Kenniskansen voor AMZ-relevant synthetiserend onderzoek op basis van Malta-rapportages

Transcriptie

1 PROGRAMMA KENNISKAART ARCHEOLOGIE Kenniskansen voor AMZ-relevant synthetiserend onderzoek op basis van Malta-rapportages

2 2 Inhoud 1. Inleiding, pag Oogst voor Malta: kenniskansen zoeken via de snelweg, pag Geselecteerde kenniskansen : Geografische kenniskansen, pag Westelijk Noord-Brabant, pag De Gelderse vallei (Utrechts-Gelders Zandgebied), pag Hollands Duingebied, pag. 13 Chronologische kenniskansen, pag Laat-neolithicum, de vroege bronstijd en de midden-bronstijd A (heel Nederland), pag De overgang van de laat-romeinse tijd naar de vroegmiddeleeuwse periode in Zuid-Nederland, pag. 18 Thematische kenniskansen, pag Locatiekeuze en bewoningsdynamiek in de late prehistorie, Romeinse tijd en middeleeuwen in oostelijk Noord-Brabant, pag Archeologisch onzichtbare boerderijen en erven uit de periode (heel Nederland), pag Bijlagen Bijlage 1: Groslijst potentiële kenniskansen, pag. 28 Bijlage 2: Uitvoerders inventarisatie en uitwerking kenniskansen, pag. 29

3 3 Inleiding In zijn reactie op de evaluatie van de Wet en het Besluit op de archeologische monumentenzorg heeft de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen een aantal voorstellen gedaan die leiden tot een versterking van het bestaande archeologische stelsel.1 De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft als verbindende factor tussen beleid, wetenschap en praktijk de opdracht gekregen enkele van die voorstellen uit te voeren. Een aantal van deze voorstellen is tot project uitgewerkt binnen het programma Kenniskaart Archeologie. De Kenniskaart Archeologie, een metafoor voor een samenhangend pakket van voorzieningen, heeft tot doel te zorgen voor een betere infrastructuur voor belangenafweging binnen de archeologische monumentenzorg (amz).2 1 Brief aan de Tweede kamer d.d. 7 februari 2012, Vergaderjaar , , nr Uitvoeringsplan voorstellen beleidsreactie evaluatie archeologiewetgeving, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, mei Essentieel voor een goede belangenafweging is dat de kenniswinst, die door het Malta onderzoek gegenereerd wordt, leidt tot nieuwe inzichten over het verleden. Deze nieuwe inzichten vormen de basis voor nauwkeurigere archeologische verwachtingen en daarop afgestemd archeologiebeleid. Uit bovengenoemde evaluatie is naar voren gekomen dat de amz-cyclus juist op dit belangrijke onderdeel, interpretatie en synthese (het vormen van beelden van het verleden), stagneert. In zijn beleidsreactie schrijft de Staatssecretaris hierover het volgende: Ik zet in op de creatie en validatie van archeologische informatie zoals de Raad voor Cultuur dat verwoord heeft in zijn advies. Daarom zal ik een onderzoeksprogramma opzetten naar het voorbeeld van Oogst van Malta dat in 2009 is afgerond. Doel van dit programma is het opzetten van archeologische overzichtsstudies, waarbij ook standaardrapportages worden opgewerkt tot syntheses die leiden tot kennisvermeerdering van Malta-oogst. Eén van meerdere cultusplaatsen uit de late ijzertijd langs de Maas (Foto: ADC Archeoprojecten)

4 4 ons verleden. Daarbij zal ook worden verkend of in incidentele gevallen, bij belangrijke opgravingen, meer kennis kan worden gegenereerd dan de reguliere archeologische standaardrapportages doorgaans bieden. De kennis die dit programma oplevert, wordt verwerkt in de archeologische kenniskaart van Nederland. Tijdens en na afloop van het programma zullen de resultaten gepresenteerd worden aan het publiek. Het programma wordt uitgevoerd in samenwerking met andere partijen zoals universiteiten, archeologische bedrijven en andere overheden. 3 Om dit doel te bereiken is binnen de Kenniskaart Archeologie het project NieuweNOaA-Oogst voor Malta gestart. Het deelproject Oogst voor Malta heeft tot doel het stimuleren van synthetiserend onderzoek. Beschouwend en synthetiserend onderzoek vormt de cruciale schakel tussen het Malta-onderzoek en ons beeld van de nationale voorraad archeologie. 4 Binnen Oogst voor Malta worden de komende jaren onderzoeksopdrachten uitgezet die gerelateerd zijn aan evidente kennislacunes met betrekking tot de aard en verspreiding van archeologische verschijnselen in de Nederlandse bodem. De resultaten vormen input voor een update van de Nationale Onderzoeksagenda Archeologie (NieuweNOaA) en voor de Kenniskaart Archeologie. Daarnaast zullen de resultaten gebruikt worden voor publieksgerichte activiteiten. Om bij het uitzetten van synthetiserend onderzoek goede keuzes te maken, worden binnen Oogst voor Malta: 1. kenniskansen opgespoord (zie uitgangspunten in hoofdstuk 2). 2. de toename van kennis sinds de introductie van Malta geïnventariseerd. Dit wordt afgemeten aan de productie van synthetiserende studies, zoals proefschriften en wetenschappelijke artikelen waarin wordt ingegaan op thema s en vragen uit de NOaA. Deze inventarisatie dient voor het toetsen van kenniskansen. Als de betreffende vragen namelijk al (in belangrijke mate) door middel van synthetiserend onderzoek blijken te zijn beantwoord, kunnen ze van de lijst met kenniskansen worden geschrapt. Deze rapportage betreft activiteit 1. De hier gepresenteerde kenniskansen betreffen een eerste selectie. De komende jaren zal deze selectie van kenniskansen worden aangevuld, waarbij ook activiteit 2 zal plaatsvinden. De resultaten van activiteit 2 zullen in een afzonderlijke rapportage gepubliceerd worden. 3 Brief aan de Tweede kamer d.d. 7 februari 2012, Vergaderjaar , , nr. 3, pagina 7. 4 Uitvoeringsplan voorstellen beleidsreactie evaluatie archeologiewetgeving, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, mei 2012, 16.

5 2 Oogst voor Malta: kenniskansen zoeken via de snelweg 5 Vanwege het gecompliceerde en tijdrovende karakter van een bottom-up analyse in relatie tot de urgentie om in 2013 een deel van het synthetiserend onderzoek aan te besteden, is voor deze fase gekozen voor een zogeheten snelweg procedure. Grote, evidente kansen voor synthetiserend onderzoek (zie onder, bij uitgangspunten) zijn top-down geïnventariseerd en vervolgens geprioriteerd (bijlage 1). De zeven geselecteerde kenniskansen zullen in 2013 als project worden uitgezet. De overige synthetiserende onderzoeken die de komende jaren binnen Oogst voor Malta worden uitgezet, zullen voor zover mogelijk wel door middel van een bottom-up analyse worden vastgesteld. Helaas was het niet mogelijk externe partijen te betrekken bij de selectie van kenniskansen. Gelet op de geldende regelgeving zou betrokkenheid vooraf hen de kans ontnemen aan de aanbesteding van projecten deel te nemen. Daarom was het noodzakelijk de selectieprocedure binnen de RCE uit te voeren. De inventarisatie en uitwerking van de kenniskansen is uitgevoerd door archeologen van de Sector Kennis Onroerend Erfgoed (bijlage 2). De lijst kenniskansen en de prioritering zijn gefiatteerd door de opdrachtgever (Prof. Dr. J. Bazelmans, Hoofd Sector Kennis RCE) en de programmaleider van Kenniskaart Archeologie (Dr. R. Lauwerier). Uitgangspunten kenniskansen : De in dit rapport opgenomen kenniskansen zijn gebaseerd op interviews met archeologen van de afdelingen Archeologie en Landschap in de periode februari/maart 2013 (bijlagen 1 en 2). Een kenniskans heeft betrekking op een periode, regio en/of thema die vanuit nationaal perspectief - enerzijds een grote lacune in onze kennis vormt 5 en anderzijds naar verwachting opgevuld kan worden door een synthetiserende analyse van een substantiële hoeveelheid Malta-rapportages (afb. 1). Prioriteit krijgen kenniskansen die belangrijk zijn voor het maken van betere keuzes binnen de context van de archeologische monumentenzorg. Belangrijk in dit opzicht zijn de zogeheten geografische kennislacunes, relatief grote gebieden waar tot Malta weinig archeologische informatie over was en zeker geen samenhangend overzicht (afb. 2). 6 Zelfs basale syntheses betekenen hier vanuit AMZ perspectief een grote stap voorwaarts. Gebieden zonder stapels Malta-rapportages vallen echter op voorhand af. De hier bedoelde Malta-rapportages betreffen rapportages van opgravingen, en in mindere mate inventariserende onderzoeken met een substantiële omvang, uitgevoerd sinds ca Afb. 2. Landelijke geografische kennislacunes geprojecteerd op de archeoregio s (Archeologiebalans 2002, afb. 7). Om inzicht te krijgen in de aantallen verschenen opgravingsrapportages per archeoregio sinds 1996 is Archis geraadpleegd (tabel 1, afb. 1). Het aantal in Archis geregistreerde opgravingsrapportages (n=1169) blijft achter bij het aantal onderzoeksmeldingen (n=2357). Het in tabel 1 genoemde aantal is dus slechts indicatief Uit de groslijst met geformuleerde kenniskansen (bijlage 1) is een selectie gemaakt van zeven projecten, die verder in dit rapport uitgewerkt zijn. Deze selectie is gebaseerd op inhoudelijke gronden (meerdere malen als lacune aangemerkt, als lacune in de Archeologiebalans genoemd) en op urgentie (flinke stapel rapportages aanwezig, waaronder in een aantal gevallen een wetenschappelijk kader, waaruit geput kan worden). Kenniskansen die in de vorm van synthetiserend onderzoek al door universiteiten of binnen andere kaders opgepakt zijn of worden, zijn gedeselecteerd. 7 5 En als zodanig geformuleerd in de Nationale Onderzoeksagenda Archeologie. 6 Zie: Kennisatlas 1997, Archeologiebalans 2002, Erfgoedbalans Een voorbeeld hiervan is de kenniskans Het Maasdal. Binnen het Rijkswaterstaat-project De Maaswerken is al in een synthese voorzien.

6 6 Afb. 1. In Archis geregistreerde rapportages van opgravingen sinds 1996, per archeoregio (stand van zaken april 2013).

7 7 De overige in bijlage 1 benoemde kenniskansen kunnen worden meegenomen bij het formuleren van de overige projecten binnen Oogst voor Malta. 8 Leeswijzer In hoofdstuk 3 worden achtereenvolgens de geselecteerde geografische, chronologische en thematische kenniskansen gepresenteerd. Per kenniskans zijn de in de NOaA-genoemde kennislacunes geïnventariseerd en benoemd. Op basis hiervan zijn kennisthema s en onderzoeksvragen geformuleerd die sturend zijn voor het uit te voeren synthetiserende onderzoek en relevant zijn in het kader van de NieuweNOaA. De desbetreffende kennisthema s zijn geselecteerd uit een nieuwe lijst thema s die de basis zal vormen voor de NieuweNOaA: 1. Ontstaan en ontwikkeling van het (cultuur)landschap 2. Bewoning 3. Begraving 4. Economie, land- en watergebruik 5. Locatiekeuze 6. Gemeenschap/samenleving 7. Rituele praktijken 8. Langetermijn perspectief 9. Krijgsgeschiedenis 10. Materiële cultuur Aantal rapportages per archeoregio Totaal Brabants zandgebied 237 Drents zandgebied 40 Flevolands kleigebied 11 Fries veengebied 3 Fries-Gronings kleigebied 53 Hollands duingebied 70 Hollands veen-klei gebied 109 Limburgs loessgebied 33 Limburgs zandgebied 46 Noord-Hollands kleigebied 38 Overijssels-Gelders zandgebied 155 Utrechts-Gelders rivierengebied 184 Utrechts-Gelders zandgebied 108 Zeeuws kleigebied 82 Eindtotaal 1169 Tabel 1. In Archis geregistreerde rapportages van opgravingen sinds 1996, per archeoregio (stand van zaken april 2013). Het synthetiserende onderzoek zal plaatsvinden op basis van de geformuleerde opdracht, een inventarisatie en analyse van de aanwezige stapel Malta-rapportages en (een selectie van) eventueel overige relevante publicaties. De in dit rapport per kenniskans opgevoerde lijst met Malta-rapportages dient slechts ter onderbouwing en is verre van compleet. De toegevoegde relevante overige publicaties zijn slechts indicatief. 8 Dit geldt ook voor de in bijlage 1 geformuleerde kenniskansen voor de steden. Op moment van schrijven was nog niet duidelijk op welke manier een zinvolle selectie van de evidente stapel rapportages gemaakt kan worden om vragen op nationaal niveau te kunnen beantwoorden. In een volgende fase van het project kunnen ook maritieme kenniskansen aan bod komen.

8 Afb. 3. Geografische weergave van de geselecteerde kenniskansen voor AMZ-relevant synthetiserend onderzoek. 1. Westelijk Noord-Brabant (Brabants Zandgebied); 2. De Gelderse Vallei (Utrechts-Gelders Zandgebied); 3. Hollands Duingebied; 4. Laat-neolithicum, de vroege bronstijd en de midden-bronstijd A (heel Nederland); 5. De overgang van de laat-romeinse naar de vroegmiddeleeuwse periode in Zuid-Nederland; 6. Locatiekeuze en bewoningsdynamiek in de late prehistorie, Romeinse tijd en middeleeuwen in oostelijke Noord-Brabant; 7. Archeologisch onzichtbare boerderijen en erven uit de periode (heel Nederland).

9 3 Geselecteerde kenniskansen 9 Geografische kenniskansen 1. Westelijk Noord-Brabant (Brabants Zandgebied) Inleiding Tot aan de implementatie van het Verdrag van Malta was in de wijdere regio, West- en ook Midden-Brabant, weinig onderzoek uitgevoerd. 9 Onderzoeken voorafgaand aan de uitbreidingen van Breda in westelijke richting en de aanleg van de Hogesnelheidslijn (HSL) hebben uitgewezen dat het westen van de provincie ook een rijk bodemarchief herbergt. 10 De decennialange onbalans op kennis over de bewoningsgeschiedenis is wat meer in evenwicht gekomen 11, maar het midden van de provincie rijst nu op als een kansrijke regio voor een synthetiserend overzicht. Vooral de omgeving Tilburg kent mede sinds de aanstelling van een gemeentelijk archeoloog een ware hausse aan archeologische onderzoeken. De hoge stapel aan opgravingsrapportages vormt een aantrekkelijke kennisbron voor een getrapte synthese, een regionale, gevolgd door een vergelijking op provinciaal (west/oost) en nationaal niveau. Het intensief onderzochte oosten en het nieuwe westen krijgen op die manier een inhoudelijke verbinding. 12 Lacunes Kennis over de bewoningsgeschiedenis algemeen. Bronnen NOaA (hoofdstukken) Hoofdstuk 17. De late prehistorie in Noord-, Oost- en Zuid- Nederland en het rivierengebied: Huizen: constructie en typologie; Huistypen: datering; Biografie van huis en erf; Grafritueel en grafmonumenten. Hoofdstuk 18. De Romeinse tijd in het Midden-Nederlandse rivierengebied en het Zuid-Nederlandse dekzand en lössgebied: Nederzettingen. Hoofdstuk 22. De middeleeuwen en vroegmoderne tijd in Zuid-Nederland: Bewoningspatronen in Zuid-Nederland; Nederzettingen in hun ruimtelijke, landschappelijke, sociale en chronologische context. Nieuwe NOaA De synthese voor Westelijk Noord-Brabant genereert kennis voor wat betreft de kennisthema s: 2. Bewoning ruimtelijke spreiding nederzettingen structuurtype inrichting erven interne organisatie van de individuele nederzetting 3. Begraving graftype randstructuren grafritueel ruimtelijke spreiding 7. Rituele praktijken depositiepraktijken (in de zin van bouwoffers) 8. Langetermijnperspectief bewoning Centrale vraagstellingen 1. Wat voor nieuwe kennis heeft het gravend Malta-onderzoek in Westelijk Noord-Brabant opgeleverd? Welke perioden van de bewoningsgeschiedenis zijn nu juist belicht, welke zijn (nog steeds) onderbelicht en hoe kan dat worden verklaard? Hoe verhoudt deze nieuwe kennis zich tot andere regio s? 2. Zijn er verschillen, en zo ja, welke, in de bewoningsdynamiek, in de zin van ruimtelijke spreiding van nederzettingen en grafvelden, en hoe zijn deze te verklaren? Opdracht 1. Het formuleren van een probleemstelling, waarbij de problematiek op een heldere wijze wordt geïntroduceerd; 2. Een inventarisatie van Malta opgravings- en andere substantiële rapportages om tot een (meer) volledig overzicht te komen en op grond daarvan een eerste karakterschets (op hoofdlijn) van onderzoeksresultaat naar verschijningsvorm en datering; 3. Het aanscherpen van het plan van aanpak aan de hand van de resultaten van de bronverkenning: concretisering en nadere operationalisering van de centrale vraagstellingen; 4. Analyse van de bronnen; 5. Het beantwoorden van de onderzoeksvragen, in relatie tot de NOaA en overige relevante publicaties, op de drie onderscheiden niveaus tot synthese; 6. Het schrijven van een synthese; 7. Het formuleren van vragen voor de Nieuwe NOaA, die sturend kunnen zijn voor toekomstig onderzoek. 9 Archeologiebalans 2002, afb Koot & Berkvens 2004; Kranendonk et al Theunissen & Meffert Arnoldussen & Fontijn 2006 (periode vóór midden-bronstijd B).

10 10 Selectie (!) van relevante Malta-rapportages Kranendonk, P., P. van der Kroft, J. J. Lanzing & B. Meijlink (red.) 2006: Witte vlekken ingekleurd. Archeologie in het tracé van de HSL Zuid, Amersfoort (Rapportage Archeologische Monumentenzorg 113). Koning, de, J., 2005: Alphen in de vijfde eeuw. Definitieve opgraving van een vroeg-middeleeuws nederzettingscom plex op de Kerkakkers te Alphen (Alphen-Chaam), Amersfoort (ADC-rapport 518). Prangsma, N.M. & J. Vanden Borre 2006: Alphen-Chaam De Ligt II. Een archeologische opgraving, Amersfoort (ADC-rapport 522). Meijlink, B.H.F.M., G. Williams, S. Bloo, L. Smits, L. van Beurden & A. Viersen 2005: Archeologisch onderzoek in het tracé van de rondweg Alphen (gemeente Alphen-Chaam) in opdracht van de Provincie Noord-Brabant Vindplaatsen 6 Molenbaan, 5 Prinsenhoef en 3 Belslijntje, Amersfoort (ADC-rapport 399). Kuijl, E.E.A. van der, 2005: Archeologische Opgraving Mencia Sandrode-Akkermolenweg te Zundert. Een grafveld uit de Late Bronstijd en Midden-IJzertijd, Zelhem (Synthegra ). Bink, M., 2005: Goirle Huzarenwei: definitief onderzoek, s-hertogenbosch (BAAC-rapport ). Putten, M.J. van, 2006: Surfplas-Zuid, gemeente Tilburg, definitief archeologisch onderzoek, s-hertogenbosch (BAAC-rapport ). Sam, L.A., 2005: Graven op de markt. Een middeleeuwse nederzetting en begraafplaats op de Markt in Oosterhout, Amsterdam (AAC-publicatie 32). Roessingh, W. & E. Blom (red.) 2012: Graven op De Contreie. Bewoningsgeschiedenis van de Houtse Akkers te Oosterhout, van de Bronstijd tot en met de Slag om het Markkanaal, Amersfoort (ADC Monografie 14). Jayasena, R.M., 2004: Begraven in een bloemkoolveld. Sporen van een 12e-eeuws boerenerf aan de Adriaan Klaassenstraat, Breda: definitief archeologisch onderzoek, s-hertogenbosch (BAAC-rapport ). Weerden, van der, J.F., 2007: Breda Saval-terrein Definitief archeologisch onderzoek, s-hertogenbosch (BAAC-rapport ). Ter Wal, A., 2010: Breda Heilaar-Noord, Opgraving, s-hertogenbosch (BAAC-rapport ). Spijker, K., 2006: Breda Vestingwerken aan de Menno van Coehoornstraat definitief archeologisch onderzoek, s-hertogenbosch (BAAC-rapport ). Venne, A.C. van de, 2008: Breda, de Beijerd Graven in het Gasthuis Archeologische opgraving, s-hertogenbosch (BAAC-rapport ). Verbeek, C., 2011: Haaren (NB), Wijngaert III. Definitief Archeologisch onderzoek, s-hertogenbosch (BAAC-BILAN-rapport 2010/B1481). Meijlink, B.H.F.M., 2005: Archeologisch onderzoek in het tracé van de rondweg Alphen (gemeente Alphen-Chaam) in opdracht van de Provincie Noord-Brabant Vindplaatsen 6 Molenbaan, 5 Prinsenhoef en 3 Belslijntje, Amersfoort (ADC-rapport 399). Verbeek, C. & M. Mosterd 2012: Tilburg, Udenhout-Den Bogerd. Proefsleuvenonderzoek, s-hertogenbosch (BAAC rapport A ). Putten, M.J. van & A. ter Wal 2006: Tilburg Surfplas-Zuid. Definitief archeologisch onderzoek, s-hertogenbosch (BAAC-rapport ). Koot, C.W. & R. Berkvens 2004: Bredase akkers eeuwenoud: 4000 jaar bewoningsgeschiedenis op de rand van zand en klei, Amersfoort (Rapportage Archeologische Monumentenzorg 102). Relevante overige publicaties Arnoldussen, S. & D.R. Fontijn 2006: Towards familiar landscapes. On the nature and origin of Middle Bronze Age landscapes in the Netherlands, Proceedings of the Prehistoric Society 72, Gerritsen, F., 2003: Local Identities. Landscape and community in the late prehistoric Meuse-Demer-Scheldt region, Amsterdam (Amsterdam Archaeological Studies 9). Vermunt, M. & A. van der Kallen 2012: Opgravingen in Bergen op Zoom, Utrecht (Uitgeverij Matrijs). Theunissen, L. & M. Meffert 2004: Biografie van de Brabantse archeologie, Noordbrabants Historisch Jaarboek 21, Dyselinck, T., 2008: Breda Leursebaan, archeologisch onderzoek (opgraving), Breda (Archeologische rapportages Breda 19/ BAACrapport ).

11 11 2. De Gelderse Vallei (Utrechts-Gelders Zandgebied) Inleiding Het Utrechts-Gelders Zandgebied is één van de landelijke geografische kennislacunes. Hier heeft tot aan de invoering van Malta relatief weinig onderzoek plaats gevonden. 13 Met het Malta-onderzoek is hier verandering in gekomen. 14 In de Gelderse vallei en in het bijzonder in de omgeving van Barneveld en Ede is de laatste jaren veel onderzoek uitgevoerd. Hiermee kan naar verwachting de diachrone bewoningsgeschiedenis van het gebied op hoofdlijnen geschreven worden. Lacunes Kennis over de bewoningsgeschiedenis in algemene zin; Archeologische verschijningsvorm van nederzettingen, erven en boerderijen tussen de ijzertijd en de late middeleeuwen; Kennis over de boerderijbouw en de erfinrichting tussen de ijzertijd en de late middeleeuwen; Kennis over het landgebruik tussen de ijzertijd en de late middeleeuwen. Bronnen NOaA (hoofdstukken) Hoofdstuk 17. De late prehistorie in Noord-, Oost- en Zuid- Nederland en het rivierengebied: 6.6. Archeologische verschijningsvormen van de lokale gemeenschap. Hoofdstuk 20. De Romeinse tijd Middeleeuwen en vroegmoderne tijd in Midden- en Oost-Nederlands zandgebied: 3.6: Archeologische verschijningsvormen van de lokale gemeenschap. Centrale vraagstellingen 1. Wat zijn de hoofdlijnen van de bewoningsgeschiedenis van de Gelderse vallei? 2. Wat is de archeologische verschijningsvorm van nederzettingen, erven en boerderijen tussen de ijzertijd en late middeleeuwen? 3. Hoe ontwikkelen boerderijen zich tussen de ijzertijd en late middeleeuwen? Hoe sluiten ze aan op die in aangrenzende gebieden? 4. Wat is de relatie tussen bewoning, het landschap en andere archeologische fenomenen (akkers, begravingen, wegen, etc.)? Opdracht 1. Het formuleren van een probleemstelling, waarbij de problematiek op een heldere wijze wordt geïntroduceerd; 2. Een inventarisatie van Malta opgravings- en andere substantiële rapportages om tot een (meer) volledig overzicht te komen en op grond daarvan een eerste karakterschets (op hoofdlijn) van onderzoeksresultaat naar verschijningsvorm en datering; 3. Het aanscherpen van het plan van aanpak aan de hand van de resultaten van de bronverkenning: concretisering en nadere operationalisering van de centrale vraagstellingen; 4. Analyse van de bronnen; 5. Het beantwoorden van de onderzoeksvragen, in relatie tot de NOaA en overige relevante publicaties; 6. Het schrijven van een synthese; 7. Het formuleren van vragen voor de Nieuwe NOaA, die sturend kunnen zijn voor toekomstig onderzoek. Nieuwe NOaA Het synthetiserende onderzoek genereert kennis voor wat betreft de kennisthema s: 2. Bewoning ruimtelijke spreiding nederzettingen structuurtype (bivak, huis, schuur, ed.) inrichting erven interne organisatie van de individuele nederzetting relatie bewoning en landschap 5. Lange termijn perspectief bewoningcontinuïteit en hiaten landgebruik 13 Archeologiebalans 2002, afb Erfgoedbalans 2009, afb. 4.9, Utrechts-Gelders zandgebied.

12 12 Selectie (!) van relevante Malta-rapportages Schrijer, E., 2002: Ede De Vallei, Bunschoten (ADC-rapport 151). Bijlsma, M. & E. Schrijer 2003: Ede De Vallei -DAO, Bunschoten (ADC-rapport 186). Blom, M.C. et al. 2005: Nederzettingssporen uit de IJzertijd tot in de Volle Middeleeuwen: een archeologische opgraving op het Husselerveld te Putten, gemeente Putten ( Gld), Groningen (ARC-publicaties 121). Relevante overige publicaties: Doesburg, J. van & B.J. Groenewoudt 2004: Wetenschappelijk kader archeologisch onderzoek Harselaar-Zuid en de Driehoek, gemeente Barneveld, Amersfoort (Rapportage Archeologische Monumentenzorg 118). Taayke, E. et al. 2012: Ede vol Erven. Germaanse bewoning op de rand van een wereldrijk (500 voor Chr. tot 500 na Chr.), Leiden (Uitgave Hazenberg Archeologie). Oude Rengerink, J.A.M., 2004: Ontgronding Wencopperweg, Harselaar, gemeente Barneveld: een archeologische begeleiding van de ontgronding, Amsterdam (RAAP-rapport 1035). Oude Rengerink, J.A.M., 2004: Plangebied Harselaar-Zuid, gemeente Barneveld: een inventariserend archeologisch onderzoek, fase 2: proefsleuven, Amsterdam (RAAP-rapport 1065). Brouwer, M.C. & C.C. Kalisvaart 2007: Barneveld, Harselaar-West: inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven, s-hertogenbosch (Baac-rapport ). Schabbink, M., 2008: Blanckensgoed te Voorthuizen-Noord, gemeente Barneveld: Definitief archeologisch onderzoek op vindplaatsen 1 en 3 (proefsleuven, opgraving en archeologische begeleiding), Amsterdam (RAAP-rapport 17420). Brouwer, M.C., 2012: Barneveld Harselaar West-west Archeologisch onderzoek, s-hertogenbosch (Baac-rapport ). Williams-Kodde, S.W. & S. Zandboer 2013: Een middeleeuws erf aan de recreatieplas Zeumeren. Een archeologische begeleiding aan de Zeumerseweg te Voorthuizen, gemeente Barneveld, Amersfoort (ADC-rapport 3332). Linden, B.A. van der & S.M. Koeman 2007: Waarderend veldonderzoek door middel van proefsleuven ontgronding Zeumeren te Voorthuizen, Doetinchem (Synthegra-rapport ). Alma, X.J.F, 2011: Barneveld- Veller II Opgraving, Amersfoort (ADC rapport 2594). Wal, D. van der, 2010: Ermelo Plangebied Horst-Noord. Archeologisch onderzoek, s-hertogenbosch (BAAC rapport ).

13 13 3. Hollands duingebied Het Hollands duingebied bestaat uit strandwallen, strandvlaktes, oude en jonge duinen en beperkt zich tot de provincies Noord- en Zuid-Holland. Aanvankelijk zijn op deze strandwallen de oude duinen gevormd, terwijl de lagere strandvlaktes gekenmerkt werden door een lagunaire situatie of (bij sluiting van de kust) slechte ontwatering en de groei van veen. In de loop van het laatste millennium voor Christus stoven deze veengebieden deels weer over met zand waarmee de (oude) duinen zich uitbreiden. Vanaf de Middeleeuwen zijn aan de kust de jonge duinen gevormd. Lacunes Voor het Hollands duingebied geldt een grote, vrij algemene, kennislacune. 15 Het gebied wordt gekenmerkt door een grote diversiteit aan archeologische onderzoekstradities. Er is slechts een enkele synthetiserende publicatie verschenen die het niveau van een opgravingsrapport overstijgt (Dijkstra 2011 voor de vroege middeleeuwen tussen Maas en Rijn en Besselsen & Flamman 2008 voor de regio Den Haag/Delfland). Een aantal zeer specifieke scripties geven daarnaast een aanvulling hierop (bijvoorbeeld Kodde 2007). Perioden: midden-neolithicum / bronstijd / ijzertijd / Romeinse tijd / vroege middeleeuwen / middeleeuwen / nieuwe tijd Bronnen NOaA (hoofdstukken) Hoofdstuk 11. De vroege prehistorie; Hoofdstuk 14. De late prehistorie in West-Nederland; Hoofdstuk 15. Het West-Nederlandse kustgebied in de Romeinse tijd; Hoofdstuk 16. De middeleeuwen en vroegmoderne tijd in West-Nederland. Doel is het beschrijven van de diachrone bewoningsgeschiedenis op hoofdlijnen voor het gehele onderzoeksgebied. Uit de onderzoeksthema s zoals die in de NOaA opgetekend zijn, is een selectie gemaakt van hoofdthema s die en nauw samenhangen met de bewoningsgeschiedenis en binnen de opdracht passen. Centrale vraagstellingen 1. Wat is de archeologische verschijningsvorm van nederzettingen, erven, boerderijen en andere complextypen uit de diverse perioden? 2. Wat is de relatie tussen bewoning, het landschap en andere archeologische fenomenen (akkers, begravingen, wegen, etc.). 3. Welke veranderingen treden er in tijd en ruimte op en wat is daarvan de oorzaak? Deelvragen A Bewoning Hoe vond de kolonisatie en de bewoning van het duingebied vanaf het midden-neolithicum plaats? Is er sprake van een gebiedseigen bewoningsdynamiek op de diverse strandwallen en duinenrijen? Is er sprake van een verandering, en zo ja, hoe kan deze gekenmerkt worden, in de locatie van bewoning tussen de late bronstijd en midden-ijzertijd (veranderend landschap, verdrinking/stijging grondwater, stuifduinen)? Hoe vond de kolonisatie van de overstoven strandvlaktes plaats? Is er voor de Romeinse tijd sprake van een verandering in de hiërarchie van nederzettingen, naar meer structurering? (specifiek: de Romeinse militaire infrastructuur verdient slechts beperkte aandacht op dit punt) Is er, nog steeds, sprake van een bewoningshiaat in de laat-romeinse tijd vroege middeleeuwen? Hoe verliep de kolonisatie van de jonge duinen in de loop van de middeleeuwen? Is er een verandering in locatiekeuze voor wat betreft de dorpen in de loop van middeleeuwen (dorpen verplaatsen)? B Ontstaan en ontwikkeling van het (cultuur)landschap & Locatiekeuze Wat is de ontwikkeling en (on)bruikbaarheid van het landschap? Ofwel: locatiekeuze. Wat is de ontwikkeling van het natuurlijke landschap? Kunnen modellen van geologie en vegetatie genuanceerd en geregionaliseerd worden? Wat is de invloed en de reactie van de mens op de veranderingen in het landschap (verstuivingen, vernatting, duinontwikkeling, kusterosie, infrastructuur, waterbeheer) door de tijd heen? C Economie, land- en watergebruik & Materiële cultuur Is er sprake van een toenemende betekenis van landbouw en veeteelt (t.o.v. jacht /vis) in de loop van de late prehistorie? Waar bevonden zich in de bronstijd en ijzertijd de akkers (in relatie tot het natuurlijk landschap en de nederzettingen) en wat verbouwde men? Wat was de invloed van de Romeinse machtsstructuur op de bestaanseconomie? Welke veranderingen in grondbezit (in relatie tot voedselproductie, ontginningen) kunnen er worden vastgesteld in de Romeinse tijd en middeleeuwen? 15 Archeologiebalans 2002, afb. 5, Hollands Duingebied en afb. 7.

14 14 Opdracht 1. Het formuleren van een probleemstelling, waarbij de problematiek op een heldere wijze wordt geïntroduceerd; 2. Een inventarisatie van Malta opgravings- en andere substantiële rapportages om tot een (meer) volledig overzicht te komen en op grond daarvan een eerste karakterschets (op hoofdlijn) van onderzoeksresultaat naar verschijningsvorm en datering; 3. Het aanscherpen van het plan van aanpak aan de hand van de resultaten van de bronverkenning: concretisering en nadere operationalisering van de centrale vraagstellingen; 4. Analyse van de bronnen; 5. Het beantwoorden van de onderzoeksvragen, in relatie tot de NOaA en overige relevante publicaties; 6. Het schrijven van een synthese; 7. Het formuleren van vragen voor de Nieuwe NOaA, die sturend kunnen zijn voor toekomstig onderzoek. Selectie (!) van relevante Malta-rapportages Bink, M. & P.F.J. Franzen et al. 2009: Forum Hadriani - Voorburg. Definitief Archeologisch Onderzoek, `s Hertogenbosch (BAAC rapport A ). Bulten, E.E.B. & Y.M. Boonstra 2013: Bronovo, een Hilversumvindplaats aan zee. Gemeente Den Haag, Bronstijd- en ijzertijdbewoning in de Haagse duinen, Den Haag (HOP 16). Stokkel, P.J.A., 2012: Strijden met en tegen de elementen: Wijndaelerplantsoen in Den Haag. Boerennederzettingen uit de midden bronstijd en de ijzertijd in het duingebied, Den Haag (HOP 15). Velde, H.M. (ed.), 2008: Cananefaten en Friezen aan de monding van de Rijn. Tien jaar archeologisch onderzoek op de Zanderij-Westerbaan te Katwijk ( ), Amersfoort (ADC Monografie 5). Velde, H.M. (ed.), 2011: Centrale erven langs de monding van de Oude Rijn gedurende de Vroege Middeleeuwen. Archeologisch onderzoek op en rond de Zanderij-Westerbaan in Katwijk. De projecten Duinvallei fase 8 en 9 en Colligny, Amersfoort (ADC rapport 2846). Relevante overige publicaties: Louwe Kooijmans, L.P. & P.B.F. Jongste (eds.) 2006: Schipluiden, a Neolithic settlement on the Dutch North Sea coast c cal BC, Leiden (Analecta Praehistorica Leidensia 37/38). Dijkstra, M.F.P., 2011: Rondom de mondingen van de Rijn en Maas. Landschap en bewoning tussen de 3e en de 9e eeuw in Zuid-Holland, in het bijzonder de Oude Rijnstreek, Leiden. Kodde, S.W., 2007: Living On The Edge. Rurale bouwtradities in het West-Nederlandse kustgebied gedurende de Late IJzertijd en de Romeinse periode, Amsterdam (Master scriptie VU). Bulten, E.E.B., 2007: Definitief archeologisch onderzoek bij de Oude Waalsdorperweg 37 & 38 in Den Haag. Bronstijd, ijzertijd en middeleeuwen in het trace van de Hubertustunnel, Den Haag (HOP 9). Dijkstra, M.F.P., J. de Koning & S. Lange 2006: Limmen - de krocht: de opgraving van een middeleeuwse plattelandsnederzetting in Kennemerland, Amsterdam (AAC publicatie 41). Flamman, J.P. & E.A. Besselsen 2008: Het verleden boven water. Archeologische monumentenzorg in het AHR-project, Amersfoort/ Delfland (Rapportage Archeologische Monumentenzorg 148). Hazen, P.L.M. & E. Blom (red.) 2010: Boeren, Romeinen en Edelen in het Westlandse kustgebied, Amersfoort (ADC-rapport 2153). Koning, J. de 2010: Onder het duinzand: verstoven vroegmiddeleeuwse nederzettingen in het nationaal park Zuid-Kennemerland bij Bloemendaal, Zaandijk (Rapportage Hollandia). Koot, J., Bruning, L. & R.A. Houkes (eds.) 2008: Ypenburg-locatie 4: een nederzetting met grafveld uit het midden-neolithicum in het West-Nederlandse kustgebied, Leiden.

15 15 Chronologische kenniskansen 4. Het laat-neolithicum, de vroege bronstijd en midden-bronstijd A (heel Nederland) Inleiding De periode laat-neolithicum tot de late bronstijd, tijdvak IV zoals omschreven in de archeologie- en erfgoedbalans, is binnen Nederland slecht gekend. 16 Binnen het tijdvak is bovendien een duidelijke onbalans waar te nemen: de kennis over het deel van 1500 tot 1100 v.chr. (de midden-bronstijd B) is aanzienlijk groter dan het voorgaande deel van 2850 tot 1500 v.chr (het laat-neolithicum, de vroege bronstijd en de midden-bronstijd A). Algemeen kunnen we stellen dat het weinige wat er aan kennis over deze periode beschikbaar is, vooral is gebaseerd op informatie uit onderzoek uit de holocene delen van Nederland, wat samenhangt met de betere conserveringsomstandigheden. 17 Voor de zandgronden konden we tot voor kort deze periode bestempelen als een ware blinde vlek, in het bijzonder op het niveau van huisconstructies en nederzettingsdynamiek. 18 Alleen over het grafritueel is meer wat informatie voorhanden, door het onderzoek naar grafmonumenten. 19 Door opgravingen die in de afgelopen tien jaar zijn uitgevoerd, is het kennisniveau onmiskenbaar gestegen. Zeker voor de periode midden-bronstijd B, is de kennis over vooral paleogeografie, nederzettingen en locatiekeuze toegenomen. 20 Zeer recentelijk zijn daar ook de onderzoeken bijgekomen die sporen uit het laatneolithicum tot en met de midden-bronstijd A hebben opgeleverd. De opgravingen, uitgevoerd in het tracé van de Hanzelijn, het bedrijvenpark Hattemerbroek (gemeente Hattem, Heerde en Oldebroek) en Veldhoven-Habraken, leverden zeer interessante complextypen op. Daarnaast is er een flinke bijvangst aan sporen en vondsten uit deze periode bij onderzoek naar vindplaatsen uit andere perioden. Een synthetiserende studie op nationaal niveau op basis van de verschenen basisrapportages zal een nieuw licht werpen op de bewoning in deze periode. Lacunes Kennis over de bewoningsgeschiedenis algemeen, over het laat-neolithicum tot en met de midden-bronstijd A. Bronnen NOaA (hoofdstukken) Alle onderzoeksthema s zoals vermeld in: Hoofdstuk 14. De late prehistorie in West-Nederland; Hoofdstuk 17. De late prehistorie in Noord-, Oost- en Zuid- Nederland en het rivierengebied. Zie daarnaast Drenth 2005 (relevante overige publicaties). Nieuwe NOaA Ook voor de Nieuwe NOaA is er geen expliciete keuze te maken, omdat allerlei thema s om nadere invulling roepen. Centrale vraagstellingen 1. Wat voor nieuwe kennis heeft het gravend onderzoek in Nederland voor de periode 2850 tot 1500 v.chr. opgeleverd? Wat voor complextypen zijn aan het licht gekomen en is er een verschil in aard als opbrengst tussen gerichte opgravingen en bijvangstonderzoeken? 2. Wat is de archeologische verschijningsvorm van de erven en nederzettingen? 3. Hoe zag het nederzettingssysteem er uit? Hoe permanent was de woonplek? 4. Wat zijn de aanwijzingen voor: het akkersysteem; variatie binnen het begravingsritueel; variatie in gebruik van het cultuurlandschap (wonen, begraven, gebruik van marginale zones). Opdracht 1. Het formuleren van een probleemstelling, waarbij de problematiek op een heldere wijze wordt geïntroduceerd; 2. Een inventarisatie van Malta opgravings- en andere substantiële rapportages om tot een (meer) volledig overzicht te komen en op grond daarvan een eerste karakterschets (op hoofdlijn) van onderzoeksresultaat naar verschijningsvorm en datering; 3. Het aanscherpen van het plan van aanpak aan de hand van de resultaten van de bronverkenning: concretisering en nadere operationalisering van de centrale vraagstellingen; 4. Analyse van de bronnen; 5. Het beantwoorden van de onderzoeksvragen, in relatie tot de NOaA en overige relevante publicaties; 6. Het schrijven van een synthese; 7. Het formuleren van vragen voor de Nieuwe NOaA, die sturend kunnen zijn voor toekomstig onderzoek. 16 Archeologiebalans 2002, 21, afb. 4, periode IV. 17 Drenth NOaA hoofdstuk 17, pag Van der Beek 2004; Drenth 2005; Bourgeois Erfgoedbalans 2009, afb. 4.11, periode IV.

16 16 Selectie (!) van relevante Malta-rapportages Opgravingen gericht op laat-neolithicum/vroege bronstijd Hamburg, T., 2006: Neolithische bewoningsresten te Leidschendam. Begeleiding/IVO/DO Leidschendam-Voorburg-Prinsenhof, Leiden (Archol rapport 59). Hoof, L.G.L. van & L. Meurkens 2007: Vluchtige huisplattegronden. Erven uit de midden-bronstijd B en nederzettingssporen uit de vroege bronstijd en midden-bronstijd A (verslag van een tweede opgravingscampagne te Rhenen Remmerden), Leiden (Archol rapport 51). Koot, H., L. Bruning & R.A. Houkes 2008: Ypenburg-locatie 4. Een nederzetting met grafveld uit het Midden-Neolithicum in het West- Nederlandse kustgebied, Leiden. Lohof, E., T. Hamburg & J. Flamman 2011: Steentijd opgespoord. Archeologisch onderzoek in het tracé van de Hanzelijn-Oude Land, Leiden/Amersfoort (Archol/ADC-rapport 138). Hamburg, T., E. Lohof & B. Quadflieg 2011: Bronstijd opgespoord. Archeologisch onderzoek van prehistorische vindplaatsen op Bedrijvenpark H2O. Plandeel Oldebroek (Provincie Gelderland), Leiden/ Amersfoort (Archol-rapport 142/ADC-rapport 2627). Moree, J.M., C.C. Bakels, S.B.C. Bloo, J.T. Brinkhuizen, R.A. Houkes, P.F.B. Jongste, M.C. van Trierum, A. Verbaas & J.T. Zeiler 2011: Barendrecht-Carnisselande: bewoning van een oeverwal vanaf het Laat Neolithicum tot in de Midden-Bronstijd, BOORbalans 7, Scholte-Lubberink, H.B.G. 2011: Opgraving Hasselo- t Oosterveld, gemeente Hengelo. Een opgraving en archeologische resten uit het Meso- en Neolithicum, de bronstijd en de Middeleeuwen, Amsterdam (RAAP-rapport 2191). Opgravingen met een interessante bijvangst aan laat-neolithicum/ vroege bronstijd Bouwmeester, H.M.P., H.A.C. Fermin & M. Groothedde 2008: Geschapen landschap: tienduizend jaar bewoning en ontwikkeling van het cultuurlandschap op de Looërenk in Zutphen: archeologisch onderzoek, s-hertogenbosch (BAAC-rapport 00068). Gerrets, D.A., M. Opbroek & G.L. Williams 2012: Onvoltooid verleden. Sporen van meer dan jaar menselijke activiteiten langs de Regge bij Nijverdal, Amersfoort (ADC-monografie 13). Hissel, M., B. ter Steege, J. Verspay, J. Hendriks, E. Stoffels, T. Moesker & S. Hoss 2012: Een inheems-romeinse nederzetting in Oerle-Zuid (gemeente Veldhoven) Definitief archeologisch onderzoek in plangebied Zilverackers, gemeente Veldhoven, deelgebied Oerle-Zuid, Amsterdam (Diachron publicatie 50). Jansen, R., 2008: Bewoningsdynamiek op de Maashorst. Bewoningsgeschiedenis van Nistelrode van laat-neolithicum tot en met volle middeleeuwen, Leiden (Archol rapport 48). Williams, G.L., 2009: Van onder de es: een archeologische opgraving aan de Eldrinkweg te Hengelo, gemeente Bronckhorst, Amersfoort (ADC rapport 1576). Scholte-Lubberink, H.B.G., 2007: Aardgastransportleidingen Bornerbroek-Enschede en Ommen Hankate. Archeologisch vooronderzoek: een inventariserend veldonderzoek, opgravingen en een archeologische begeleiding, Amsterdam (RAAP-rapport 1573). Wit, M.J.M. de, 2012: Wonen en werken in het IJsseldal in de Midden- Bronstijd Vroege Middeleeuwen. Archeologisch onderzoek naar de nederzettingen op plangebied Achter t Holthuis te Twello, gemeente Voorst (Gld), Groningen (ARC-Publicaties 234). Velde, H.M. van der, K.M. van der Harst-van Domburg & G.L.G.A. Kortekaas (red.) 2010: Wonen en akkeren langs de Helpermaar in Groningen, Amersfoort (ADC Rapport 1226). Opbroek, M. (et al.), 2008: Leek, Leeksterveld. Een archeologische begeleiding, Amersfoort (ADC-rapport 918). Corver, B.A., 2008: Leek, Hoge Traan, Leeksterveld fase 3 (ontwikkelingsfase 1). Een archeologische begeleiding onder het protocol Opgraven, Amersfoort (ADC-rapport 1298). Relevante overige publicaties Anscher, T.J. ten, 2012: Leven met de Vecht. Schokland-P14 en de Noordoostpolder in het Neolithicum en de Bronstijd, Zutphen (proefschrift Universiteit van Amsterdam). Arnoldussen S., 2008: A Living Landscape, Bronze Age settlement sites in the Dutch river area (c BC), Leiden (proefschrift Universiteit Leiden). Arts, N., 2010: Spoorloze boeren in Noord-Brabant? Aardewerk en andere neolithische vondsten in Meerhoven (gemeente Eindhoven), Westerheem special nr. 2,

17 17 Beek, Z. van der, 2004: An ancestral way of burial. Late Neolithic graves in the southern Netherlands, in: M. Besse & J. Desideri (red.): Graves and Rituals during the Late Neolithic and Early Bronze Age in Europe ( BC). Proceedings of the International Conference held at the Cantonal Archaeological Museum, Sion (Switserland) October 4-7th 2011, Oxford (British Archaeological Reports, International Series 1284), Bourgeois, Q., 2013: Monuments on the horizon: the formation of the barrow landscape throughout the 3rd and 2nd millennium BC, Leiden. Diependaele, S. & E. Drenth 2010: Archeologisch onderzoek te Hazerswoude-Rijndijk (gemeente Rijnwoude, provincie Zuid- Holland) Een nederzetting van de Vlaardingen-cultuur nabij de Oude Rijn, Westerheem special nr. 2 Vlaardingen-cultuur, Drenth, E., 2005: Het Laat-Neolithicum in Nederland, in: J. Deeben, E. Drenth, M-F. van Oorsouw & L. Verhart (red.) 2005: De Steentijd van Nederland, Meppel,

18 18 5. De overgang van de laat-romeinse tijd naar de vroegmiddeleeuwse periode in Zuid-Nederland Inleiding De periode tussen de vierde en zesde eeuw, de overgang van de laat-romeinse tijd naar de vroege middeleeuwen, is van oudsher één van de minst gekende perioden uit de Nederlandse geschiedenis. 21 Het is een periode waarin met de ondergang van het Romeinse rijk in West-Europa de toenmalige grenzen ophielden te functioneren en het centrale gezag wegviel. Historische bronnen melden dat vanaf het einde van de 3e eeuw grote groepen Germanen de Rijn overstaken richting het zuiden. Ook is bekend dat een deel hiervan zich met toestemming van de Romeinen op Romeins grondgebied vestigden. Tot aan Malta konden maar weinig bewoningssporen in de periode 4e-6e eeuw worden geplaatst. Enerzijds kan dit worden verklaard door het beperkte aantal vindplaatsen dat tot dan toe uit deze periode was opgegraven en/of uitgewerkt. 22 Anderzijds lijkt ook de slechte bekendheid van en met de materiële cultuur (en vooral het aardewerk en de metaalvondsten) uit deze periode en de schaarste aan absolute dateringen (bijvoorbeeld dendrochronologische dateringen 23 ) een reden voor deze kennislacune. 24 De schaarse archeologische bronnen lijken er op te wijzen dat de bevolking sterk terugliep, hoewel er wel aanwijzingen zijn voor regionale verschillen. 25 Verschillende nederzettingen vertonen bovendien Germaanse invloeden in de vorm van uit het noorden bekende gebouwplattegronden en vondstmateriaal. In het algemeen kan gezegd worden dat vooral het deel van Nederland ten zuiden van de toenmalige Rijksgrens te maken kreeg met grote demografische en sociaaleconomische veranderingen. In het kader van Malta zijn de afgelopen jaren vooral in het Brabants en Limburgs zandgebied, maar ook in het rivierengebied, diverse vindplaatsen uit bovengenoemde periode opgegraven. 26 Daarnaast is recentelijk voor het eerstgenoemde gebied een overzicht verschenen van vindplaatsen uit de periode n. Chr. 27 De rapportages van de uitgevoerde Malta-onderzoeken bieden naar verwachting de potentie om belangrijke kennis op te doen ten aanzien van bovengenoemde regionale demografische en sociaaleconomische veranderingen en van de materiële cultuur in deze periode. Op grond hiervan kunnen bovengenoemde 21 Archeologiebalans 2002, afb. 4, periode VIII. 22 NOaA-hoofdstuk 18, p7; NOaA-hoofdstuk 18, 12; NOaA-hoofdstuk 21, p5/6. 23 Ten opzichte van de voorafgaande Romeinse tijd zijn dendrochronologische gegevens voor de vroege middeleeuwen ( n.chr.) minder goed vertegenwoordigd (NOaA-Hoofdstuk 3 Dendrochronologie, pag. 12). 24 NOaA-hoofdstuk 15, p3; NOaA-Hoofdstuk 16, p Zie bijvoorbeeld NOaA-hoofdstuk 15, p41; Hoofdstuk 16, p4.; Hoofdstuk 18, p7; Hoofdstuk 21, p27; NOaA-hoofdstuk 22, p43/ Erfgoedbalans 2009., afb. 4.12, periode VIII. 27 Tichelman 2012, historische bronnen getoetst worden en meer inzicht worden verkregen in de aard en dynamiek van de bewoning en Germanisering van Zuid-Nederland in deze periode. Lacunes Deze periode wordt in de NOaA als algemene kennislacune aangeduid. Bronnen NOaA (hoofdstukken) Hoofdstuk 15. Het West-Nederlandse kustgebied in de Romeinse tijd; Hoofdstuk 16. De middeleeuwen en vroegmoderne tijd in West-Nederland; Hoofdstuk 18. De Romeinse tijd in het Midden-Nederlandse rivierengebied en het Zuid-Nederlands dekzand- en lössgebied; Hoofdstuk 19. De limes; een natte grens dwars door Nederland; Hoofdstuk 21. Het rivierengebied in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd; Hoofdstuk 22. De middeleeuwen en vroegmoderne tijd in Zuid-Nederland. Hoewel bovengenoemde titels doen vermoeden dat in deze hoofd stukken niet over de grenzen van de besproken periodes wordt heengekeken, wordt de overgang van de laat-romeinse tijd naar de vroege middeleeuwen in elk van deze hoofdstukken als algemene kennis- en/of onderzoekslacune aangeduid en besproken. Nieuwe NOaA Thema s waar kennisbehoefte voor bestaat, zijn: 1. Ontstaan en ontwikkeling van het (cultuur)landschap natuurlijke omgeving cultuurlandschap 2. Bewoning ruimtelijke spreiding nederzettingen structuurtype (bivak, huis, schuur, e.d.) typen nederzettingen hiërarchie in nederzettingen 3. Begraving (algemene lacune) 4. Economie, land- en watergebruik landbouw/voedseleconomie handel en uitwisseling 5. Locatiekeuze nederzettingen grafvelden

19 19 6. Gemeenschap/samenleving aard van sociale en politieke organisatie demografie (regionaal) interactie/acculturatie identiteitsvorming 8. Langetermijn perspectief bewoning locatiekeuze infrastructuur 9. Krijgsgeschiedenis defensieve structuren 10. Materiële cultuur typochronologie Centrale vraagstellingen Het opvullen van alle bovengenoemde lacunes valt buiten het bestek van deze opdracht. Omdat recentelijk enkele syntheses zijn verschenen die belangrijke kennis leveren over het grafritueel in de laat-romeinse tijd en vroege middeleeuwen (zie Relevante overige publicaties ), is hier gekozen om bij de geformuleerde vraagstellingen de nadruk te leggen op de aspecten bewoning, lokatiekeuze, gemeenschap/samenleving en materiële cultuur. A Bewoning 1. In hoeverre is er sprake van continuïteit of discontinuïteit van bewoning vanaf de 4e tot en met de 6e eeuw? 2. Zijn hierin regionale verschillen te onderscheiden? Zo ja, wat zijn hier de mogelijke oorzaken van? 3. Wat was de regionale spreiding van de nederzettingen? 4. Welke typen nederzettingen bestonden in deze periode en in hoeverre was er sprake van een nederzettingshierarchie? 5. Hoe waren de nederzettingen ingericht? 6. In hoeverre is er sprake van invloeden van buiten het onderzoeksgebied in de huisbouw? 4. In hoeverre is het verspreidingspatroon van de nederzettingen beinvloed door postdepositionele processen als erosie en afdekking? C Materiële cultuur 1. In hoeverre is de kennislacune van de 4e-6e eeuw het gevolg van een dateringsprobleem, cq. het ontbreken van goede typochronologieën van vondstmateriaal uit deze periode? 2. Welk veranderingen zijn waarneembaar in de materiële cultuur in deze periode? Welke oorzaken liggen hieraan ten grondslag? In hoeverre is hierbij sprake van invloeden vanuit het noorden? 3. Wat is vormontwikkeling van het aardewerk en de metaalvondsten uit de periode? Zijn er regionale verschillen, en zo ja waaruit bestaan die? D Gemeenschap/samenleving 1. Welke inzichten leveren de antwoorden op bovengenoemde vragen over de Germanisering van Zuid-Nederland? Opdracht 1. Het formuleren van een probleemstelling, waarbij de problematiek op een heldere wijze wordt geïntroduceerd; 2. Een inventarisatie van Malta opgravings- en andere substantiële rapportages om tot een (meer) volledig overzicht te komen en op grond daarvan een eerste karakterschets (op hoofdlijn) van onderzoeksresultaat naar verschijningsvorm en datering; 3. Het aanscherpen van het plan van aanpak aan de hand van de resultaten van de bronverkenning: concretisering en nadere operationalisering van de centrale vraagstellingen; 4. Analyse van de bronnen; 5. Het beantwoorden van de onderzoeksvragen, in relatie tot de NOaA en overige relevante publicaties; 6. Het schrijven van een synthese; 7. Het formuleren van vragen voor de Nieuwe NOaA, die sturend kunnen zijn voor toekomstig onderzoek. B Locatiekeuze 1. In welke delen van het landschap lagen de nederzettingen uit deze periode? In hoeverre zijn hierin regionale verschillen te onderscheiden? 2. Welke factoren speelden een rol bij de locatiekeuze van nederzettingen? Welke rol namen bijvoorbeeld belangrijke Romeinse plaatsen (zoals forten, vici, steden, etc.) in de nederzettingsdynamiek van deze periode in? 3. Welke gebieden waren in deze periode niet of in mindere mate bewoonbaar?

20 20 Selectie (!) van relevante Malta-rapportages Nederzettingen Heeren, S. et al., 2006: Opgravingen bij Tiel-Passewaaij 1: de nederzetting aan de Passewaaijse Hogeweg, Amsterdam (Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 29). * nederzetting tot ca. 350 n. Chr. Renswoude, J. van & J. Van Kerckhove 2009: Opgravingen in Geldermalsen-Hondsgemet. Een inheemse nederzetting uit de Late IJzertijd en Romeinse tijd, Amsterdam (Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 35). * nederzetting tot ca. 350 n.chr. Heeren, S., 2005: Een nederzetting uit de Romeinse tijd te Tiel- Bedrijvenpark, Medel-Rotonde (vindplaats 6), Amsterdam (Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 26). * nederzetting tot ca. 350 n.chr. Weiß-König, S. & A. F. Loonen Inventariserend veldonderzoek en aansluitende opgravingen in plangebied watertransportleiding Susteren-Sweikhuizen (L), Zevenaar/Groningen (ARC-publicaties 243). * nederzettingen 3e t/m 5e eeuw (kuilen met vondsten). Bink, M., 2005: Goirle Huzarenwei. Definitief onderzoek, s-hertogenbosch (BAAC-rapport ). * nederzettingen n. Chr. Koot, C.W. & R. Berkvens (eds.) 2004: Bredase akkers eeuwenoud jaar bewoningsgeschiedenis op de rand van zand en klei, Amersfoort (Rapportage Archeologische Monumentenzorg 102). * nederzetting Steenakker tot begin 4e eeuw, nederzettingen Emer- en Steenakker vanaf 450 n.chr. Feijst, L.M.B. van der &H.A.P. Veldman (eds.) 2011: Graven in het verleden van Valburg, een midden-romeins grafveld en bewoningssporen uit de Laat Romeinse tijd te Molenzicht, een archeologische opgraving, Amersfoort (ADC rapport 2519). * nederzetting late 4e eeuw-5e eeuw. Koning, J. de, 2005: Alphen in de 5e eeuw. Definitieve opgraving van een vroeg-middeleeuws nederzettingscom plex op de Kerkakkers te Alphen (Alphen-Chaam), Amersfoort (ADC-rapport 518). * nederzetting 4e-6e eeuw. Winter, J. de, 2010: Archeologisch onderzoek op het plangebied Schrames te Helden: bewoningssporen van het neolithicum tot de late middeleeuwen, s-hertogenbosch (BAAC-rapport ). * nederzetting Romeinse tijd/merovingische periode (tot 650 n.chr) met een hiaat in de periode tussen het midden van de 3e eeuw en begin van de 4e eeuw. Broeke, P.W. van den et al.: Archeologisch onderzoek op het Dorpsplein in Nijmegen-Lent: nederzettingssporen uit de Romeinse tijd en vroege tot volle Middeleeuwen, Nijmegen (Archeologische Berichten Nijmegen Rapport 12). * nederzetting Laat-Romeins/Merovingische periode, hoofdzakelijk vondsten. Wagner, A. & N.H. van der Ham 2009 (tweede conceptversie): Archeologisch onderzoek tracé N296 te Holtum-Noord (gem. Sittard- Geleen). Archeo Media, Capelle aan den IJssel. * nederzetting late 4e-vroege 5e eeuw. Tichelman, G., 2012: Germanen langs een restgeul in Holtum-Noord. Proefsleuven en opgraving in Holtum-Noord II, deelgebied Geko fase 2, Gemeente Sittard-Geleen, Amsterdam (RAAP-rapport 2417). * nederzetting 1e helft 5e eeuw. Hamburg, T. & M. Hemminga 2008 (red.): Vroeg Middeleeuwse nederzettingssporen te Oegstgeest Een Inventariserend Veldonderzoek en Opgraving langs de Oude Rijn, Leiden (Archol-rapport 102). * nederzetting 5e-6e eeuw. Dijkstra, J. & A. van Benthem 2004: Definitief Archeologisch Onderzoek op terrein 9 in Houten, Amersfoort (ADC Rapport 264). * nederzetting late 5e-vroege 8e eeuw. Velde, H.M. van der, 2008: Cananefaten en Friezen aan de monding van de Rijn Tien jaar archeologisch onderzoek op de Zanderij-Westerbaan te Katwijk ( ), Amersfoort (ADC-rapport 1456). * nederzetting 5e-8e eeuw (vondsten 4e eeuw). Grafvelden Aarts J. et al. 2011: Opgraving bij Tiel-Passewaaij 2: het grafveld aan de Passewaaijse Hogeweg, Amsterdam (Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 41). * grafveld n.chr., incidenteel gebruik grafveld Midden-Romeinse tijd. Lauwerier, R. et al. 2011: Merovingers in een villa, Amersfoort (Rapportage Archeologische Monumentenzorg 189). * grafveld tweede helft 6e eeuw/7e eeuw.