Seksediscriminatie en de gelijke waarde van pensioenen De prijs van pensioen

Transcriptie

1 ARTIKEL BRUCE CHAPMAN Professor, Faculty of Law, University of Toronto, Canada Seksediscriminatie en de gelijke waarde van pensioenen De prijs van pensioen Inleiding van de redactie De sociale of maatschappelijke waarde van ouderdomspensioen wijkt af van de waarde die daar door een individu met zijn individuele levensverwachting aan gehecht kan worden. In dit opzicht zijn pensioenen te vergelijken met levensreddende technologieën en wijkt een ouderdomspensioenverzekering af van andere verzekeringen. Het artikel van Chapman is gestoeld op de Amerikaanse praktijk, jurisprudentie en regelgeving. Bij lezing dient men er op bedacht te zijn dat de Nederlandse context op onderdelen fundamenteel afwijkt van de Amerikaanse. In 1987 publiceerde Bruce Chapman een artikel onder de titel Pensions, sex, discrimination, and the value oflife after death (International Review of Law and Economics (1987), 7 ( ). Ruim een decennium later is het betoog uit dat artikel nog altijd niet gedateerd. Een verkorte versie van het oorspronkelijke artikel is in 1998 verschenen in The New Palgrave Dictionary of Economics and the Law (P. Newman (ed.), London: Mac Millan Press 1998). Onderstaande is een bewerkte vertaling van de laatst genoemde publicatie. Daar waar dat de leesbaarheid door ons 'continentalen' ten goede kwam heeft de redactie enkele delen uit het origineel weggelaten. Dit is zoveel mogelijk aangegeven met (...). Ook zijn op enkele plaatsen extra kopjes toegevoegd. Het US Supreme Court verbood in de zaak Norris 1 de praktijk om mannen en vrouwen in verband met hun verschillende gemiddelde levensverwachting ongelijke pensioenuitkeringen toe te kennen. In de zaak Manhart 2 had ditzelfde Court reeds bepaald dat het een verboden vorm van discriminatie is om voor vrouwen een hogere premie in rekening te brengen dan voor mannen. In de discussie die naar aanleiding van deze uitspraken in de Verenigde Staten is gevoerd werd veelal uitgegaan van de veronderstelling dat de problematiek die in beide uitspraken aan de orde is een rol speelt bij alle verzekeringen waar sprake is van van sterftekansen afhankelijke risico's. In de opvatting van Chapman is daar sprake van een misvatting. Hij betoogt dat het gebruik van sekse-afhankelijke actuariële berekeningsfactoren in de context van (ouderdoms)pensioen heel anders ligt dan in de context van verzekeren in het algemeen. De argumenten die hij voor deze stelling aanvoert komen in het in Nederland terzake gevoerde debat nog niet naar voren en verdienen alleen daarom al onze aandacht. Chapman is van mening dat de wijze waarop de waarde van een pensioen bepaald wordt cruciaal is bij de discussie over het gebruik van actuariële factoren. Hij betoogt dat de sociale of maatschappelijke waarde van een (ouderdomspensioen afwijkt van de waarde die daar door een individu met zijn individuele levensverwachting aan gehecht kan worden. De prijs moet in zijn opvatting tot stand komen op grond van een middeling of aanpassing van de individuele economische prijs. Hij spreekt over een social discount. Chapman signaleert hier een analogie met de prijs van levensreddende technologieën die ook vanuit maatschappelijke overwegingen gewaardeerd worden op een wijze die niet overeenstemt met de marktwaarde die zij voor een individu kunnen hebben. ( ) 1. Zie nader over de hier genoemde uitspraak de bijdrage van K. Olson elders in dit nummer. 2. Zie noot NEMESIS

2 Individuele- en groepsgelijkheid Over de betekenis van sekse-gelijkheid in het geval van pensioenen is veel gezegd en geschreven. Volgens Brilmayer et al. (1980) spitst de discussie zich toe op de vraag, wat het onderwerp van gelijke behandeling zou moeten zijn: het individu of de groep. De voorstanders van het gebruik van sekse-gedifferentieerde sterftetabellen ondersteunen volgens Brilmayer het concept van groepsgelijkheid: gegeven gelijke bijdragen aan een pensioenregeling zou de som van de uitkeringen, uitbetaald aan mannen, gelijk moeten zijn aan de som van de uitkeringen, uitbetaald aan vrouwen. Dit leidt op individueel niveau tot ongelijke behandeling op grond van sekse. Om groepsgelijkheid te garanderen, moet iedere man een gemiddelde hogere periodieke uitkering ontvangen dan iedere vrouw. Mannen en vrouwen die exact even lang leven ontvangen dan echter verschillende periodieke en totale uitkeringen. De andere methode, sterftetabellen waarin gegevens over beide seksen zijn geïntegreerd, bereikt individuele gelijkheid, maar tegelijkertijd een ongelijke verdeling van de totale uitkeringen over de twee groepen. Daarom, stelt Brilmayer, is de juridische vraag of de Civil Rights Act met betrekking tot pensioenen gelijkheid voor individuen of voor groepen voorschrijft. Het antwoord is volgens Brilmayer duidelijk. Verwijzend naar de filosofische achtergrond van de Act, wordt gesteld dat 'de belangrijkste stroming in de burgerrechtentraditie rechten analyseert in termen van individuen. Het meest fundamentele principe daarbinnen is, dat geen enkel individu slechts mag worden beschouwd als deel van een raciale, seksuele, religieuze of etnische groep, of anders behandeld mag worden op grond van het lidmaatschap van zo'n groep.' (Brilmayer et al. 1980:508). Kimball (1980) benadrukt dat bij verzekeringen die per definitie gebaseerd zijn op ex ante schattingen van groepsgemiddelden een rechtvaardige behandeling van individuen onmogelijk is. Iedere voorspellende variabele die de verzekeraar gebruikt zal voor bepaalde individuen onrechtvaardig uitpakken, namelijk voor degenen die volgens de schattingen belast zijn maar voor wie de voorspelling niet uitkomt. Niet alle niet-rokers bijvoorbeeld, leven langer dan rokers. Volgens Kimball is dat nu eenmaal de aard van verzekeren en is de door Brilmayer geclaimde ongelijke behandeling gelijk te stellen is met de onrechtvaardigheid waarmee de kortlevende niet-roker wordt geconfronteerd. (...) Anders dan Kimball, die stelt dat groepsgebaseerde analyses voor het vaststellen van verzekeringen onvermijdelijk zijn, concentreert Benston (1982) zich op het uitgangspunt van het individu dat de verzekering of het pensioen in kwestie koopt. Vanuit dat individuele perspectief ontvangt iedereen, ongeacht sekse, dezelfde verwachte uitkering uitsluitend wanneer deze gebaseerd is op naar sekse gedifferentieerde sterftetabellen. Iedere vrouw kan natuurlijk verwachten dat zij dat tegoed verspreid over een langere periode ontvangt, maar het verwachte tegoed is om die reden niet kleiner. Wanneer daarentegen sekse-geïntegreerde tabellen worden gebruikt zodat mannen en vrouwen dezelfde periodieke uitkering ontvangen, dan zal een vrouw op grond van haar sekse een hoger totaalbedrag ontvangen, omdat ze naar verwachting langer leeft. Op grond hiervan concludeert Benston dat 'beschouwing van het geslacht van de verzekerde noodzakelijk is om zowel de waarde van deze producten voor hemzelf als de kosten voor de verzekeraar te taxeren. Het niet mogen (vanwege een wettelijk verbod) meewegen van deze factor resulteert er dan ook in dat werknemers ongelijk behandeld worden uitsluitend op grond van hun sekse.' (Benston 1982: 508, cursief toegevoegd). Uit deze polemiek blijkt dat het niet voldoende is sekse eenvoudigweg te definiëren als een verboden vorm van classificatie bij verzekeringen. Bovendien blijkt dat, afhankelijk van de manier waarop we de specifieke vorm van verzekering waarderen, zowel het wel als het niet op sekse classificeren als verwerpelijk kan worden neergezet. Voor een goede analyse en beoordeling van het onderwerp is een coherente beschrijving van de waarde van pensioenen noodzakelijk. De waarde van pensioenen en de gelijke waarde van pensioenen Verzekeren is de methode waarmee mensen zich compensatie verwerven voor de mogelijke effecten van een ongewenste situatie. Bij pensioenen is dat de situatie waarbij de verzekerde zonder inkomsten doorleeft. Om het besluit een pensioen te kopen volledig te kunnen begrijpen, is het belangrijk te weten waarom iemand niet gewoon spaart voor zijn eigen toekomst. De kern van de problematiek is onbekendheid met de toekomst. Wie geconfronteerd wordt met de onzekerheid of hij tot aan de leeftijd van tachtig jaar door zal leven, zal weinig gemotiveerd zijn om hiervoor het huidige waarde-equivalent van een dollar van zijn lopende vermogen opzij te zetten. Hij kan er nu met relatieve zekerheid van genieten en ruilt dat liever niet in voor het onzekere vooruitzicht die dollar in de toekomst te kunnen besteden. Iemand die 'risico-neutraal' is zal de waarde van een dollar op zijn tachtigste inschatten op die van vijftig dollarcent in het heden, omdat hij ervan uit gaat dat hij niet meer dan een 50/50 kans heeft, zo lang te zullen leven. Daarom zal hij slechts de helft sparen van wat hij gespaard zou hebben als hij zeker wist dat hij tachtig zou worden. Pensioenregelingen bieden iemand de mogelijkheid het financiële risico van een onbekende levensduur te elimineren. En om exact dezelfde reden waarom iemand niet gemotiveerd is een bepaald deel van zijn huidige inkomen te sparen voor een onzekere toekomst, zal een pensioenverzekeraar bereid zijn te beloven dat bedrag te betalen. Een bepaalde waarschijnlijkheid dat hij door zal leven betekent voor de verzekerde een niet-ideale kans om van zijn eigen spaarcenten te genieten en voor de pensioenverzekeraar de niet-ideale kans dat hij daadwerkelijk de pensioenuitkering volgens afspraak moet betalen. Daarom is de verzekeraar, afgezien van de administratieve kosten, bereid uitbetaling te beloven tegen een prijs die de verzekerde bereid is te betalen. De vijftig procent kans op een dollar kost de verzekerde dan slechts het huidige waarde-equivalent van vijftig dollarcent nr 4 105

3 De waarde van pensioenen - het handhaven van de levensstandaard Iemand die het financiële risico van een lange levensduur wil afdekken zal natuurlijk meer betalen dan de verdisconteerde huidige waarde van vijftig cent voor slechts een vijftig procent kans op een dollar. Het verschil tussen wat actuarieel is vastgesteld en wat risicomijdende personen méér willen betalen is de winst die de pensioenverzekeraar ontvangt. Het streven risico's te vermijden vormt de verklaring voor de winstgevendheid en dus de levensvatbaarheid van het pensioencontract. Hoewel de verzekerde een premie betaalt om het financiële risico van een lang leven af te dekken, betekent dat niet dat hij nu minder te besteden heeft dan in de toekomst. Een dergelijk onevenwichtig patroon van 'levensloop'-consumptie zou, uitgaande van niet wijzigende omstandigheden, irrationeel zijn. Hij geeft er de voorkeur aan zijn pensioen zodanig in te richten dat hij, geconfronteerd met een actuarieel rechtvaardig verzekeringstarief, voor zichzelf verzekerd is van een gelijk inkomen en dus een gelijke consumptie in ieder levensjaar (Arrow 1992). (...) De waarde van het pensioen voor de verzekerde wordt dus niet bepaald door de totale consumptie die op basis van waarschijnlijkheid tijdens zijn leven mogelijk gemaakt moet worden, maar door de zekerheid dat hij gedurende iedere periode van zijn leven dezelfde levensstandaard kan genieten. In feite is het voor een gemiddelde verzekerde, uitgaand van een pensioen dat gebaseerd is op een actuarieel rechtvaardig tarief, onmogelijk ex ante beter af te zijn met een contract dat zijn totale financiële tegoeden regelt, dan zonder contract; een dergelijk contract zou een verliezend voorstel zijn voor de verzekeringsmaatschappij. Ex ante verwachtingen van de totale financiële vergoedingen verschaffen dus niet de basis voor een verklaring voor het bestaan en de wijze van waardering van pensioenen. Dit heeft belangrijke implicaties voor sekse-gelijkheid bij pensioen. In de hierboven besproken discussie tussen Benston (1982) en Brilmayer et al. (1980) stelde Benston zich op het standpunt dat (...) het gebruik van sekse-gedifferentieerde sterftetabellen vereist is om de waarde van de verwachte betaling voor mannen en vrouwen gelijk te trekken. Hiermee miskent hij echter dat de waarde van een pensioen gebaseerd is op de gegarandeerde uitkering en op de periode, waarover deze gegarandeerd is. (...) Benston zou kunnen tegenwerpen dat je de huidige waarde van een verwacht betalingsproces van pensioentegoeden niet als een totaalbedrag mag karakteriseren, dat groter is voor vrouwen dan voor mannen. Hij kan zelfs betogen dat vrouwen nu eenmaal meer kans maken dan mannen om profijt te trekken van uitkeringen die na, bijvoorbeeld, het tachtigste levensjaar verstrekt worden. En dat het om die reden noodzakelijk is om vrouwen een lagere feitelijke periodieke uitkering te geven om gelijke verwachte periodieke uitkeringen voor mannen en vrouwen te kunnen garanderen. Hiertegen kunnen tenminste twee argumenten worden aangevoerd. Waarschijnlijkheidsschattingen van een bepaalde uitkering, zelfs als ze door expert-voorspellers worden gedaan, blijven nog steeds schattingen. Uiteindelijk kunnen ze slechts goed of fout blijken. Alleen als ze goed zijn weten we dat ze een uitkering hebben opgeleverd. Als ze fout zijn weten we dat zo'n uitkering niet was gegarandeerd. Het feit dat de uitkering een hoge waarschijnlijkheid ex ante had maakt het niet meer dan een verwacht tegoed zolang het niet inderdaad ex post materialiseert. Negentig procent kans op een dollar is in werkelijkheid nooit negentig dollarcent; het is of een dollar of niets, afhankelijk van de manier waarop de onzekerheidsfactor uitpakt. Het tweede argument is dat een betoog waarin pensioen wordt gezien als een te ontvangen totaalbedrag de bestaansreden van pensioenregelingen miskent. Voor een beter begrip van deze bestaansreden neme men de risiconeutrale persoon die een vijftig procent kans op het winnen van een dollar kan kopen. Alleen al op grond van die kans zal hij alles tot aan vijftig cent willen betalen. Een risicomijdend persoon echter betaalt iets minder dan vijftig cent voor eenzelfde gok. In een samenleving van risicomijdende personen valt dan ook te verwachten dat weinig individuen op grond van actuarieel juiste cijfers een weddenschap aangaan voor de uitkering van een dollar. Anderzijds zal dezelfde risicomijdende persoon, geconfronteerd met een vijftig procent kans om een dollar te verliezen, iets meer dan vijftig cent betalen om de gok te vermijden. Het ligt dus voor de hand dat in een gemeenschap van risicomijdende personen het merendeel een premie betaalt bovenop het actuarieel juiste bedrag, om het verlies van een dollar te vermijden. Zij kopen in dat geval dus een pensioenverzekering. Het bestaan van pensioenregelingen impliceert dat de premiebetaling voor pensioen door risicomijdende personen beschouwd wordt als een dekking tegen kosten (dat wil zeggen tegen het verlies van een dollar), en niet als een verzekering van een netto-uitkering (dat wil zeggen het verkrijgen van een dollar). Zelfs wanneer de grotere kans op een bepaalde uitkering gelijkgesteld wordt aan een hogere uitkering, dan nog is een grotere kans op pensioenbetaling niet de achterliggende redenering voor het kopen van een pensioen. Een grotere kans dat een periodiek pensioen uitbetaald zal worden betekent alleen, dat de verzekerde verwacht dat bepaalde kosten (namelijk de kosten van levensonderhoud) hoger zullen zijn. Egalisatie van nettovergoedingen van kosten vereist daarom gelijke periodieke betalingen op het moment dat de relevante perioden zich voordoen. Het is waarschijnlijker dat periodieke betalingen uitbetaald worden aan degenen die hogere kosten verwachten - en gegeven de actuele data met betrekking tot de verschillende levensverwachtingen van de beide seksen, betekent dit hogere te verwachten pensioenuitkeringen voor vrouwen dan voor mannen. Maar omdat dit geen hogere netto-uitkeringen voor vrouwen tot gevolg heeft, wordt er geen geweld gedaan aan de gelijke behandeling van de seksen. Dat zou alleen het geval zijn wanneer men er niet in slaagt in gelijke periodieke betalingen te voorzien. Maar is het dan niet gerechtvaardigd om in iedere (denkbare) context verschillende verzekeringspremies in rekening te brengen voor verschillende risicoklassen? Neem bijvoorbeeld de auto-ongevallenverzekering. Heeft de achteloze autorijder niet méér kans op een ongeluk en loopt hij daardoor niet ook een grotere 106 NEMESIS

4 kans op toekomstige kosten? Is het om die reden niet irreëel om hem eenzelfde premie te laten betalen als de voorzichtige autorijder waardoor de verhouding tussen de verwachte verzekeringsuitkeringen en verwachte kosten (inclusief premies en kosten van een ongeluk zelf) voor iedereen gelijk is? Er is evenwel een cruciaal verschil tussen een pensioenregeling, gebaseerd op verschillen in levensverwachting tussen beide seksen en een ongevallenverzekering, gebaseerd op risicocategorieën. Beide vormen van premiedifferentiatie impliceren ongelijke behandeling van verder identieke individuen die geconfronteerd met dezelfde gebeurtenis verschillende premies hebben moeten betalen om de kosten daarvan te dekken. Maar anders dan voor de kosten van een auto-ongevallenverzekering is er bij pensioen een goede maatschappelijke reden om de bestaande verschillen te compenseren en dus een prijsaanpassing toe te passen. Verdisconteren van het leven na de dood: private en sociale visies op pensioenen Pensioenen bieden iemand een manier om om te gaan met het feit dat vermogen, wanneer het niet vandaag wordt geconsumeerd, misschien nooit wordt geconsumeerd omdat er een risico is, eerder te overlijden. De regelingen maken het mogelijk de rechten op een toekomstig inkomen te kopen tegen prijzen, die de onzekerheid dat zij misschien niet lang genoeg leven om er werkelijk van te genieten, reflecteren. Potentiële ontvangers van een pensioen zullen dan ook weinig geneigd zijn om voor hun beloofde pensioen meer te betalen dan een actuarieel redelijke prijs. Vijftig cent betalen voor een kans van vijftig procent op een pensioenuitkering in het tachtigste levensjaar kan bijvoorbeeld aantrekkelijk zijn voor een langlevend persoon die verwacht dat hij vijftig procent kans heeft om tot zijn tachtigste te leven, maar is veel minder aantrekkelijk voor iemand die een kans heeft van dertig procent om die leeftijd te bereiken. Het mechanisme van het vaststellen van pensioenprijzen wordt verklaard door de onmogelijkheid om vermogen postuum te consumeren. Daarom ook kiest men liever voor pensioenen dan voor sparen. Evenmin als iemand bereid is om de huidige waarde van een dollar te sparen voor een niet-ideale kans op consumptie van die dollar in de toekomst, is hij bereid meer dan een actuarieel rechtvaardige prijs voor een pensioenverzekering te betalen. Dit is een privé-verdiscontering van de postume bruikbaarheid van vermogen, die belangrijke implicaties heeft voor mijn opvatting dat pensioenen, althans bezien vanuit het algemeen overheidsbeleid, anders behandeld dienen te worden dan andere vormen van verzekering. Pensioenen moeten in mijn opvatting worden beschouwd als een zaak van overheidsbeleid. Aan de hand van een vergelijking met een ander terrein van overheidsbeleid, zal ik dit uitgangspunt nader verduidelijken. Levensreddende technologieën versus pensioenen Iemand die een grote kans heeft binnen afzienbare tijd te overlijden - een terminale kankerpatiënt bijvoorbeeld - zal bereid zijn een zeer groot bedrag te besteden aan een kuur met maar weinig kans op succes. De reden is dat elke dollar die hij nu weigert uit te geven later, als hij dood is en er niet meer van kan genieten, van geen enkele waarde meer is. Een dergelijke extravagantie is vanuit zijn persoonlijke gezichtspunt begrijpelijk. Vanuit een sociaal perspectief is deze aldus uitgegeven dollar echter een dollar die onttrokken wordt aan andere zaken, inclusief de wellicht grotere kans het leven van iemand anders te redden. Wanneer deze keuzes worden overgelaten aan economische marktprincipes zullen de hoog-risicogroepen stelselmatig de laag-risicogroepen overtroeven in de competitie naar schaarse levensreddende technologie, terwijl toewijzing van de technologie aan laag-risicogroepen waarschijnlijk meer levens zou kunnen redden. Deze systematische discrepantie tussen de private en sociale waardering van een dollar die besteed wordt aan het redden van een leven bestaat ook voor de dollars die besteed worden aan de financiering van de oude dag. Zodra het juiste verdisconteringstarief wordt toegepast op de privé-waardering van pensioenen, is het resultaat de gelijke waarde van pensioenen voor alle individuen, gemeten in periodieke uitkeringen, ongeacht sekse en gegeven gelijke bijdragen. Dit is precies het resultaat dat door Norris werd verordonneerd. (...) Er bestaat dus een zekere analogie tussen een (oudedags)pensioen en levensreddende technologieën. In beide situaties wordt de beslissing om hieraan geld uit te geven mede bepaald door de wetenschap dat alleen bij leven nog van de aanschaf genoten kan worden. En net als hoog-risico personen méér zullen willen betalen om het overlij densrisico te reduceren zullen de naar verwachting korter levende (of hoog-risico) personen voor pensioenen minder willen betalen. Postuum geld is voor beiden immers zonder waarde. Omdat beide beslissingen gebaseerd zijn op dezelfde individuele redenering, zou hetzelfde (sociale verdisconteringstarief hierop moeten worden toegepast. Hoog-risico individuen zouden hun grotere bereidheid te betalen voor levensreddende technologie verdisconteerd moeten zien zodat zij niet de bij deze bereidheid behorende extreem hoge prijs hoeven te betalen. Kortlevende individuen zouden hun grotere weerstand tegen het betalen voor pensioenen niet vertaald moeten zien in een met de weerstand overeenkomende verlaging van de prijs. Op deze wijze bereikt men een, vanuit overheidsperspectief beoordeeld, betere maatstaf voor de waardering van zowel levensreddende technologie als van pensioenen. (Ouderdoms)pensioen versus verzekeringen Deze redenering mag niet zonder meer worden overgenomen voor andere verzekeringsvormen. De argumenten voor een tarief van sociale verdiscontering van pensioenen zijn ontleend aan de neiging van mensen met een hoog overlijdensrisico (vooral mannen) om het sociale nut van de dollar na hun dood te verdisconteren. De redenering heeft alleen waarde wanneer postume consumptie geen essentiële voorwaarde in het verzekeringscontract is. In dit opzicht is de verwerving van een (ouderdoms)pensioen (of van een levensreddende technologie) essentieel anders dan de verwerving van een overlijdensrisicodekking. Neem bijvoorbeeld een vrouw die een levensverzekering wil aanschaffen waarbij een bepaald tegoed wordt 1999 nr 4 107

5 uitbetaald wanneer zij binnen een vastgestelde termijn overlijdt. Aangezien voor mannen de kans dat zij binnen de termijn overlijden groter is dan voor vrouwen, zal mannen een hoger tarief gerekend worden. Als vrouwen voor hetzelfde bedrag als mannen zouden worden aangeslagen, zouden ze de verzekering niet willen kopen. Anders dan bij pensioenen is deze onwil niet gebaseerd op het feit dat een geldsom of het beloofde verzekeringstegoed geen waarde heeft na haar overlijden, want bij deze levensverzekering gaat het om degenen die achterblijven. Haar onwil hangt samen met het feit dat het minder waarschijnlijk is dat degenen die haar overleven de verzekering binnen de termijn krijgen uitgekeerd. Dit heeft niets te maken met private en sociale waardering van een postume dollar. Er is dan ook geen reden om het aangepaste tarief dat bij pensioen gewenst is op de waardebepaling van een levensverzekering toe te passen; zelfs niet wanneer beide vormen van verzekering op dezelfde sterftekansen berusten. De analyse die hierboven is gegeven voor het aangepaste tarief in de pensioencontext heeft dus geen consequenties voor het gebruik van sekse-geïntegreerde kansenreeksen bij ongevallenverzekeringen. Het is gebruikelijk jonge mannen voor een ongevallenverzekering meer premie in rekening te brengen dan jonge vrouwen, omdat mannen statistisch gezien een grotere kans maken op een ongeluk. Iedere poging om van mannen en vrouwen dezelfde tarieven te vragen zou bij vrouwen op onwil stuiten te betalen, omdat zij zichzelf beschouwen als een groep die een kleinere kans heeft te profiteren van het collectieve tegoed. Ook hier geldt weer dat deze grotere weerstand om te betalen niets te maken heeft met de systematische verdiscontering van het postume gebruik van een dollar. 3 Problemen bij het gebruik van seksegeïntegreerde sterftetabellen Wat ook de zeggingskracht is van de hier gepresenteerde analyse met betrekking tot sekse-gelijkheid bij pensioenen; de gebruikelijke efficiency-overwegingen mogen bij de uiteindelijke afweging niet vergeten worden. Als mannen voor een bepaalde pensioenuitkering hogere kosten moeten maken als gevolg van het gebruik van sekse-geïntegreerde sterftetabellen, zullen zij minder willen investeren in pensioenen dan nu het geval is. Terwijl vrouwen alle stimulansen hebben om volledig gefinancierd of verzekerd te blijven, zullen met name mannen minder kopen omdat zij de tarieven ten opzichte van zichzelf als actuarieel onrechtvaardig beschouwen (Rea 1987). Zonder verdere regulering van de door individuen te verwerven pensioentegoeden, zal het uiteindelijk effect van uitspraken als Manhart hierdoor juist niet een gelijke financiering zijn ongeacht sekse in ieder gepensioneerd levensjaar. En dan wordt de bedoeling van het aangepaste- of verdisconteringstarief in wezen ondermijnd. Daarnaast bestaat het gevaar dat werkgevers minder bereid zijn om vrouwen in dienst te nemen, of te belonen op basis van dezelfde salarisinschaling, wanneer het voor vrouwen niet langer meer mogelijk is hun eigen duurdere pensioenen te financieren. Dit zou een ongewenst en ironisch resultaat opleveren voor vrouwen. Ze zouden gelijkheid bereiken wat betreft pensioenvoorzieningen, om die gelijkheid vervolgens ontkend te zien door werkgeversbelangen. Natuurlijk valt deze vorm van discriminatie door werkgevers onder de verboden van de Civil Rights Act, maar discriminatie op het gebied van het contracteren van werknemers is minder gemakkelijk te traceren dan het uitdrukkelijk gebruik van naar sekse onderscheiden sterftetabellen in pensioenen, dat gemakkelijk kan worden opgemerkt en gecontroleerd. Tot slot Deze twee genoemde problemen maken de implicaties duidelijk van het verzekeren van gelijke periodieke pensioenuitkeringen ongeacht sekse. Niets in de hier gepresenteerde analyse kan aan deze problemen af doen. Uit mijn analyse blijkt wel, dat een van de argumenten voor het gebruik van sekse-afhankelijke actuariële tabellen bij overlijdensverzekeringen niet van toepassing is bij pensioenen. Bij pensioenen zullen we, evenals bij levensreddende activiteiten, bereid moeten zijn een tarief te bepalen dat de sociale waarde reflecteert van het leven vóór de dood. (...) Literatuurlijst Statutes Civil rights Act of 1964, s. 703 (a)(l). Cases Arizona Governing Committee, etc. v. Norris, 463 US 1073 (1983). City oflosangeles, etc. v. Manhart, 435 US 702 (1978). Bibliography Arrow, KJ Sex differentiation in annuities: reflections on utilitarianism and inequality. In Rational Interaction: Essays in Honor of John C. Harsanyi, ed. Reinhard Selten, New York: Springer-Verlag Benston, G The economics of gender discrimination in employee fringe benefits: Manhart revisited. University ofchicago Law Review 49: Brilmayer, L. Hekelar, R.W. Laycock, D. and Sullivan, T.A Sex discrimination in employer-sponsored insurance plans: a legal and demographic analysis. University ofchicago Law Review 47: Chapman, B Pensions, sex discrimination, and the value of life after death. International Review of Law and Economics 7: Kimball, S.L Reprise on Manhart. American Bar Foundation Research Journal Rea, S.A., Jr The market response to the elimination of sexbased annuities. Southern Economie Journal 54: Chapman sluit overigens niet uit dat er andere redenen zijn om in de ongevallenverzekeringen gelijke behandeling na te streven. Zijn betoog in dit artikel strekt er slechts toe aan te geven dat de (door hem benoemde) reden die in de pensioencontext noopt tot gelijke uitkeringen/premies niet relevant is voor deze verzekeringscontext. Overigens geldt in de Nederlandse context dat een dergelijk onderscheid terzake van ongevallenverzekeringen in strijd is met de Algemene wet gelijke behandeling. 108 NEMESIS