Adviesdocument 478 Project: Projectcode: Opdrachtgever: Datum: Auteur:

Transcriptie

1 Adviesdocument 478 Project: Onderzoeksagenda archeologie gemeente Vianen Projectcode: 15094VINI2 Opdrachtgever: Gemeente Vianen Datum: 09 juni 2011 Auteur: Drs. P. Kloosterman RAAP Archeologisch Adviesbureau Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 1

2 DE VIANENSE ONDERZOEKSAGENDA 1 Inleiding Waarom een Vianense onderzoeksagenda? Opzet van de Vianense onderzoeksagenda Onderzoeksvragen in AMZ-proces Bureauonderzoek Vragen inventariserende fase Vragen archeologische begeleiding Vragen opgravingen en synthetiserend onderzoek Paleogeografie en landschapsgenese Inleiding Kennis en kennislacunes Onderzoeksthema en vragen De vroege prehistorie Bewoningsgeschiedenis Kennis en kennislacunes Onderzoeksthema en -vragen De late prehistorie Bewoningsgeschiedenis Kennis en kennislacunes Onderzoeksthema s en vragen De Romeinse tijd Bewoningsgeschiedenis Kennis en kennislacunes Onderzoeksthema s en -vragen Middeleeuwen en Nieuwe tijd Bewoningsgeschiedenis Kennis en kennislacunes Onderzoeksthema s en vragen Tweede Wereldoorlog Inleiding Onderzoeksthema s en vragen Literatuur Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 2

3 1 Inleiding 1.1 Waarom een Vianense onderzoeksagenda? Met de invoering van de Wamz in 2007 ligt de verantwoordelijkheid voor het bodemarchief grotendeels bij de Nederlandse gemeenten. De eerste belangrijke stap van een gemeente bij het vormgeven van deze taak is het borgen van de archeologie in het bestemmingsplan op basis van de archeologische verwachtings- en waardenkaart en daaruit voortvloeiende beleidskaart. De gemeente Vianen heeft een aantal jaren geleden met het laten opstellen van een archeologische beleidskaart (Huizer e.a., 2007) en de update daarvan in onderhavig rapport aan de eerste voorwaarde voor een zelfstandig archeologiebeleid voldaan. Op basis van het bestemmingsplan kan de gemeente vervolgens archeologisch onderzoek als voorwaarde bij de verlening van bijvoorbeeld omgevingsvergunningen opleggen. Om sturing te geven aan dit archeologisch onderzoek is een onderzoeksagenda een noodzakelijk instrument. Daarbij faciliteert de onderzoeksagenda twee doelen: 1. Ten eerste vormt het input voor Programma s van Eisen (PvE s), waarin de eisen staan verwoord, die de gemeente aan archeologisch onderzoek stelt. Een PvE is een inhoudelijk document waarin het doel, de vraagstelling en de uitvoeringswijze van een archeologisch veldonderzoek en specialistisch onderzoek verwoord staan, alsook de randvoorwaarden van het onderzoek, bijvoorbeeld met betrekking tot de omgang met het vondstmateriaal (KNA 3.2, Centraal College van Deskundigen, 2010). 2. Daarnaast kan een onderzoeksagenda in het kader van de archeologische monumentenzorg richting geven aan synthetiserend onderzoek binnen de gemeente. Archeologisch onderzoek moet namelijk niet alleen als een verplichting bij ruimtelijke plannen worden gezien, maar het onderzoek dat in de gemeente Vianen wordt uitgevoerd moet samengevoegd op den duur ook leiden tot kennisvermeerdering over het bodemarchief in de gemeente. De gemeente kan bijvoorbeeld om de paar jaar een synthetiserend onderzoek laten uitvoeren op basis van het in de gemeente uitgevoerde archeologische onderzoek, waaronder ook nooit uitgewerkt en door amateur-archeologen uitgevoerd onderzoek, en nieuwe inzichten op regionaal of nationaal niveau. Aan de hand van dit onderzoek kunnen geïnteresseerden in en buiten de gemeente kennis nemen van dit synthetiserende onderzoek. Op basis van dit onderzoek kan ook de gemeentelijke beleidskaart of onderliggende kaarten aangepast worden. 1.2 Opzet van de Vianense onderzoeksagenda De archeologische monumentenzorg (AMZ) volgt een vast proces (zie Dit proces is opgebouwd uit een aantal stappen met elk een eigen doel. Dit doel wordt bereikt door het verzamelen van gegevens (door middel van bureau- of veldonderzoek) en vervolgens het beantwoorden van een aantal vragen. Voor de inventariserende fase (bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek) bestaat een aantal vragen, die op bijna elk plangebied van toepassing zijn. Deze vragen zijn weergegeven in hoofdstuk 2. De onderzoeksvragen die toepasbaar zijn in PvE s voor opgravingen en voor synthetiserend onderzoek zijn samengesteld aan de hand van de volgende bronnen. : - De Nationale Onderzoeksagenda Archeologie (NOaA). In de volgende paragraaf wordt kort aangegeven wat de NOaA precies is; Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 3

4 - Regioarcheoloog drs. P.C. de Boer (Milieudienst Zuidoost Utrecht); - Blijdenstijn, R., Tastbare tijd: cultuurhistorische atlas van de provincie Utrecht. Amsterdam; - Sprangers, J. e.a., Gemeente Vianen; een actualisatie van de archeologische verwachtings- en beleidskaart. RAAP-rapport RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. - De volgende medewerkers van RAAP: J. Sprangers MSc, R. Klaarenbeek MA, ir. J.A.T. Wijnen, drs. K. Leijnse en drs. P. Kloosterman. De NOaA De NOaA is in 2006 gelanceerd als gezamenlijk product van alle partijen in het archeologische veld (universiteiten, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, gemeentelijke en provinciaal-archeologen, archeologische bedrijven). Er is voor gekozen de NOaA op een website weer te geven ( De website bestaat uit hoofdstukken over alle vormen van archeologisch onderzoek op Nederlands grondgebied, onderverdeeld naar regio, archeologische periode of thema. Elk hoofdstuk is het product van een team van specialisten die thema s geformuleerd hebben waaraan nieuw uitvoerend onderzoek een bijdrage kan leveren. In de NOaA is Nederland opgedeeld in 17 zogenaamde archeoregio s. Een archeoregio is een gebied waarbinnen zowel sprake is van een globaal verband tussen landschap en bewoningsgeschiedenis als tussen landschapsvormende processen en het ontstaan van archeologische vindplaatsen, en het bodemarchief in het algemeen. De gemeente Vianen ligt in archeoregio 13, Het Utrechts Gelders rivierengebied (Lauwerier & Lotte (red.), 2002). In elk NOaA-hoofdstuk worden relevante onderzoeksthema s op (inter-)nationaal niveau gegeven, gevolgd door een deel waarin wordt aangegeven hoe de gepresenteerde thema s kunnen worden geoperationaliseerd in uitvoerend onderzoek. Op dit laatste zijn de gemeentelijke onderzoeksthema s gebaseerd, die dus zouden kunnen bijdragen aan de (inter-)nationale onderzoeksthema s. 2 Onderzoeksvragen in AMZ-proces In het onderstaande is per stap in het AMZ-proces een aantal vragen gegeven, die gesteld kunnen worden bij het betreffende type onderzoek. De vragen zijn deels ontleend aan KNA 3.2 (raadpleegbaar via Bureauonderzoek - Wat is het huidige gebruik van het plangebied? - Wat was de historische situatie en is er sprake van mogelijke verstoringen? - Welke archeologische en aardwetenschappelijke waarden zijn er bekend? - Welke gespecificeerde verwachting voor archeologische resten kan voor het plangebied worden opgesteld? 2.2 Vragen inventariserende fase Vragen verkennende fase - Welke bodemopbouw kent het plangebied? - In welke mate is de bodem verstoord? - Tot welke archeologische verwachting leidt dit? Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 4

5 Vragen karterende fase - Zijn er archeologische vindplaatsen binnen het plangebied aanwezig of te verwachten? - Van welke ouderdom zijn deze vindplaatsen? - Wat is de horizontale begrenzing, de ligging en de omvang van de vindplaats/archeologische resten? - Wat is de diepteligging, de dikte en de stratigrafische positie van de archeologische laag waarin de archeologische indicatoren (en welke) zijn aangetroffen? Vragen waarderende fase - Wat is de aard, datering en conserveringstoestand van de archeologische laag/grondsporen? - Is er sprake van een behoudenswaardige vindplaats conform Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA Landbodems 3.2, Vragen archeologische begeleiding Een archeologische begeleiding kan op verschillende momenten in het AMZ-proces plaatsvinden. Conform Protocol 4007 Archeologische Begeleiding (KNA versie 3.2) kan de uitvoering van een archeologische begeleiding de volgende aanleiding hebben: 1. Wanneer het als gevolg van fysieke belemmeringen niet mogelijk is om adequaat vooronderzoek te doen; 2. Wanneer er op grond van de beschikbare archeologische informatie wordt geconcludeerd dat het doen van een opgraving niet (meer) nodig is, maar men toch graag het zekere voor het onzekere wil nemen; 3. Wanneer sprake is van bijzondere onderzoeksvragen bij uitvoeringstrajecten. 4. Een AB kan ook uitgevoerd worden buiten de AMZ-praktijk, namelijk daar waar het gewaardeerde terreinen betreft. Dit zijn bijvoorbeeld wettelijk beschermde monumenten. Het gaat hierbij altijd om beperkte bodemingrepen. Het protocol AB kan in deze situaties gebruikt worden. In zo n geval is sprake van een archeologische begeleiding bij beperkte verstoring (AB-bv). De vragen die opgenomen kunnen worden in het PvE voor een archeologische begeleiding Protocol IVO-proefsleuven zijn de volgende: - Zijn tijdens de graafwerkzaamheden archeologische waarden of resten aangetroffen, die inzicht kunnen geven in de bewoningsgeschiedenis van het plangebied? - Wat is de exacte locatie van de archeologische resten? - Wat is de aard, datering en kwaliteit van de aangetroffen archeologische resten? - Wat is de diepte (t.o.v. maaiveld) en de hoogteligging (t.o.v. NAP) van de archeologische resten? - Wat is de geologische context van de aangetroffen archeologische resten? - Hoe kunnen de aangetroffen archeologische resten worden gewaardeerd? - Wat is de globale omvang van de archeologische resten in het horizontale vlak? - Wat kan op basis van de resultaten van de archeologische begeleiding worden gezegd over de archeologische verwachting van de wijdere omgeving? Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 5

6 2.4 Vragen opgravingen en synthetiserend onderzoek Welke vragen er gesteld worden bij een opgraving is sterk afhankelijk van de resultaten van het vooronderzoek en dus de aard van de vindplaats en alle bijbehorende kenmerken. Om enigszins richting te geven aan mogelijke onderzoeksvragen zijn uit de NOaA-hoofdstukken die het Utrechts- Gelders rivierengebied behandelen, voor de gemeente Vianen relevante onderzoeksthema s en vragen geselecteerd. Deze thema s en vragen zijn ook bruikbaar voor synthetiserend onderzoek. Deze zijn weergegeven in de volgende paragrafen, die elk een periode behandelen. De onderzoeksthema s en vragen van de Middeleeuwen en Nieuwe tijd zijn aangevuld met informatie uit de cultuurhistorische atlas van de provincie Utrecht (Blijdenstijn, 2005). 3 Paleogeografie en landschapsgenese 3.1 Inleiding Het oudste landschap dat in feite nog intact in de bodem voor kan komen is het pleistocene rivierenlandschap, waarvan de afzettingen in de gemeente Vianen op circa 4 m tot 8 m NAP liggen. Onderdeel van dit pleistocene landschap zijn rivierduinen waarvan een aantal aanwezig is in de (ondiepe) ondergrond van de gemeente Vianen. Ook in het Holoceen werd het landschap door rivieren gevormd. Uit de inventarisatie van de holocene riviersystemen blijkt dat de gemeente Vianen maar liefst elf verschillende stroomgordels kent die onder te verdelen zijn in vier systemen: het Benschop-, Graaf-, Linschoten- en Krimpensysteem. Gezien deze hoeveelheid is de landschappelijke genese complex te noemen en kan gesproken worden van een stroomgordelknooppunt. 3.2 Kennis en kennislacunes In de NOaA is ook een hoofdstuk gewijd aan de paleogeografie en landschapsgenese (Deeben, Hallewas & Van Zijverden, 2005). Hieruit blijkt dat ondanks het vele onderzoek dat in het rivierengebied is uitgevoerd er toch ook een groot aantal kennislacunes zijn. Onderzoek op het grondgebied van de gemeente Vianen kan een wezenlijke bijdrage leveren aan bijvoorbeeld vragen over rivierduinen en uiterwaarden. 3.3 Onderzoeksthema en vragen Rivierduinen - Waar in de gemeente bevinden zich nog andere (onbekende) rivierduinen? - In hoeverre en in welke periode(n) waren deze bewoonbaar en thans nog intact? Bewoonbaarheid van riviersystemen - In hoeverre zijn de overslaggronden en/of crevassecomplexen, die zich onder andere langs de Lek, Zijderveld en Hagestein stroomgordels bevinden, in het verleden bewoonbaar geweest? - Is er in het noordelijk deel van de gemeente (het zogenaamde stroomgordelknooppunt) sprake van intacte stroomgordelafzettingen of toch overwegend komafzettingen? Hoeveel potentiële bewoningsniveaus zijn daar op basis van de aanwezige stroomgordels te onderscheiden? In hoeverre zijn deze niveaus nog intact? Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 6

7 - Komen er nog meer crevassecomplexen voor in het komgebied? Zo ja, waren deze potentieel bewoonbaar? Uiterwaarden - In hoeverre bevinden zich onder de afzettingen van de Vianense uiterwaarden (intacte resten van) oudere stroomgordels? - Welk verband kan er worden gelegd tussen de locatie van eventuele aangetroffen baggervondsten en de oorspronkelijke plaats en context van de vondsten? - Waar in de uiterwaarden kunnen scheepsresten worden aangetroffen? 4 De vroege prehistorie 4.1 Bewoningsgeschiedenis Er is in de gemeente Vianen weinig bekend over de periode van het Paleolithicum tot en met het Midden-Neolithicum (tot 2850 v.chr.). Voor het Paleolithicum en Mesolithicum heeft dit te maken met de grote diepte waarop het toenmalige maaiveld, het pleistocene dekzandlandschap, nu ligt. De top van dit landschap liggen tussen de 4 en 8 m NAP, maar zal grotendeels nog goed intact zijn. In het Neolithicum boden de oeverwallen van de rivieren, die aan het begin van het Holoceen in het rivierengebied begonnen te stromen, een aantrekkelijke bewoningsplaats. Onbekend is echter of de in de gemeente Vianen gelegen oeverwallen geschikt waren voor bewoning in het Neolithicum. In Archis lijken verschillende waarnemingen een datering in deze periode te hebben, maar bij andere beschouwing blijken dit vondsten met een onbekende datering (d.w.z. Paleolithicum-Nieuwe tijd) te zijn of het betreffen vondsten uit het Laat-Neolithicum. Alleen bij een opgraving nabij Zijderveld (catalogusnummer 23) zijn resten uit het Midden-Neolithicum vastgesteld. Het betreffen een kuiltje en enkele losse vondsten in de directe omgeving van een nederzetting uit de Bronstijd. 4.2 Kennis en kennislacunes Duidelijk is dat de vroege prehistorie, net als in veel andere delen van Nederland, een kennislacune is in de gemeente Vianen. Het accent zal bij archeologisch onderzoek naar de vroege prehistorie in eerste instantie vooral liggen op het vergaren van kennis over het pleistocene landschap en de eerste stroomgordels en vervolgens op het inventariseren van de ligging en omvang van eventuele vindplaatsen. Daarom richten de onderzoeksvragen zich vooral op het landschap en zijn deze overwegend inventariserend van aard. 4.3 Onderzoeksthema en -vragen De meeste onderzoeksthema s die in de NOaA vermeld worden, zijn niet goed bruikbaar voor de gemeente Vianen. De geformuleerde thema s gaan namelijk vooral uit van de aanwezigheid van vindplaatsen. Er is daarom slechts één onderzoeksthema overgenomen (Deeben e.a., 2006). Thema: de wordingsgeschiedenis van het landschap - Hoe zag het paleoreliëf van het pleistocene rivierenlandschap eruit en hoe diep ligt het? Hoe ontwikkelde het landschap aan het begin van het Holoceen zich? Hoe diep liggen de oudere stroomgordels? Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 7

8 - Hoe zag het landschap en de vegetatie er toentertijd uit? - Wat zegt dit over een mogelijke aan- of afwezigheid van archeologische en paleo-ecologische resten? In hoeverre waren de dieper gelegen stroomgordels bewoonbaar? - Waar bevond zich mogelijke bewoning en wat is de aard hiervan? 5 De late prehistorie 5.1 Bewoningsgeschiedenis De late prehistorie loopt van het Laat-Neolithicum tot en met de IJzertijd (ca voor Chr.). Duidelijke aanwijzingen voor bewoning van het Vianense grondgebied in het late Neolithicum en de vroege Bronstijd zijn er nauwelijks. Weliswaar zijn op de Autenase donk (catalogusnummer 18) en bij Zijderveld (catalogusnummer 23) mogelijke resten uit deze perioden aangetroffen, maar een duidelijk beeld geeft dit niet. De resten bij Zijderveld kwamen aan het licht bij verschillende opgravingscampagnes, waarbij nederzettingsporen uit de midden-bronstijd tot en met de late ijzertijd werden aangetroffen op de Zijderveldse stroomgordel in het zuidoosten van de gemeente. Zijderveld neemt sinds eind jaren 60 en begin jaren 70 van de vorige eeuw een belangrijke plaats in in de Nederlandse Archeologie (catalogusnummer 24 & Knippenberg & Van den Bos, 2009). De complete huisplattegronden, resten van hekwerken en spiekers, greppels en de vele vondsten hebben een grote bijdrage geleverd aan de kennis over de Midden-Bronstijd in het rivierengebied (Arnoldussen, 2008). Duidelijke aanwijzingen voor bewoning in de IJzertijd zijn alleen bij Zijderveld (mogelijke continuïteit tot de late IJzertijd) en bij de Lange Dreef (catalogusnummer 30) aangetroffen. Bij de laatste zijn bij een proefsleuvenonderzoek in 2008 (Schamp & Tol, 2008) een groot aantal sporen uit de IJzertijd aangetroffen, maar hieruit waren (nog) geen huisplattegronden te reconstrueren. 5.2 Kennis en kennislacunes Het is duidelijk dat er over de Bronstijd in de gemeente Vianen veel bekend is. Heel anders is dat voor het Late Neolithicum en de IJzertijd, maar dit geldt voor het gehele Utrechts Gelderse rivierengebied. De Late IJzertijd vormt daarop weer een uitzondering, omdat veel in het rivierengebied aangetroffen inheems-romeinse nederzettingen vaak een oudere fase bevatten (Gerritsen e.a., 2005). 5.3 Onderzoeksthema s en vragen Onderzoeksthema s en -vragen over specifiek de Bronstijd nabij Zijderveld kunnen het beste ontleend worden aan het betreffende NOaA-hoofdstuk (Gerritsen e.a., 2005) en de dissertatie over de Bronstijd in het rivierengebied (Arnoldussen, 2008). Thema: de wordingsgeschiedenis van het landschap - Hoe ontwikkelde zich het landschap in deze periode? - Hoe zag het landschap en de vegetatie er toentertijd uit? - Wat zegt dit over een mogelijke aan- of afwezigheid van archeologische en paleo-ecologische resten? Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 8

9 Thema: de ontwikkeling van het laatprehistorische cultuurlandschap - Hoe richtte men de ruimte rondom de huisplaats in? In hoeverre werd men daarbij geleid door het landschap? - Werd de huisplaats, na het in onbruik raken, nog steeds bezocht? Wat deed men daar en welke betekenis kan daaraan verbonden worden? - Hoe onderhield men contact met elkaar, via water of via wegen over land? Zowel met nederzettingen in de directe nabijheid (enkele kilometers), als met nederzettingen ten noorden van het rivierengebied? - Is er een landschappelijke link te leggen tussen de verschillende vindplaatsen? Met andere woorden, liggen de vindplaatsen op hetzelfde landschappelijke niveau, of zijn er meerdere niveaus te onderscheiden? Thema: archeologische verschijningsvormen van huishouden en lokale gemeenschap - Hoe richtte men het erf in en hoe gebruikte men de ruimte? Zijn er activiteitenzones waarneembaar? - Welke functie hadden de gebouwen? - Welke huistypen worden aangetroffen? Is er een ontwikkeling in de huistypen waarneembaar? Is er sprake van meerdere bewoningsfasen? - Hoe maakte men gebruik van het landschap buiten de vindplaats? Waar kunnen zich grafvelden of rituele deposities bevinden? Thema: productie, distributie en gebruik van mobilia - In hoeverre was er sprake van locale vervaardiging van gebruiksgoederen (aardewerk, vuurstenen en natuurstenen werktuigen)? In hoeverre was er sprake van geïmporteerde grondstoffen en gebruiksgoederen? Thema: productie en distributie van voedsel - Hoe zag het dieet van de bewoners van de huisplaats(en) eruit? Wat was de verhouding tussen akkerbouw, veeteelt en jacht? - Waar werden de gewassen verbouwd? Wat was de omvang van de akkers en hoe lang bleven ze in gebruik? - Welke leeftijdsopbouw en soortenvariatie kende de (eventuele) veestapel? - In hoeverre was men afhankelijk van veeteelt, akkerbouw en/of jacht? 6 De Romeinse tijd 6.1 Bewoningsgeschiedenis Het huidige grondgebied van de gemeente Vianen kan deel uit hebben gemaakt van het agrarische achterland van de limes. In het achterland werd de leefwijze uit de IJzertijd gehandhaafd, maar met zichtbare Romeinse invloeden. Althans dat is het beeld dat dankzij onderzoek in nabije gebieden, zoals het Kromme Rijngebied, tot stand is gekomen. Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 9

10 6.2 Kennis en kennislacunes In de gemeente Vianen zijn alleen indirecte aanwijzingen voor bewoning in de Romeinse tijd voor handen. Er zijn vier catalogusnummers (nummers 27, 28, 37 en 43) waarbij losse vondsten uit deze periode zijn aangetroffen. Romeinse vindplaatsen zijn in de gemeente erg schaars, waardoor de gehele Romeinse tijd voor de gemeente Vianen een kennislacune is. 6.3 Onderzoeksthema s en -vragen Thema: geogenese en wordingsgeschiedenis - Hoe ontwikkelde zich het landschap in deze periode? - Hoe zag het landschap en de vegetatie er toentertijd uit? - Wat zegt dit over een mogelijke aan- of afwezigheid van archeologische en paleo-ecologische resten? Thema: cultuurlandschap - Waar zouden resten van bewoning uit de Romeinse tijd aanwezig kunnen zijn? Wat is de aard van deze bewoning? - Hoe richtte men het landschap in en in hoeverre werd daarbij gebruik gemaakt van het natuurlijke landschap? - Waar bevinden in de gemeente zich de (mogelijke) wegen uit deze periode? Thema: archeologische verschijningsvormen van de lokale gemeenschap (nederzettingen en grafvelden) - Hoe richtte men het erf in en hoe gebruikte men de ruimte? - Welke huistypen worden aangetroffen? Is er sprake van meerdere bewoningsfasen? - Is er sprake van een nederzettingensysteem met een bepaalde hiërarchie? - Waar zouden de bij de nederzettingen behorende grafvelden zich kunnen bevinden? Thema: productie, distributie en consumptie van mobilia - In hoeverre was er sprake van locale vervaardiging van gebruiksgoederen? In hoeverre was er sprake van geïmporteerde grondstoffen en gebruiksgoederen? - In hoeverre werd er geproduceerd voor de Romeinen? - Wat zegt dit over de mate van romanisering van het gebied? Thema: productie, distributie en consumptie van voedsel - Zijn er aanwijzingen voor greppels of andere vormen van percelering? - Welke bijzondere voedselgewassen en specerijen (dus buiten het bekende granenspectrum) werden door de bewoners van de nederzetting verbouwd en/of genuttigd? - Welke soorten vee werden er gehouden? Was het vee voor eigen consumptie of voor handel bestemd? Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 10

11 Thema: limes (Enckevoort & Vos, 2006) - In hoeverre was in het Vianense gebied sprake van interactie tussen Romeinen en de inheemse bevolking? - In welke mate leverden de bewoners een bijdrage aan de bevoorrading van het Romeinse leger langs de limes? 7 Middeleeuwen en Nieuwe tijd 7.1 Bewoningsgeschiedenis Bewoning in de Vroege Middeleeuwen (ca. 450 tot 1050) concentreerde zich nog steeds op de stroomruggen, maar over deze periode in de gemeente Vianen is, zoals in bijna geheel Nederland weinig bekend. Wel zijn er enkele vindplaatsen, alle in de buurt van Helsdingen, waar (mogelijk) vroegmiddeleeuwse vondsten zijn aangetroffen (catalogusnummer 3, 29 en 30). In de Volle en Late Middeleeuwen (ca tot 1500) begon men ook buiten de stroomruggen te wonen en het land te bewerken, omdat men de veengebieden ging ontginnen door grootschalige systematische ontginningen (Fafianie & Stades-Vischer, 2010). De woonheuvels langs de ontginningsassen dateren uit de 13 e en begin 14 e eeuw. Tussen de 12 e en 14 e eeuw kwamen in de huidige gemeente Vianen een groot aantal sterkten (kastelen) tot ontwikkeling, die soms ook de basis hebben gevormd van dorpen of steden. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de stad Vianen. In de 13 e eeuw kwamen Vianen, Zijderveld en Everdingen tot ontwikkeling, evenals de bewoningslinten langs de Lek- en Diefdijk. In het rapport behorende bij de eerste Vianense beleidskaart (Huizer e.a., 2007) en de MIP (Fafianie & Stades-Vischer, 2010) is de ontwikkeling van de dorpen en Vianen reeds uitvoerig beschreven. In de Nieuwe tijd (na 1500) verschoof ook in de gemeente Vianen het economisch zwaartepunt van landbouw en veeteelt naar handel en industrie. Deze periode wordt vooral in de MIP (Fafianie & Stades-Vischer, 2010) uitgebreid behandeld. 7.2 Kennis en kennislacunes De kennis over de Vroege Middeleeuwen is gering. Buiten de enkele losse vondsten zijn er geen directe aanwijzingen voor bewoning in deze periode. De gehele Vroege Middeleeuwen kan dus een kennislacune genoemd worden. In de Volle en Late Middeleeuwen en Nieuwe tijd is dit beeld anders: de vindplaatsencatalogus laat veel vondsten en vindplaatsen uit deze periode zien. Vaak hangen deze ook samen met hofsteden, dorpen en boerderijen uit deze periode. Belangrijk voor deze periodes is dat ook gebruik wordt gemaakt van andere disciplines en bronnen. zoals de historische geografie en historische bronnen. 7.3 Onderzoeksthema s en vragen Thema: landschapsgenese - Hoe ontwikkelde het landschap in deze periode? - Hoe zag het landschap en de vegetatie er toentertijd uit? - Werd het oorspronkelijke veenpakket gekenmerkt door de aanwezigheid van (micro)reliëf of moet worden uitgegaan van een reliëfloze veenvlakte? - Waar lagen waterscheidingen en kunnen eventueel verdwenen veenstromen worden aangewezen? Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 11

12 - Waar kan bewoning uit de Vroege Middeleeuwen verwacht worden? Wat is de aard van deze bewoning? Bood de Hagesteinse stroomgordel mogelijkheden voor vroegmiddeleeuwse bewoning? Thema: cultuurlandschap - Hoe richtte men het landschap in en in hoeverre werd daarbij gebruik gemaakt van het natuurlijke landschap? - Hoe werd de waterhuishouding geregeld? Hoe werden de molens, dijken en sluizen gebouwd? - Waar en met welke aanleiding vonden de Lekdijk-ophogingen plaats en hoe was de aanleg en het onderhoud georganiseerd? - Van wanneer dateert de oudste dijkophoging van de Lekdijk en zijn achtereenvolgende stadia van elkaar te onderscheiden? Wat was de samenstelling van de ophoging? - Hoe werden de veengebieden ontgonnen? Kan het verloop van de ontginningen (met behulp van geïntegreerd historisch geografisch onderzoek) verder worden aangescherpt? - Is het vaak geschetste beeld van lage dynamiek van bewoningsplaatsen terecht? - Was de bewoning buiten de steden en kernen gebonden aan het ontginningslint, of kwamen er ook de zogenaamde hoevenzwermen voor, waarbij de boerderijen op het midden van de kavels werden geplaatst? Hoe kwam de percelering tot stand? Wie waren de eigenaren van de precelen? Hoe liepen de bezitsgrenzen? Waar verbleven de ontginners? Waardoor kwam de locatiekeuze voor bewoning tot stand? Hoe leefden zij? - Waarom en hoe werd de Vianense trekvaart aangelegd? Welke invloed had de aanleg daarvan op het landschap en de handel? - In hoeverre waren andere sloten en vaarten bevaarbaar en zijn hiervan nog archeologische sporen aanwezig? - Wat was de exacte locatie van de Uithof bij Helsdingen en wat was de begrenzing van het door de monniken ontgonnen landerijen? Thema: archeologische verschijningsvormen van lokale gemeenschappen - Hoe richtte men het erf in en hoe gebruikte men de ruimte? Welke activiteitenzones zijn waarneembaar? Welke structuren treft men aan? Hoe ontwikkelden erven zich? - Welke off-site sporen worden aangetroffen buiten het erf? - Welke huistypen worden aangetroffen? Hoe ontwikkelde de middeleeuwse boerderij zich? Zijn er verschillen in vorm, gebruik en ligging tussen de boerderijen in de veen- en komgebieden en die op de hogere delen (stroomruggen)? - Wat is de ontwikkeling in de nederzettingsstructuur en de huisbouwtradities in de gehele periode? Is er sprake van regionale verschillen in de bouwwijze van huizen en de indeling van de nederzettingen, en zo ja waar sluiten die het best bij aan (Noord-Nederland, Oost-Nederland, Zuid-Nederland, West- Nederland)? - Hoe ontwikkelden de bewoningskernen zich (Everdingen, Zijderveld, Tienhoven, Helsdingen)? - In hoeverre uit zich de specifieke status van de hofsteden en omgrachte boerderijen, in fysiek, materieel en functioneel opzicht? - Waar zouden eventuele grafvelden uit de Vroege Middeleeuwen zich kunnen bevinden? Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 12

13 Thema: verschijningsvormen van bovenlokale gemeenschappen Subthema: versterkingen (kastelen, blokhuizen, versterkte huizen) - Welke factoren spelen een rol bij de locatiekeuze van versterkingen? - Welke functie hadden de versterkingen? In hoeverre werden ze voor bewoning gebruikt? - Wat is de verschijningsvorm en de ontwikkeling van de versterkingen (inclusief de grachtenstelsels en voorburchten) in de gemeente Vianen? - Wat is de invloed van de grootschalige ontginningen op de opkomst en verspreiding van de versterkingen in de Volle en Late Middeleeuwen? - Wat is de relatie tussen versterkingen en andere op het platteland voorkomende bewoningskernen, zoals de agrarische nederzettingen en ontginningsnederzettingen? - Welke rol spelen de middeleeuwse versterkingen in de middeleeuwse economie? - Op de beleidskaart (Sprangers e.a., 2011) zijn zones weergegeven waar mogelijk blokhuizen liggen. Liggen in deze zones blokhuizen en waar liggen die dan? Subthema: Hagestein - Wat was de exacte vorm en grootte van het kasteel van Hagestein? Hoe was het stadje Gasperden/Hagestein vorm gegeven (poorten, wegen, grachten etc.)? Had de stad Hagestein een stenen ringmuur of alleen een aarden wal met palissaden? Hoe ontwikkelde de stad zich tot de verwoesting? - In hoeverre was de zone binnen de grachten van de stad Hagestein bebouwd toen de stad in 1405 werd verwoest? - Waar exact hebben zich de blokhuizen bevonden die voor het beleg van Hagestein zijn gebouwd? Is er een aantoonbaar verschil in de morfologie van de verschillende blokhuizen? - Heeft op het omgrachte perceel langs de Biezenweg (catalogusnummer 31) tijdens de belegering van Hagestein een blokhuis gestaan? Zo ja, hoe heeft dit blokhuis eruit gezien? - Welke archeologische sporen heeft de Arkelse oorlog nog meer achtergelaten, zowel bij Hagestein als in de rest van de gemeente? - Welke archeologische resten zijn overgebleven van de kerk en het kerkterrein van het buurtschap Tienhoven? Subthema: Vianen - Was er sprake van een prestedelijke kern van Vianen (lintbebouwing langs de Lekdijk) en kan de omvang worden vastgesteld? - Had de stadsplattegrond van Vianen een vooropgezet plan, of bouwde de plattegrond voort op prestedelijke verkavelingsstructuur? - Welke rol speelde het nabijgelegen kasteel De Bol bij de ontwikkeling van Vianen? Waarom lag dit kasteel op deze locatie? - Hoe heeft deze prestedelijke kern zich verder ontwikkeld? Welke morfologie en ontwikkeling kent de stadsverdediging, de grachtenstelsels en de stadsmuren en poorten? - Hoe ontwikkelde de haven van Vianen zich? Wat voor soort schepen meerden hier aan? Waar bestond hun vracht uit? Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 13

14 Thema: productie, distributie en consumptie van mobilia - Wat was de interactie tussen de stad Vianen, de versterkingen en het omliggende platteland onderling? Welke verschillen zijn waarneembaar? - Zijn er binnen de stad Vianen of de bewoningskernen wijken of locaties aan te wijzen waar zich specifieke ambachtelijke activiteiten (metaalbewerking, been- en geweibewerking, glasfabricage) afspeelden? Hoe is het arbeidsproces georganiseerd? - Zijn er binnen de stad Vianen of de bewoningskernen wijken of locaties aan te wijzen waar zich specifieke ambachtelijke/industriële activiteiten (zoals potten-, pannen- en steenbakkerijen) afspeelden? Hoe is het arbeidsproces georganiseerd? - Wat was de exacte ligging en begrenzing van de lijnbanen en op welke wijze werden de lijnbanen voorzien van grondstoffen? - Hoe ontwikkelde zich de (voor het rivierengebied) kenmerkende grondgebruiken als de griendcultuur, henneptuinen en eendenkooien? Thema: productie, distributie en consumptie van voedsel - Wat is de relatie tussen de locatie, indeling en gebruik van akkers en weiden (greppelsystemen, perceleringen, landschappelijke ligging, teelt- en landbewerkingstechnieken) en agrarische activiteiten (pollen- en zadenonderzoek, micromorfologie)? - Welke gewassen werden er verbouwd? Welke diersoorten werden er gehouden en voor welk doel? - Zijn er bijzondere voedselgewassen of exotische importen aan te wijzen in relatie tot de aard van de complexen (agrarische nederzettingen, kastelen, etc.)? - Wat is de relatie tussen innovaties in productietechnieken, gewasopbrengsten en het gebruik van het landschap? - Zijn er teeltverschuivingen te constateren en zo ja, wat is hier de motor achter? Thema: Nieuwe Hollandse Waterlinie (Blijdenstijn, 2005): - Welke (archeologische) resten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn er buiten fort Everdingen? - Welke archeologische resten worden rondom fort Everdingen aangetroffen? - Welk verband is er tussen het landschap en de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de gemeente Vianen? - Welke invloed had de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie op de inrichting van het landschap? 8 Tweede Wereldoorlog 8.1 Inleiding Niet alleen heeft de gemeente Vianen als één van de eerste gemeenten in Nederland resten uit de Tweede Oorlog in de archeologische verwachtingskaart opgenomen, maar is het ook een van de eerste met onderzoeksvragen voor WOII. Want hoewel binnen de gemeente geen grootschalige gevechtshandelingen hebben plaats gevonden, heeft de oorlog toch onzichtbare en zichtbare resten in de bodem achtergelaten. De studie die aan de basis van de verwachtingskaart heeft gelegen, heeft Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 14

15 duidelijk gemaakt dat resten van barakkenkampen, vluchtkuilen, neergestorte vliegtuigen, geschut, stellingen en bomkraters verwacht kunnen worden. De onderzoeksthema s en vragen zijn geordend naar complextype. Naast vragen zijn hier en daar ook suggesties gegeven hoe de vragen beantwoord zouden kunnen worden. 8.2 Onderzoeksthema s en vragen FLAK Rondom de Lek Brug bevinden zich in de uiterwaarden en op de dijktaluds de resten van Duitse stellingen. Aan de Vianense kant blijkt uit verschillende bronnen dat het gaat om FLAK (Fliegerabwehrkanone of Flugzeug Abwehr Kanone) voor de bescherming van de brug. Deze stellingen bevinden zich mogelijk goed bewaard in de bodem. Onderzoeksvragen voor deze FLAKstellingen zouden kunnen zijn: - Wat is de staat/gaafheid van de FLAK stellingen in de uiterwaarden? - Welke aanwijzingen zijn er voor de constructiewijze, en functie van de verschillende elementen in de stellingen, zoals de loopgraven, de geschutsposities? - Welke aanwijzingen zijn er voor het leven in de stelling? Gevorderde percelen Het onderzoek heeft een aantal kadastraal perceelnummers opgeleverd van door de Bezetter gevorderde percelen, maar geen gegevens over de locatie van die percelen, of de aard van de vordering. De aard van de archeologische neerslag is dus ook nog niet vastgesteld. Hieruit vloeien de volgende onderzoeksvragen: - Wat is de locatie van de percelen als gevonden in het bureauonderzoek? (Dit zou vragen om een onderzoek in de kadastrale leggers van het gemeentearchief.) - Met welk doel zijn de percelen indertijd gevorderd en is dit ook gebeurd? (Dit is vermoedelijk een nogal omvangrijk onderzoek, omdat gegevens hierover wellicht niet meer bestaan, of in Duitse archieven liggen. Men zou ook ooggetuigen kunnen spreken, als deze nog leven.) - Welke archeologische neerslag is te verwachten op de gevorderde percelen? Stellingen Diefdijk De Nederlandse stellingen van de Diefdijk liggen overwegend oostelijk van de dijk zelf en daarmee buiten de gemeente Vianen. Op de dijk zelf hebben zich echter ook enkele gegraven posities bevonden in mei Deze zijn terug te vinden op luchtfoto s en in `Strategisch Laagland (Steenbergen en Van der Zwart, 2006). Naar alle waarschijnlijkheid bevonden zich ook direct achter de Diefdijk ondersteunende posities, zoals verbindingsposten, munitieopslag en veldkeukens. Daarover is nog weinig bekend. - Kan door middel van aanvullend luchtfoto-onderzoek een meer gespecificeerde verwachting voor deze posities opgesteld worden? - Wat is de gaafheid, functie en waarde van de infanterie stellingen op de Diefdijk? (Prospectief of gravend onderzoek zou nadere informatie kunnen opleveren over de gaafheid, functie en waarde van deze stellingen. Met nadruk moet gezegd worden dat van de gegraven stellingen uit 1940 in Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 15

16 Nederland vrijwel geen resten aan het oppervlak zijn overgebleven, dus dat hier weinig over bekend is.) Nederlandse Barakken Over Nederlandse barakkenkampen uit mei 1940 is in archeologisch opzicht nog weinig bekend. De meesten barakkenkampen zijn kort na de oorlog al opgeruimd en het land weer in gebruik genomen voor andere doeleinden. Het onderzoek ten behoeve van de WOII-verwachtingskaart heeft de globale locatie van een aantal barakkenkampen opgeleverd in de gemeente Vianen. Twee daarvan liggen op een locatie die mogelijk nog altijd niet bebouwd is. - In hoeverre kan de exacte locatie en opbouw van de barakkenkampen worden vastgesteld? (Verder onderzoek kan met behulp van luchtfoto s worden uitgevoerd.) - Wat kan er worden achterhaald over de aard en gaafheid van de archeologische neerslag van deze kampen, de functie van verschillende onderdelen en het kampleven? (Prospectief of gravend onderzoek kan meer informatie opleveren.) Crashlocaties Van de vier crashes in de gemeente zijn er twee globaal ingetekend op de verwachtingskaart. Van de andere twee waren onvoldoende gegevens beschikbaar om zelfs tot een globale bepaling van de crash te komen. Voor alle locaties gelden echter de volgende vragen: - Is er meer informatie te achterhalen over de exacte locatie van de crash en of het vliegtuig al geborgen is? (Deze informatie is mogelijk te vinden in het gemeentearchief of bij de Vliegtuigbergingsdienst.) - Gaan de crashes gepaard met veldgraven? (De afgelopen jaren is duidelijk geworden dat berging van/graafwerk naar wrakken een grote toegevoegde waarde kan hebben voor nabestaanden en de lokale bevolking, en zich daarnaast zeer goed leent voor archeologisch onderzoek. Waar mogelijk is berging iets wat in het kader van deze belangen altijd is te overwegen.) Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 16

17 Literatuur Arnoldussen, S., A living landscape. Bronze Age settlement sites in the Dutch river area (c BC). Leiden. Blijdenstijn, R., Tastbare tijd: cultuurhistorische atlas van de provincie Utrecht. Amsterdam. Deeben, J., D.P. Hallewas, P.C. Vos & W. van Zijverden, Paleogeografie en landschapsgenese, NOaA hoofdstuk 8 (versie 1.0), ( Deeben. J., H. Peeters, D. Raemaekers, E. Rensink & L. Verhart, De vroege prehistorie, NOaA hoofdstuk 11 (versie 1.0), ( Enckevoort, H. van & W.K. Vos, De limes: een natte grens dwars door Nederland, NOaA hoofdstuk 19 (versie 1.0), ( Enckevoort, H. van, T. de Groot, H. Hiddink, W. Vos, De Romeinse tijd in het Midden- Nederlandse Rivierengebied en het Zuidnederlands dekzand- en lössgebied, NOaA hoofdstuk 17 (versie 1.0), ( Fafianie, T. & E. Stades-Vischer, Vianen: geschiedenis en architectuur. Monumenteninventarisatie Provincie Utrecht 36. Zeist/Utrecht. Gerritsen, F., P. Jongste & L. Theunissen, De Late prehistorie in Noord-, Oost- en Zuid- Nederland en het Rivierengebied, NOaA hoofdstuk 17 (versie 1.0), ( Huizer, J., A. van Benthem & M. Benjamins, De archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart van de gemeente Vianen. ADC Heritage rapport H 018. Amersfoort. Knippenberg, S. & P. van den Bos, Hekken en losse vondsten langs de A2. Een archeologische opgraving van bronstijdpercelen nabij Zijderveld en een archeologische begeleiding van de wegverbreding A2 knooppunt Everdingen tot aansluiting Everdingen. Archol-rapport 86. Leiden. Lauwerier, R.C.G.M., R.M. Lotte, Archeologiebalans Amersfoort. Sprangers, J. e.a., Gemeente Vianen; een actualisatie van de archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart. RAAP-rapport RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. Steenbergen, C. & J. van der Zwart, Strategisch laagland, digitale atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie. Delft/Rotterdam. Adviesdocument RAAP Archeologisch Adviesbureau, pagina 17