voldoende aanwijzingen bestond dat zij door de veroordeelde zijn begaan. Onder soortgelijke feiten werden feiten begrepen die tot dezelfde delictscategorie behoorden als het grondfeit. Of feiten tot dezelfde delictscategorie behoorden werd niet alleen bepaald door de plaatsing van de strafbaarstelling in de wet maar ook aan de hand van het rechtsgoed dat door de strafbepalingen werd beschermd. De voldoende aanwijzingen dat de soortgelijke feiten door de veroordeelde zijn begaan konden blijken uit ad informandum gevoegde feiten of uit andere feiten die uit het proces-verbaal zijn gebleken. 20 Het tweede punt betrof de verruiming van artikel 36e lid 3 Sr. De wetgever onderkende dat dit onderdeel mogelijk het meest verstrekkende 16 Kamerstukken II 1989/90, , nr. 3, p. 3; Groenhuijsen e.a. 1989, p. 1; Borgers 2001, p Bleichrodt & Vegter 2016, p. 364; Borgers 2011, p Bleichrodt & Vegter 2016, p Kamerstukken II 1989/90, , nr. 3, p Kamerstukken II 1989/90, , nr. 3, p

13 ALGEMENE ASPECTEN onderdeel was van de Pluk ze -wet. 21 Toch vond de wetgever het nodig om zo ver te gaan teneinde de meest ernstige en omvangrijke vormen van georganiseerde criminaliteit te bestrijden. De verruiming van artikel 36e lid 1 en 2 Sr tot soortgelijke feiten zou niet genoeg ruimte bieden om georganiseerde criminaliteit te bestrijden omdat was gebleken dat degenen die zich met dergelijke criminaliteit bezighielden, van uiteenlopende criminele markten thuis zijn. Indien aan twee voorwaarden was voldaan kon de ontnemingsmaatregel ook worden opgelegd indien aannemelijk was dat andere strafbare feiten op enigerlei wijze ertoe hadden geleid dat de veroordeelde wederrechtelijk verkregen voordeel had verkregen. De eerste voorwaarde was dat werd veroordeeld voor een misdrijf waarvoor een geldboete van de vijfde categorie kon worden opgelegd. De tweede voorwaarde was dat uit het strafrechtelijk financieel onderzoek aannemelijk werd dat de veroordeelde uit andere strafbare feiten wederrechtelijk verkregen voordeel had verkregen. Er hoefde dus geen rechtstreekse relatie te zijn tussen het misdrijf waarvoor veroordeeld was en het te ontnemen wederrechtelijk verkregen voordeel. 22 Evenmin was vereist dat de veroordeelde de andere strafbare feiten zelf had begaan. 23 Invoering van het strafrechtelijk financieel onderzoek De tweede ingrijpende wijziging betrof de invoering van het strafrechtelijk financieel onderzoek ter versterking van het eigen karakter van de ontnemingsmaatregel. 24 In de praktijk bleek het gerechtelijk vooronderzoek zich primair richtte op de waarheidsvinding en niet geschikt was om tegelijkertijd onderzoek te doen naar de omvang en de locatie van het wederrechtelijk verkregen voordeel. Het onderzoek naar het voordeel was tijdrovend. Indien dit zou moeten plaatsvinden binnen een gerechtelijk vooronderzoek terwijl de verdachte zich in voorlopige hechtenis bevond en dus het gerechtelijk vooronderzoek afgerond moest zijn binnen de maximale termijn van de voorlopige hechtenis, werd het financieel onderzoek vroegtijdig beëindigd dan wel geheel achterwege gelaten. Daarnaast bood de destijds geldende wetgeving onvoldoende mogelijkheden en bevoegdheden om derden te verplichten om gegevens te verstrekken omtrent de financiële situatie van de verdachte en om het feit dat diens financiële situatie werd onderzocht af te schermen voor de verdachte. Het strafrechtelijk financieel onderzoek kon worden ingesteld bij een verdenking van een strafbaar feit waarvoor een geldboete van de vijfde 21 Kamerstukken II 1989/90, , nr. 3, p Kamerstukken II 1989/90, , nr. 3, p Borgers 2001, p Bleichrodt & Vegter 2016, p

14 Conservatoir ontnemingsbeslag categorie kon worden opgelegd. Dit hing dus rechtstreeks samen met de ingrijpende verruiming van het toepassingsbereik van de ontneming van het wederrechtelijk verkregen voordeel. Het strafrechtelijk financieel onderzoek kon ook worden ingesteld zonder dat er een gerechtelijk vooronderzoek was ingesteld. Anders dan het gerechtelijk vooronderzoek hoefde het strafrechtelijk financieel onderzoek niet te zijn afgerond voordat de hoofdzaak ter terechtzitting aanhangig was gemaakt. Wel moest het voordien zijn aangevangen. Dit hing samen met de afsplitsing van de ontnemingsprocedure van de hoofdzaak. Er gold echter wel een termijn. De ontnemingsvordering moest binnen maximaal twee jaren na de uitspraak in de hoofdzaak in eerste aanleg zijn ingediend en dus moest het strafrechtelijk financieel onderzoek binnen die termijn afgerond zijn. 25 Afsplitsing van de ontnemingszaak van de hoofdzaak De derde ingrijpende wijziging betrof de (mogelijkheid tot) afsplitsing van de ontnemingszaak van de hoofdzaak. Dit stond er niet aan in de weg dat de ontnemingsvordering gelijktijdig met de dagvaarding aan de verdachte werd uitgebracht en dat aansluitend aan de behandeling van de hoofdzaak, nadat het onderzoek ter terechtzitting was gesloten, de ontnemingsvordering werd behandeld. Aldus kon aansluitend aan de uitspraak in de hoofdzaak een afzonderlijke uitspraak omtrent de ontnemingsvordering worden gedaan. Zoals opgemerkt moest de ontnemingsvordering binnen maximaal twee jaren na de uitspraak in de hoofdzaak in eerste aanleg zijn ingediend. Ter voorkoming van het rekken van het strafrechtelijk financieel onderzoek, werd de officier van justitie bij overschrijding van voornoemde termijn bedreigd met een verklaring van niet-ontvankelijkheid. De datering van de ontnemingsvordering was beslissend. De rechtbank die bevoegd was tot kennisneming van de hoofdzaak was tevens bevoegd tot kennisneming van de ontnemingsvordering maar het hoefde niet in dezelfde samenstelling. Sterker nog, de wetgever achtte het zelfs wenselijk dat de ontnemingsvordering werd behandeld door een soort van ontnemingskamer. De uitspraak in de ontnemingsprocedure was zelfstandig vatbaar voor hoger beroep. 26 Invoering van het conservatoir ontnemingsbeslag De vierde ingrijpende wijziging betrof de invoering van het conservatoir ontnemingsbeslag (zie subparagraaf 1.2.2). 25 Kamerstukken II 1989/90, , nr. 3, p Kamerstukken II 1989/90, , nr. 3, p