KNNV afdeling Delfland. GRASLANDEN EN HUN BEHEER Deel 1: methode en Zuidrand Deel 2: Overige locaties

Transcriptie

1 KNNV afdeling Delfland GRASLANDEN EN HUN BEHEER Deel 1: methode en Zuidrand Deel 2: Overige locaties

2 Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging KNNV afdeling Delfland Postbus AC DELFT Inhoudsopgave Inleiding... 3 Graslanden... 3 Graslanden bij boeren... 4 Graslanden bij nietboeren... 6 Schapen voor maaimachines... 9 Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland... 9 Bibliografie...10 Analysemethoden...12 Turboveg en SynBioSys...12 Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland...13 Methode Koster...14 Bibliografie...14 Toepassingen...15 Zuidrand...15 Kaarten en doelen...17 Quick scan Zuidrand volgens Veldgids...19 Streeplijsten Zuidrand en analyse met ecotopen...26 Opnamen Zuidrand en analyse met SynBioSys...38 Deel 2: Overige locaties...44 Opnamen de Balij en analyse met SynBioSys...49 Bieslandse Boven- en Benedenpolder...54 Opnamen Bieslandse Boven- en Benedenpolder analyse met SynBioSys...55 Dijk Berkelse Zweth...57 Opnamen Dijk Berkelse Zweth analyse met SynBioSys...58 De Esch...61 Opnamen de Esch analyse volgens SynBioSys...63 Hertenkamp...65 Opnamen de Hertenkamp en analyse met SynBioSys...67 Bijlage 1: 12Bc1 Associatie van Geknikte vossenstaart...69 Bijlage 2: 16Ab3 Associatie van Echte koekoeksbloem en Gevleugeld hertshooi...70 Bijlage 3: 16Bb1 Glanshaver-associatie...72 Bijlage 4: 16Bc1 Kamgrasweide...74 Copyright: KNNV afdeling Delfland, 2009 Referentie: Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland, 2009 Overname van delen van de tekst is toegestaan onder bronvermelding. Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

3 Inleiding Graslanden Graslanden zijn in Nederland door de mens gemaakt en worden door beheer in stand gehouden. De precieze uitvoering van het beheer, met name de voedingstoffenhuishouding en fasering, geeft uiteindelijk de doorslag bij het eindresultaat. Intensief beheerde graslanden met bemesting tot 400 kg stikstof per jaar en regelmatig opnieuw inzaaien van Engels raaigras worden beter tot de akkerlanden gerekend. Deze vegetaties laten we verder buiten beschouwing. Dit beheer leidt tot een weliswaar groene maar uitermate soortenarme vegetatie. Dit wordt wel de groene leegte genoemd. De groei van de graslanden zorgt voor een onttrekking van voedsel uit de grond. Door het groeisel te maaien en af te voeren wordt de grond in principe steeds voedselarmer. Uiteindelijk ontwikkelen zich blauwgraslanden op een heel voedselarme bodem. Ter compensatie valt er tegenwoordig uit de lucht. Ieder jaar 25 kg per hectare aan stikstof al neemt dat wel af de laatste jaren, zie het rapport Effecten van ammoniak op de Nederlandse natuur. Dat is al meer dan de ouderwetse vegetaties van voedselarme bodems kunnen verdragen. Ook geeft de boer extra mest om het verlies te compenseren, tot 400 kg per hectare daar bovenop. Stikstof is een zeer belangrijk voedingsmiddel voor planten, maar de groei kan ook gelimiteerd zijn door tekorten aan andere mineralen, zoals fosfor of kalium. Matig of weinig bemeste hooilanden in de regio Delft ontwikkelen zich tot Glanshaverhooilanden (Glanshaver-associatie). Door elk jaar in twee goed omschreven perioden te maaien, grijpen alle soorten die dat regiem tolereren hun kans. Dat leidt tot een heel specifieke soortensamenstelling (zie de bijlagen 1 t/m 4 in Deel 2). Door beweiding wordt het hooien-bemesten ook uitgevoerd, maar dan in een korte cyclus. Zolang het vee op de wei staat, wordt er dagelijks gevreten en bemest. Het uiterlijk van het grasland wordt anders dan bij hooien, omdat het vee plaatsen waar gemest is vermijdt, omdat ze selectief grazen en omdat ze de grasmat beschadigen. Een beweid grasland ziet er hollebollig uit met plaatsen waar wel en niet gevreten wordt. Soms zijn ook de soorten planten lokaal anders, maar het kan evenzogoed zijn dat de planten ter plekke meer of minder de kans krijgen om uit te groeien. Op standweiden is dit uitgesprokener dan op weiden met wisselbeweiding. Weiden in de regio Delft ontwikkelen zich tot Kamgrasweiden en lokaal tot tredplantengemeenschappen van de Weegbree-klasse (zie bijlage 1 t/m 4 in Deel 2 voor de kenmerkende soorten). Dat kan komen door betreding door het vee, maar ook door verslemping na plasdras staan van de weide. Verarming van de grond vindt op weiland ook plaats, maar veel langzamer dan in onbemeste hooilanden. Van weilanden wordt op een gegeven moment de voeding die in het vlees zit afgevoerd en via de supermarkt over Nederland en de rest van Europa verspreid. Het rendement van vleesproductie is ongeveer 10% en verschraling gaat dus 10 keer langzamer dan bij onbemeste hooilanden. Bij melkproductie wordt ook nog het nodige aan stikstof afgevoerd via de eiwitten in de melk. In bezit van en in onderhoud bij nietboeren zijn vele graslanden langs wegen, parken en plantsoenen. Natuurvriendelijk bermbeheer bestaat in de regio Delft uit tweemaal per jaar maaien en afvoeren van het maaisel. Dit doet denken aan de onbemeste hooilanden. Gazons worden praktisch elke week gemaaid waarbij het maaisel blijft liggen en de voedingsstoffen weer in de bodem terugkeren. Dit doet denken aan het beheer op weilanden. Van oudsher was het onderscheid tussen hooi- en weilanden overigens niet zo strikt als hier boven beschreven. De intensivering van de veeteelt heeft de oude soortenrijke hooi- en Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

4 weilanden ten onder doen gaan. Veel grasland is gescheurd om er maïs op te verbouwen. De mooiste graslanden zijn daarom tegenwoordig langs de wegen en binnen de bebouwde kom te vinden. Hierbij moet met name aan de bloemrijke bermen gedacht worden in een verschralingsregiem van maaien en afvoeren. Nieuw is de aandacht voor schapenbeweiding in parken en bermen. Het doel van deze studie is de kennis van beheer van graslanden en het gevolg daarvan op de biodiversiteit bij elkaar te brengen. Van oudsher hebben boeren de graslanden vormgegeven. De laatste decennia nemen grote groenbeheerders als Rijkswaterstaat, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Provinciale Landschappen en gemeenten het rentmeesterschap van de graslanden voor hun rekening. Deze studie vormt een onderlegger om beheeradviezen te kunnen geven aan onze opdrachtgevers en wellicht om onderzoek te formuleren op terreinen waar we ons onzeker voelen. Graslanden bij boeren Hooiland Op zwaar bemeste graslanden kan continu gehooid worden. De soortenrijkdom op dit soort landerijen is beperkt tot een handvol soorten die dit regiem kunnen doorstaan. Engels raaigras is de met kracht nagestreefde soort. Op niet of licht bemeste bloemrijke hooilanden is het maaien beperkt tot tweemaal per jaar in tweede helft van juni en in september tot half oktober. De doelstelling van het hooiland is van belang bij het adviseren over het beheer. Heeft het een doelstelling als productieland of staan de natuurwaarden voorop? De waterscheiding is in bijna alle gevallen de dominantfase met soorten als Pitrus, Rietgras of Gestreepte witbol. Deze verschijningsvorm van het grasland is door niemand gewenst. Weeda adviseert in Boerendiversiteit voor Biodiversiteit de bemesting dan weer op te voeren, zodat de productie en ook de soortenrijkdom omhoog gaan. De Veldgids geeft methoden aan om juist in de richting van het voedselarme en botanisch waardevol grasland te gaan. Voorbeelden staan bij het hoofdstuk Zuidrand (tussenfasen) en in de paragraaf Graslanden bij nietboeren (botanisch waardevol hooiland) hieronder. Weiland Weilanden worden meestal bij toerbeurt beweid en met rust gelaten. Dit regiem bevordert soorten van de Kamgrasweiden op niet al te rijke bodem. Op standweiden staat het vee continu. Een intensieve standweide is het ponyweitje in het Hertenkamp bij het gemaal aan de Tweemolentjesvaart. Een extensieve standweide is te vinden in het Krekengebied. Een extensieve standweide kent vaak wel intensief door het vee gebruikte delen. Dit regiem bevordert tredplantengemeenschappen. Evenals trouwens graslanden die s winters onder water staan. Daar treedt verdichting van de bodem op door verslemping. Runderen en schapen laten hun mest overal vallen. Paarden kennen latrines. Steeds geldt dat waar de mest ligt, het vee niet graast en het gras en kruiden goed groeien. Door het verspreidingspatroon is van een afstand al te zien welk vee er op het weiland staat. Een ander verschil is de manier van grazen. Schapen en paarden bijten het gras af en koeien slaan hun tong om een pol om het gras los te trekken. Verdere subtiele verschillen zijn te vinden in de mate van vertrapping van de zode. Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

5 Figuur 1: Ponyweitje Figuur 2: Krekengebied Figuur 3: Hollebollige weide Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

6 Figuur 4: Paardenwei Figuur 5: Vraatsporen koe Weilanden worden vaak nagemaaid om ongewenste soorten als distels in toom te houden. In Zuid-Holland geldt een distelverordening voor de Akkerdistel. Deze treedt in werking als de gemeente een eigenaar daartoe verplicht middels een aangetekende brief. Dat houdt in dat de eigenaar de distels moet verwijderen voordat deze in bloei komen. Graslanden bij nietboeren M2 (tweemaal per jaar maaien) Het beheertype kan worden vastgesteld aan de hand van soortenlijsten van een berm of plantsoen, zie de publicaties van Koster. De afdeling heeft een computerprogramma geschreven om de sortering te vergemakkelijken. Koster en Rijkswaterstaat (RWS) geven de volgende adviezen voor een bloemrijke berm voor het beheertype grasland op vochtige voedselrijke grond: Ecologisch groenbeheer, Arie Koster, 2001 Plantenvademecum voor tuin, park en landschap, Arie Koster, 2007 (Er zijn kleine verschillen tussen de twee) G7: Vochtige, matig voedselrijke tot voedselrijke bodem: Tweemaal per jaar maaien: eind mei begin juni; september half oktober Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

7 G9: Vochtige tot droge zeer voedselrijke bodem Tweemaal per jaar maaien: juni - juli en september half oktober G11: Vergraste en vervilte vegetaties Tweemaal per jaar maaien: eind mei begin juni; september half oktober Grasmat openen met graslandsleep Leidraad beheer groenvoorzieningen, RWS, 2006 Schraallandtype A Tweemaal per jaar maaien: half juni half juli en eind augustus half september Alle adviezen: niet klepelen maar maaien en binnen tien dagen afvoeren. Beide aanbevelingen beogen terugkeer van voedingsstoffen in de bodem te voorkomen. Een eenmaal gekozen beheer moet standvastig worden uitgevoerd om ook moeilijke soorten een kans te geven zich onder dit regiem te vestigen. Figuur 6: Bloemrijk hooiland in Delft. Het is duidelijk dat de adviezen verder onderling verschillen in de tijd voor de eerste en tweede maaibeurt. Vooralsnog houden we de tweede versie van het advies van Arie Koster aan. Dit is niet gestoeld op eigen onderzoek. Alle adviezen gaan uit van verschraling. Dat moet leiden tot steeds minder groei en uiteindelijk tot maar één keer per jaar maaien. Iets wat een kostenbesparing met zich meebrengt, maar waarvan het de vraag is of het in de regio Delft ooit in die mate aan de orde zal zijn. Wel is volgens de plantensoorten de voedselrijkdom in de stad zeker minder dan in het veenweidegebied, zie Figuur 7. Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

8 Voedselrijkdom in de Regio Percentage verwijzigingen Delft-centrum Voorhof & Buitenhof Delft recreatie oostzijde Ackerdijk vogelreservaat Polder Noord Kethel Voedselarm Matig voedselrijk Zeer voedselrijk Matig tot zeer voedselrijk Overige Gebied Figuur 7: Voedselrijkdom in de Regio Delft Het andere idee is dat er een grotere biodiversiteit is op armere grond dan op overbemeste raaigrasweiden. Ook dat is in de regio Delft zeker waar te nemen, zie figuur 6. Figuur 8: voorkomen kensoorten van de Weegbree-klasse en Klasse der matig voedselrijke graslanden. blauw: t/m 30 soorten groen: t/m 46 soorten Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

9 M22 (elke week maaien in het groeiseizoen) De maaimachine neemt voor een belangrijk deel de functie van het vee over. Te diep maaien en rijsporen bootsen het vertrappen van de grasmat na. Het laten liggen van het maaisel bootst het bemesten na. Madeliefje, Draadereprijs en de maaivorm van Gewone brunel bepalen de kleuren van het gazon. De hollebollige structuur van een echt weiland ontwikkelt zich niet. Schapen voor maaimachines Schapen zijn inzetbaar voor het beheer van graslanden in bermen en parken. In de Hertenkamp in Delft zijn zij in 2008 voor het eerst langs geweest. Staatsbosbeheer is van plan schapenbeweiding te introduceren in de Balij. Hooilanden hebben baat bij maaien en afvoeren. Dat doen schapen alleen als ze s avonds op stal staan. Anders hebben we een beheer dat een weide bevoordeelt. Het vastgestelde streefbeeld voor een perceel is dus van belang om wel of geen begrazing door schapen toe te staan. Schapenweiden met regelmatig terugkerende beweiding zijn goed vergelijkbaar met beweiding door runderen. De Kamgrasweide is hier te verwachten. Volgens de Veldgids kan beweiding goed als er al een botanisch waardevol grasland aanwezig is. Als dat niet het geval is zal die bij beweiding niet ontstaan. Zelfs bij het achterwege laten van bemesting is het dominantstadium het hoogst haalbare. Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland In nieuwe recreatiegebieden op voormalig weiland worden nieuwe doelen gesteld aan percelen. Bloemrijk grasland is er daar één van en de vraag is hoe dat te bereiken. Er is daartoe een handige Veldgids verschenen van de Dienst Landelijk Gebied en Informatie- en het KennisCentrum Natuurbeheer. Maar er zijn ook andere publicaties verschenen over het onderwerp, zoals Boerendiversiteit en Biodiversiteit van Weeda. Weeda waarschuwt voor het ontstaan van de situatie waarbij Gestreepte witbol of Pitrus een dominante plaats inneemt. Deze soorten bergen weinig voedsel op in de bovengrondse delen. Het afvoeren van maaisel verarmt de grond dan maar weinig. Dat betekent dat een vegetatie lange tijd in deze monocultuur kan blijven steken op weg naar een nog voedselarmere situatie. Hij vindt het dan zinvoller om wat bij te mesten en zo de soortenrijkdom van wat voedselrijkere grond na te streven. De Veldgids is niet zo somber en raadt aan om in de overgang van soortenarm naar soortenrijk alternatief beheer toe te passen. Verschraling door niet te bemesten en het maaisel af te voeren is de hoofdsleutel tot het bereiken van een botanisch waardevol grasland. Dat kan ook op van nature voedselrijke gronden. Het is dan wel goed het beheer situationeel te benaderen. Zolang de eindsituatie nog niet is bereikt, is op hoog productieve percelen vroeg maaien in de tweede helft van mei geschikt. De dominante grassen hebben dan de meeste energie in hun bovengrondse delen gestoken. Een lage maaibalk zorgt voor openscheuren van de gesloten grasmat. De open plekken geven mogelijkheden tot het vestigen van nieuwe soorten. Helaas bevordert dit laatste ook de vestiging van Akkerdistel. Zie voor meer detail ook de Veldgids. Een alternatief zou kunnen zijn Grote ratelaar in te zaaien. Die houdt het gras ook kort, zodat er meer ruimte komt voor kruiden. De doelstelling van botanisch waardevol grasland kan de beheerder soms in problemen brengen met de weidevogels en haar beschermers. Maar de keuze tussen het een of het ander is al op de plankaart aangegeven. Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

10 Figuur 9: Maaibeheer als functie van de toestand van de grasmat volgens de Veldgids. De Veldgids is optimistisch. WOt-Rapport 56 gaat over de effectiviteit van de subsidiemaatregelen in het agrarisch gebied om natuurwaarden weer terug te krijgen. Voor het Zuid- en NoordHollands veenweidegebied staan twee knelpunten beschreven. De venige en moerige bodem levert lang voedingstoffen na. Verschraling wordt volgens dit rapport pas na 10 tot 25 jaar bereikt. Tot de beschreven gebieden horen de Krimpenerwaard en de Noord- en Zuid- Hollandse veenweiden. Het tweede knelpunt is dat de subsidievoorwaarden onvoldoende rekening houden met lokale omstandigheden. Te denken valt aan het moment in het voorjaar dat de weide voldoende draagkracht heeft om machines te dragen. Ook greep de boer in het oude landschap kleinschaliger en doelgerichter in dan nu met de regelingen globaal wordt voorgeschreven. Allemaal zaken die Vockestaert met haar aanpak in de Zuidrand weer probeert in te voeren. Daarnaast is er het probleem dat voor weidevogelbeheer de maaidatum moet worden uitgesteld en die bij een goed verschralingsbeheer juist vroeg valt. Dit probleem wordt hier omzeild door naar de plankaart van het gebied te verwijzen, waar de doelstelling van de percelen staat aangegeven. We richten ons hier met name op de ontwikkeling van botanisch waardevolle graslanden. Wel kan in de toepassing van het maaionderhoud rekening worden gehouden met aanwezige weidevogels. Bibliografie Graslanden in het boerenbedrijf 1. J.H.J. Schaminée, A.H.F. Stortelder en E.J. Weeda, De Vegetatie van Nederland; Deel 3 Plantengemeenschappen van graslande, zomen en droge heiden, Opulus Press, E.J. Weeda, J.H.J. Schaminée en L. van Duuren, Atlas van Plantengemeenschappen in Nederland; Deel 2 Graslanden, zomen en droge heiden, KNNV Uitgeverij, H. Ellenberg, Vegetation Mitteleuropas mit den Alpen 5. Auflag, UTB für Wissenschaft, E.J. Weeda, Boerendiversiteit en Biodiversiteit, Alterra-Rapport 973, Alterra, Wageningen, Blad 6 uit de serie Rundveehouderij, Mest- en mineralenkennis voor de praktijk, DLV, 2005 Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

11 Graslanden buiten het boerenbedrijf 6. Koster, Vademecum Wilde Planten, Schuyt & Co, Koster, Ecologisch Groenbeheer, Schuyt & Co, Koster, Plantenvademecum voor tuin, park en landschap, Fontaine uitgevers, Leidraad Beheer Groenvoorzieningen, RWS, K.V. Sýkora, L.J. de Nijs, T.A.H.M. Pelsma, Plantengemeenschappen van Nederlandse Wegbermen, KNNV Uitgeverij, 1993 Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland 11. I.H.W. Bax en W. Schippers, Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland, Dienst Landelijk Gebied (DLG)/ Informatie- en KennisCentrum Natuurbeheer (IKC N), Publicatienummer C-18, [jaar] 12. J. Kros, et al., Effecten van amoniak op de Nederlandse natuur, Alterra-Rapport 1698, Alterra, Wageningen, Th.C.P. Melman, et al., Veldonderzoek effectiviteit natuurgericht beheer van graslanden, WOt-Rapport 56, Wageningen, Profielen Habitattypen, zie site Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

12 Analysemethoden Het gaat erom de gevonden situatie in het veld te kunnen relateren met beschreven situaties in de literatuur. SynBioSys geeft voor een groot aantal goed beschreven associaties volgens de Vegetatie van Nederland de successie als gevolg van gewijzigd beheer, zie de bijlagen voor voorbeelden. De Veldgids en de publicaties van Koster geven op soortgelijke wijze aanwijzingen voor aangepast beheer op weg naar een botanisch waardevol grasland. De Veldgids voor graslanden op voormalig weiland. Koster voor graslanden binnen de bebouwde kom. Hieronder staan de analysemethoden voor deze drie methoden verder uitgewerkt. Turboveg en SynBioSys Volgens de Help-functie Per geïdentificeerde opname geeft Associa een of enkele mogelijke plantengemeenschappen op waartoe ze kan worden gerekend. Het aantal mogelijkheden wordt mede bepaald door het in te stellen verschil in indexwaarde van de Gecombineerde index tussen het eerste en laatste alternatief. In het analyseresultaat geeft Associa in de onderste helft van het scherm vier indexwaarden, waarbij de eerste waarde (de Gecombineerde index) een combinatie is van de overige drie indexwaarden. Voor alle vier de indexen geldt dat hoe kleiner de waarde is hoe beter de matching van de opname met de betreffende plantengemeenschap is. Met uitzondering van de Gecombineerde index geldt dat er een breekpunt bij 0 ligt. Met andere woorden, een indexwaarde groter dan 0 impliceert een slechte matching, en een waarde onder de 0 een goede matching. Een vergelijking van waarden tussen verschillende opnamen heeft nauwelijks zin omdat aan de absolute indexwaarde geen betekenis kan worden gehecht. Genorm. waarschijnlijkheid: de genormaliseerde waarschijnlijkheid geeft aan hoe waarschijnlijk het is dat de opname lijkt op de synoptische opname die de plantengemeenschap vertegenwoordigd. Volledigheid: met deze waarde wordt aangegeven in welke mate de floristische samenstelling van de opname volledig is ten aanzien van het plantengemeenschap waarmee het wordt vergeleken. Vreemde soorten: deze indexwaarde geeft aan in welke mate soorten die niet typerend zijn voor de betreffende plantengemeenschap voorkomen in de opname. Bij het beoordelen van de indexwaarden, en het trachten te komen tot een eindconclusie, moet voor ogen worden gehouden dat een opname niet altijd tot maar één vegetatietype kan worden gerekend. Bijvoorbeeld in het geval van een heterogene opname, waarbij de typen A en B goed vertegenwoordigd zijn, zal de 'Volledigheids'-index voor zowel type A als B een negatieve waarde laten zien, hetgeen dus betekend dat er een goede matching is met type A én B. De 'Vreemde soorten'-index daarentegen laat in beide gevallen een positieve waard zien, hetgeen betekend dat de opname in het ene geval vreemde soorten van type B bevat en in het andere geval vreemde soorten van type A. In de bovenste helft van het scherm is via een eenvoudige berekening getracht een zinvolle ordening van de verschillende alternatieven aan te geven, waarbij de plantengemeenschappen die boven de stippellijn staan vermeld verondersteld worden de opname het best te vertegenwoordigen. De berekening is als volgt: ((100 + 'Volligheid'-index) * (100 + 'Vreemde soorten'-index)) / Een alternatief wordt boven de stippellijn geplaatst als de waarde niet meer dan 10% verschilt ten opzichte van de eerste waarde. Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

13 Verdere overwegingen Bij het definitief op naam brengen zijn nog twee overwegingen van belang. SynBioSys geeft een numerieke beste oplossing, maar de onderzoeker heeft het laatste woord. Het blijkt dat de volledigheid vaak niet goed scoort. Het past dan om met name eventuele romp- en derivaatgemeenschappen aan te wijzen als match en niet een associatie waarvan geen van de kensoorten aanwezig is. Ten tweede is het goed te weten hoe de indeling in associaties tot stand is gekomen. Men heeft eerst de onderliggende opnamen uit de nationale databank verdeeld over de klassen en pas daarna is men per klasse gaan analyseren. Bij de interpretatie van de analyse van SynBioSys moet men dan ook in eerste instantie uitgaan van de klasse die in het veld is vastgesteld en aanwijzingen van andere klassen door het computerprogramma kritisch bekijken. Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland De Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland maakt inzichtelijk hoe intensief gebruikt grasland omgezet kan worden tot een botanisch waardevol grasland. Het onderscheidt daartoe de tussenfasen Raaigrasweide, Grassen-mix en Dominant-stadium en de botanische doelen Gras-kruidenmix, Bloemrijk grasland en Schraalland. Van al deze fasen wordt per grondsoort en soms ook nog per vochthuishouding de herkenning gegeven. Uitgaande van één van de tussenfasen is een botanisch doel alleen te bereiken via een beheer van hooien en afvoeren oftewel verschraling. Beweiding kan pas worden toegelaten zodra een botanisch doel bereikt is. De Gras-kruidenmix kan na 3 5 jaar verschraling bereikt worden. Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

14 Fase Graslandtype Productie Soorten Kwalificatie (ton ds/ha/jr) (per 25m 2 ) Tussenfase 0 Raaigrasweide > zeer soortenarm 1 Grassen-mix soortenarm 2 Dominantstadium soortenarm Botanische doelen 3 Gras-kruidenmix matig soortenrijk 4 Bloemrijk grasland soortenrijk 5 Schraalland < 5 > 30 (zeer) soortenrijk ton ds = ton droge stof ( netto ) Methode Koster Arie Koster geeft in zijn publicaties soortenlijsten die indicatief zijn voor de voedselrijkdom en vochthuishouding van een berm of plantsoen. Onze afdeling heeft een programma ontwikkeld om soortenlijsten met deze indicatorsoorten te kunnen vergelijken. De resultaten worden gepresenteerd als overeenkomsten met een indicatorenlijst in absolute aantallen en relatief als de verzadiging daarvan. Bibliografie 1. J.H.J. Schaminé, A.H.F. Stortelder en V. Westhoff, De Vegetatie van Nederland, Deel 1, Inleiding tot de plantensociologie- grondslagen, methoden en toepassingen 2. SynBioSys, een computerprogramma dat is te downloaden van de Alterra-site. Opnamen invoeren kan met TurobVeg, eveneens een programma van Alterra waarop een licentierecht geldt. 3. I.H.W. Bax en W. Schippers, Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland, Dienst Landelijk Gebied (DLG)/ Informatie- en KennisCentrum Natuurbeheer (IKC N), Publicatienummer C-18, (jaar publicatie onbekend) 4. Koster, Vademecum Wilde Planten, Schuyt & Co, Koster, Ecologisch Groenbeheer, Schuyt & Co, Koster, Plantenvademecum voor tuin, park en landschap, Fontaine uitgevers, 2007 Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

15 Toepassingen Zuidrand Groenservice Zuid-Holland (GZH) heeft het beheer van de Zuidrand uitbesteed aan de Agrarische Natuurvereniging voor Midden-Delfland e.o. Vockestaert (ANV). De doelstellingen voor het resultaat van het beheer liggen vast in plankaarten en in het contract met ANV. Een van de peilers van het beheer is het inzetten van een schaapskudde. In het contract zijn middelen opgenomen om de staat van de natuur op dit moment te onderzoeken. Dit onderzoek moet de basis vormen van een beheerplan. Bloemrijk grasland is het meest opvallende aspect van de doelstellingen op de plankaart dat nog niet is gerealiseerd. Met de Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland in de hand is een quickscan gemaakt van het gebied. Dit is voldoende om een beheeradvies te kunnen geven. Hieronder staan enkele illustraties van het onderzoek. Figuur 1: Locatie 21. Figuur 1: Locatie 21 met doelstelling beweiding en voederwinning. Een goed bemeste schapenweide met de glans van Engels raaigras. Dit is fase 0 en is misschien nog beter te karakteriseren als een akkerland dan als grasland. De titel groene leegte past hier uitstekend om het gebrek aan biodiversiteit aan te geven. Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

16 Figuur 2: Locatie 15 Figuur 2: Locatie 15 met doelstelling bloemrijk grasland. Een grof mozaïek van grassen en algemene kruiden. Dit is tussenfase 1 waarvoor het advies is een verschralingsbeheer toe te passen van maaien en afvoeren. Figuur 3: overzicht over locaties 1, 2 en 3. Figuur 3: Overzicht locaties 1, 2 en 3 met doelstelling voederwinning. Zacht rose is een dominante begroeiing met Gestreepte witbol met in donkerder rose Veldzuring. Dit is een lastige tussenfase op weg naar een botanisch waardevol grasland. Gestreepte witbol bergt weinig voedingstoffen boven de grond. Maaien en afvoeren in een regulier verschralingsbeheer heeft daarom weinig resultaat. In de Veldgids is men niet zo somber en geeft men wegen aan om met onconventioneel beheer toch het dominant-stadium snel door te komen. Het gaat dan met name om met de keuze van het maaimoment de dominante soort te onderdrukken. Een laag ingestelde maaibalk scheurt de grasmat open en geeft mogelijkheden aan nieuw te vestigen soorten. Helaas maakt ook de Akkerdistel hiervan gebruik. Voor het vee biedt Gestreepte witbol om dezelfde reden ook geen goed voer. Weeda beveelt daarom zelfs aan om bij te mesten en terug te keren naar de grassenmixfase. Dat geeft voedingstechnisch en ecologisch een beter resultaat. Gezien de doelstelling van deze Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

17 weiden volgens de plankaart is dat zeker een optie. Een gesprek met de ecoloog van LNV/GZH en de vertegenwoordiger van de Agrarische Natuurvereniging Vockestaert gaf aan dat toch een botanisch waardevol grasland wordt nagestreefd. Alle onderzochte delen met als doel bloemrijk grasland zijn in een tussenfase op weg naar een botanisch waardevol grasland. De Veldgids raadt voor deze terreinen een weidebeheer af, omdat dit uiteindelijk niet leidt tot een soortenrijke weide. Een illustratie van de waarheid van deze opmerking is te vinden op de rivierdijk langs de Esch in Rotterdam, zie elders in dit verslag. Maaien en afvoeren, soms op een ongebruikelijke tijd en soms met een laag afgestelde maaibalk, is het aangewezen beheer. Het gebruik van een weidesleep kan volgens de literatuur hetzelfde doel dienen. Een botanisch waardevol grasland zou dan in 3 tot 5 jaar moeten ontstaan. In het veld is uitgebreid stil gestaan bij de Akkerdistel. Misschien is het mogelijk om de Grote ratelaar de functie van zodebreker te laten vervullen. Figuur 4: Locatie 14 pioniervegetatie op geplagd weiland De vraag is of de gewenste plantensoorten in het gebied nog in voldoende mate aanwezig zijn om het verloren terrein te kunnen heroveren. Daartoe zijn de geplagde percelen bekeken. Hier kunnen in de beginfase alle soorten nog een plek veroveren voordat de concurrentie in alle hevigheid losbarst. Kaarten en doelen GZH heeft kaarten ter beschikking gesteld om de doelen van de verschillende percelen duidelijk te maken. Hieronder worden deze ook gepresenteerd met de locaties waar het onderzoek heeft plaatsgevonden. In de legenda bij de figuren is aangegeven welke doelen nagestreefd worden. Dit is de laatste stand van zaken. Figuur 5: Legenda Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

18 Daarnaast zijn in oudere documenten van DLG en GZH iets andere kaarten gevonden en meer achtergrondinformatie over de redenen voor bepaalde keuzes, zie de bibliografie. Ook de excursie in het gebied met de ecoloog van LNV/DLG en de beheerder van Vockestaert was zeer verhelderend. Er is in deze rapportage vanaf gezien om buiten de hooi- en weilanden beheeradviezen te geven. Daarvoor wordt aanbevolen met dit rapport in de hand samen met de beheerder in het veld de mogelijkheden te onderzoeken. Voor de doeltypen bloemrijk grasland, voederwinning en weide (beweiding/ voederwinning) worden de aanbevelingen van de Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland gevolgd. In de kopie van het rapport van Diana Los van DLG die in ons bezit is, staat achterin nog iets met de hand bijgeschreven op pagina 98 met het kopje Aanbevelingen. Er zou als eerste aandachtstreepje moeten komen te staan: - Kostenafweging = bepalend = buiten opdracht Deze lacune is in het stuk van GZH opgevuld, maar ontbreekt weer in dit verslag. Ook hier geldt dat met de beheerder in het veld de mogelijkheden moeten worden bekeken. Het veldwerk voor de analyses hieronder is gedaan door Cor Nonhof van de KNNV afdeling Delfland voor de quickscan. De totaallijsten en opnamen van de geplagde gedeelten zijn gedaan door Ecologische Onderzoeks- en Adviesbureau Van der Goes en Groot. Graslanden en hun beheer; KNNV afdeling Delfland,

19 Quick scan Zuidrand volgens Veldgids Figuur 6: Holierhoek Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

20 Figuur 7: Woudhoek Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

21 Figuur 8: Poldervaart Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

22 Figur 9: Bodemkaart met locaties quick scan. De lokatie geeft de lokatie van de foto s weer. De typering in de tabel geldt het hele perceel. Van elke locatie zijn foto s gemaakt vanaf de stip op de kaarten. Grondsoort Legenda voor minerale gronden p: prominent: eerdgrond met een dunne of matig dikke minerate eerdlaag M: zeekleigebieden, holocene getijdeafzettingen v: moerige ondergrond beginnend cm diep n: nat o: ongerijpte ondergrond eerste cijfer Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

23 4: zware klei 8: klei tweede cijfer 0: geen indeling naar profielverloop 5: homogeen aflopend of oplopend C: kalkarm Veengronden (minerale ondergrond dieper dan 120 cm) Eerdveengronden (moerige eerdlaag) Koopveengronden (kleiig cm) hvr: rietveen, zeggerietveen hvd: bagger, verslagen veen Rauwveengronden (minerale bovengrond of geen moerige eerdlaag) Weideveengronden (zavel- of kleidek met minerale eerdlaag) pvr: rietveen, zeggerietveen Waardveengrond (zavel- of kleidek zonder minerale eerdlaag) kvr: rietveen, zeggerietveen Moerige gronden Wo moerig, al dan niet vereerd of zanddek of zavel- of kleidek met of zonder minerale eerdlaag; minerale ondergrond niet gerijpt Resultaten Quick scan Zuidrand Nr. Typering Veldgids Opmerking Doel Grondsoort Graslandtabel Watertrap Vochttoestand 1 dominant; Niet opgenomen delen Mv41C II II / III vochtig gestreepte witbol 2 dominant; grote Voederwinning Mv41C II II / III vochtig vossenstaart 3 dominant; Voederwinning Mv41C II II / III vochtig gestreepte witbol 4 dominant; Niet opgenomen delen Wo / pmo80 // I / II // II II // V / VI vochtig gestreepte witbol Mn985C 5 dominant; rietgras Niet opgenomen delen Wo / pmo80 I // II II vochtig 6 koeienweiland Weiland (beweiding/voederw) Mv41C II II / III vochtig 7 grassenmix Weiland (beweiding/voederw) Mn85C II V / VI matig droog 8 grassenmix Weiland (beweiding/voederw) Mv41C II II / III vochtig 9 Niet opgenomen delen Mv41C II II / III vochtig Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

24 Nr. Typering Veldgids Opmerking Doel Grondsoort Graslandtabel Watertrap Vochttoestand 10 paardenweiland Weiland (voorkeursgebied Mn85C // pvr / kvr II // II / II V / VI matig droog voor paarden) 11 berm vergraven 12 paardenweiland Weiland (voorkeursgebied Wo / pmo80 I / II II vochtig voor paarden) 13 geplagd Ruigte (met eventuele poelen) pvr / kvr II / II II vochtig 14 geplagd Ruigte (met eventuele poelen) pvr / kvr II / II II vochtig 15 grassenmix Moeras & Rietland Wo / pmo80 // hvr I / II // IV II vochtig 16 koeienweiland Weiland (beweiding/voederw) Wo I II vochtig 17 verruigd Ruigte (met eventuele poelen) hvr IV II vochtig 18 Bloemrijk grasland Wo I II vochtig 19 geplagd Ruigte (met eventuele poelen) Wo I II vochtig 20 geplagd Ruigte (met eventuele poelen) Wo I II vochtig 21 raaigrasweide schapenweiland Weiland (beweiding/voederw) Wo I II vochtig 22 dominant; grote Bloemrijk grasland Wo I II vochtig vossenstaart 23 grassenmix Weiland (beweiding/voederw) hvr IV II vochtig 24 grassenmix Weiland (beweiding/voederw) hvr IV II vochtig 25 grassenmix Weiland (beweiding/voederw) hvr IV II vochtig 26 grassenmix Bos hvr // Wo IV //! II vochtig 27 grassenmix Bloemrijk grasland Wo I II vochtig 28 verruigd Bloemrijk grasland hvd IV II vochtig 29 grassenmix Weiland (beweiding/voederw) Wo I II vochtig 30 koeienweiland Weiland (beweiding/voederw) Wo I II vochtig Typering en Opmerking: opnamen in het veld Doel: volgens plankaart GZH Grondsoort en Watertrap: volgens de grondsoortenkaart Graslandtabel en Vochttoestand: volgens de Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland Sommige kaartdelen op de grondsoortenkaart zijn samengesteld: bijvoorbeeld pvr / kvr Soms is een opname op de grens van twee kaartdelen gemaakt: bijvoorbeeld hvr // Wo Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

25 Graslandtabel Nr Omschrijving I Kalkarme zand- en leemgronden II Kalkarme keli, zavel- en lössgronden IV Veengronden Watertrap Grondwatertrap I II III V VI Gemiddeld hoogste grondwaterstand in cm beneden maaiveld (GHG) - - < 40 > Gemiddeld laagste grondwaterstand in cm beneden maaiveld (GLG) < >120 > 120 Vochttoestand Vochttoestand Grondwatertrap GVG GHG GLG Nat I, II (IV) < 25 +mv < 80 Vochtig II*, III, III*, V > 40 > 80 Matig droog IV, V* > 40 > 120 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

26 Streeplijsten Zuidrand en analyse met ecotopen Figuur 10: Holierhoek Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

27 Figuur 11: Woudhoek Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

28 Figuur 12: Poldervaart Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

29 Figuur 12: De streeplijsten zijn Tansley-opnamen van de omrande gebieden. Nummer 10 ligt in gebied Ackerdijk en is niet weergegeven. CBC Nederlandese naam Wetenschappelijke naam Veg FF B RL 4 Duizendblad Achillea millefolium X X X 19 Gewoon struisgras Agrostis capillaris X 165 IJle dravik Anisantha sterilis X X 66 Gewoon reukgras Anthoxanthum odoratum X 70 Fluitenkruid Anthriscus sylvestris X X X X 142 Smal tandzaad Bidens connata X X X X X X 1804 Raapzaad Brassica rapa X 174 Duinriet Calamagrostis epigejos X X X 6097 Sterrenkroos (G) Callitriche X X 200 Herderstasje Capsella bursa-pastoris X X X 202 Bosveldkers Cardamine flexuosa X 299 Grof hoornblad Ceratophyllum demersum X 310 Stippelganzenvoet Chenopodium ficifolium X X X 331 Akkerdistel Cirsium arvense X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 350 Akkerwinde Convolvulus arvensis X 397 Ruwe smele Deschampsia cespitosa X X X X 419 Brede stekelvaren Dryopteris dilatata X 437 Gewone waterbies Eleocharis palustris X X X X X X X X X X X X X X Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

30 CBC Nederlandese naam Wetenschappelijke naam Veg FF B RL 441 Brede waterpest Elodea canadensis X X X X X GE 446 Kweek Elytrigia repens X X X X X X X X X X X X 457 Viltige basterdwederik Epilobium parviflorum X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 1642 Kantige basterdwederik s.l. Epilobium tetragonum X X X X X X X X X X 2376 Moeraswalstro Galium palustre X 607 Gewone berenklauw Heracleum sphondylium X X X X X 680 Pitrus Juncus effusus X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 684 Zeegroene rus Juncus inflexus X X X 688 Paddenrus Juncus subnodulosus X 700 Witte dovenetel Lamium album X X X 2426 Dwergkroos Lemna minuta X 725 Vertakte leeuwentand Leontodon autumnalis X 756 Engels raaigras Lolium perenne X X X X X X X X X X X X X X X 782 Penningkruid Lysimachia nummularia X 785 Grote kattenstaart Lythrum salicaria X X X X X 6330 Kamille (G) Matricaria X 799 Hopklaver Medicago lupulina X X X X 813 Watermunt Mentha aquatica X X X X X X X X X X X X 851 Aarvederkruid Myriophyllum spicatum X 875 Esparcette Onobrychis viciifolia X 967 Veenwortel Persicaria amphibia X X X X X X X 977 Perzikkruid Persicaria maculosa X X X X X X X 926 Groot hoefblad Petasites hybridus X X 946 Smalle weegbree Plantago lanceolata X X 947 Grote weegbree s.s. Plantago major subsp. major X X X X X X X X X X X X 959 Ruw beemdgras Poa trivialis X X X X X X X X X X X X X X X X 2254 Canadapopulier Populus x canadensis X 998 Schedefonteinkruid Potamogeton pectinatus X 1029 Heelblaadjes Pulicaria dysenterica X X 1037 Zomereik Quercus robur X X 1056 Kruipende boterbloem Ranunculus repens X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 1089 Dauwbraam Rubus caesius X 1634 Gewone braam Rubus fruticosus X 1097 Kluwenzuring Rumex conglomeratus X X X X X X X X X X X X X X 1101 Ridderzuring Rumex obtusifolius X X X X X X X X X X X X X X X X X X 1095 Bermzuring Rumex x pratensis X 1118 Boswilg Salix caprea X X 1173 Blauw glidkruid Scutellaria galericulata X 1733 Bezemkruiskruid Senecio inaequidens X 2290 Jakobskruiskruid Senecio jacobaea X X X X X X Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

31 CBC Nederlandese naam Wetenschappelijke naam Veg FF B RL 1218 Bitterzoet Solanum dulcamara X X X 1890 Canadese guldenroede Solidago canadensis X 1221 Late guldenroede Solidago gigantea X 1223 Akkermelkdistel s.s. Sonchus arvensis var. arvensis X X X X 1301 Basterdklaver Trifolium hybridum X 1306 Witte klaver Trifolium repens X X X X X X X X X X X X X X X X X 1316 Klein hoefblad Tussilago farfara X X X X X X X X X X X X 5454 Smalle wikke s.s. Vicia sativa subsp. nigra X 723 Klein kroos Lemna minor X X X X X X X X X X X X X 01A 724 Puntkroos Lemna trisulca X X X X X X X X 01A 1241 Veelwortelig kroos Spirodela polyrhiza X X X X X X X 01A 128 Grote kroosvaren Azolla filiculoides X X 01Aa1 722 Bultkroos Lemna gibba X 01Aa1 442 Smalle waterpest Elodea nuttallii X X X X X 05B 1046 Stijve waterranonkel Ranunculus circinatus X 05B 867 Watergentiaan Nymphoides peltata X X 05Ba4 640 Kikkerbeet Hydrocharis morsus-ranae X X X X X X X X X 05Bb 1003 Haarfonteinkruid Potamogeton trichoides X 05Bc 180 Haaksterrenkroos Callitriche hamulata X 05Ca 1247 Moerasmuur Stellaria uliginosa X 07Aa 28 Grote waterweegbree Alisma plantago-aquatica X X X X X X X X X X X Kleine watereppe Berula erecta X X X X X X X X X X X X X X X Holpijp Equisetum fluviatile X X Liesgras Glyceria maxima X X X X X X X X X Gele lis Iris pseudacorus X X Wolfspoot Lycopus europaeus X X X X X X X X X X Moerasvergeet-mij-nietje Myosotis scorpioides X X X X X X X X X Pijptorkruid Oenanthe fistulosa X X X X Rietgras Phalaris arundinacea X X X X X X X X X X X X X X X X X X Riet Phragmites australis X X X X X X X X X X X X X X Gele waterkers Rorippa amphibia X X X Slanke waterkers Rorippa microphylla X X X X X X X X Waterzuring Rumex hydrolapathum X Grote egelskop Sparganium erectum X X X X X X X X X X X X X X Grote lisdodde Typha latifolia X X X X X X X X X X X X X X X X Smalle waterweegbree Alisma gramineum X X X X X X X X 08A 584 Mannagras Glyceria fluitans X X X X X X X X X X X X X X X X X X 08A 78 Groot moerasscherm Apium nodiflorum X X X 08Aa 1350 Rode waterereprijs Veronica catenata X 08Aa 586 Stomp vlotgras Glyceria notata X 08Aa4 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

32 CBC Nederlandese naam Wetenschappelijke naam Veg FF B RL 868 Watertorkruid Oenanthe aquatica X 08Ab 171 Zwanenbloem Butomus umbellatus X X X X X X X X X 08Ab2 1 B 1114 Pijlkruid Sagittaria sagittifolia X X X 08Ab Kleine egelskop Sparganium emersum X 08Ab Kleine lisdodde Typha angustifolia X X X 08B 1156 Heen Bolboschoenus maritimus X X X X X X X X X X X X X X X X 08Bb 1161 Ruwe bies Schoenoplectus tabernaemontani X X 08Bb2 211 Scherpe zegge Carex acuta X 08Bc 641 Gewone waternavel Hydrocotyle vulgaris X 09A 673 Zomprus Juncus articulatus X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 09A 1048 Egelboterbloem Ranunculus flammula X X X X X 09A 952 Straatgras Poa annua X X X X X X X X X X X Zilverschoon Potentilla anserina X X X X X X X X X X X X X X Schijfkamille Matricaria discoidea X 12Aa 968 Gewoon varkensgras Polygonum aviculare X X X X X X X X X X 12Aa 1112 Liggende vetmuur Sagina procumbens X 12Aa3 18 Fioringras Agrostis stolonifera X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 12Ba 40 Geknikte vossestaart Alopecurus geniculatus X X X X X X X X X X X X X X X 12Ba 245 Valse voszegge Carex otrubae X 12Ba 1057 Behaarde boterbloem Ranunculus sardous X X 12Ba 1098 Krulzuring Rumex crispus X X X X 12Ba 235 Ruige zegge Carex hirta X X X X X X X X X X X X X 12Ba Moeraszoutgras Triglochin palustris X 12Ba2 654 Gewoon biggenkruid Hypochaeris radicata X Pinksterbloem Cardamine pratensis X X X X X 16 Cerastium fontanum subsp. vulgare X X X X X X X X X X X Gewone hoornbloem 631 Gestreepte witbol Holcus lanatus X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Veldlathyrus Lathyrus pratensis X Scherpe boterbloem Ranunculus acris X Veldzuring Rumex acetosa X X X X X X X X Rode klaver Trifolium pratense X X X X X X X X X X Vogelwikke Vicia cracca X X Gewone engelwortel Angelica sylvestris X 16A 335 Kale jonker Cirsium palustre X 16A 225 Tweerijige zegge Carex disticha X 16Ab 772 Echte koekoeksbloem Lychnis flos-cuculi X X 16Ab 1066 Grote ratelaar Rhinanthus angustifolius X 16Ab 651 Gevleugeld hertshooi Hypericum tetrapterum X X 16Ab3 135 Madeliefje Bellis perennis X X 16B Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

33 CBC Nederlandese naam Wetenschappelijke naam Veg FF B RL 390 Kropaar Dactylis glomerata X X X X X X X X 16B 932 Timoteegras s.s. Phleum pratense subsp. pratense X X X X X X X X X 16B 2430 Paardenbloem Taraxacum officinale X X X X X X X X X X X X X X X X X 16B 96 Glanshaver Arrhenatherum elatius X X X X 16Bb1 795 Reukeloze kamille Tripleurospermum maritimum X X X X 22Aa1 520 Rood zwenkgras s.s. Festuca rubra X X X 26Ac 589 Moerasdroogbloem Gnaphalium uliginosum X X X X X X X X X 28Aa 675 Greppelrus Juncus bufonius X X X X X X X X X 28Aa 141 Knikkend tandzaad Bidens cernua X X X X X X X X X X X X X X X 29Aa 143 Zwart tandzaad Bidens frondosa X X X 29Aa 144 Veerdelig tandzaad Bidens tripartita X 29Aa 316 Rode ganzenvoet Chenopodium rubrum X X X 29Aa 972 Waterpeper Persicaria hydropiper X X X X X X X X X 29Aa 973 Beklierde duizendknoop Persicaria lapathifolia X X X X X X X X X X X X X 29Aa 1058 Blaartrekkende boterbloem Ranunculus sceleratus X X X X X X X X X X X X X 29Aa 1076 Moeraskers Rorippa palustris X X X X 29Aa 1100 Goudzuring Rumex maritimus X X X X X 29Aa 1102 Moeraszuring Rumex palustris X 29Aa 1184 Moerasandijvie Tephroseris palustris X X 29Aa2 121 Spiesmelde Atriplex prostrata X 29Aa3 312 Zeegroene ganzenvoet Chenopodium glaucum X X 29Aa3 462 Heermoes Equisetum arvense X X X X X X X Echte kamille Matricaria recutita X X Klein kruiskruid Senecio vulgaris X X X Vogelmuur Stellaria media X X X X X X Uitstaande melde Atriplex patula X 30A 570 Slipbladige ooievaarsbek Geranium dissectum X X X 30A 916 Grote klaproos Papaver rhoeas X 30A 1207 Herik Sinapis arvensis X X X X X X X X X 30A 1225 Gewone melkdistel Sonchus oleraceus X X X X X X X X 30A 1224 Gekroesde melkdistel Sonchus asper X X X X X X X X X X X X 30Ab 315 Korrelganzenvoet Chenopodium polyspermum X 30Ab Gewone reigersbek Erodium cicutarium X 30Bb 428 Europese hanenpoot Echinochloa crus-galli X 30Bb2 101 Bijvoet Artemisia vulgaris X X X Kruldistel Carduus crispus X Speerdistel Cirsium vulgare X X X X X X X X X X X Canadese fijnstraal Conyza canadensis X Klein streepzaad Crepis capillaris X X X X Kompassla Lactuca serriola X 31Aa2 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

34 CBC Nederlandese naam Wetenschappelijke naam Veg FF B RL 636 Kruipertje Hordeum murinum X 31Ab2 129 Stinkende ballote Ballota nigra subsp. foetida X 31Ab Boerenwormkruid Tanacetum vulgare X 31Ca 188 Haagwinde Calystegia sepium X X X X X X Harig wilgenroosje Epilobium hirsutum X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Koninginnenkruid Eupatorium cannabinum X X X Moerasandoorn Stachys palustris X X X X X Gewone smeerwortel Symphytum officinale X X X X Echte valeriaan Valeriana officinalis X Moerasspirea Filipendula ulmaria X 32Aa1 546 Kleefkruid Galium aparine X X 33Aa 582 Hondsdraf Glechoma hederacea X X X X X X X 33Aa 704 Gevlekte dovenetel Lamium maculatum s.s. X 33Aa 1321 Grote brandnetel Urtica dioica X X X X X X X X X X X X X X X 33Aa 708 Akkerkool Lapsana communis X 33Aa4 450 Wilgenroosje Chamerion angustifolium X 34Aa Grauwe en Rossige wilg Salix cinerea X X X X X X X X X X 36Aa 1133 Gewone vlier Sambucus nigra X X 37A 1116 Schietwilg Salix alba X X X X X X X X X X X X X X 38Aa 1126 Katwilg Salix viminalis X X 38Aa 36 Zwarte els Alnus glutinosa X X X X X X X X X 39Aa 139 Zachte berk Betula pubescens X 40Aa 140 Ruwe berk Betula pendula X 42A 531 Es Fraxinus excelsior X X 43A Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

35 Ecotoop Percentage verwijzingen Graslanden Houtige vegetaties Pioniersvegetaties Ruigten Verlandingsvegetaties Watervegetaties S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 S9 S10 S11 S12 S13 S14 S15 S16 S17 S18 S19 S20 OQS BZ B-S B-O H E PB Locatie Figuur 13 Zuidrand S1 - S20: streeplijsten OQS: streeplijsten van de quick scan onder elkaar gezet voor zover zij van graslanden zijn Berkelse Zweth BZ: namenlijsten van de opnamen onder elkaar gezet Balij S: streeplijst inclusief ruigten en struweel O: namenlijsten van de opnamen onder elkaar gezet Hertenkamp H: Namenlijsten van de opnamen onder elkaar gezet Esch E: Namenlijsten van de opnamen onder elkaar gezet Biesland PB: Bieslandse Polder alle opnamen onder elkaar gezet Vochthuishouding Percentage verwijzingen S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 S9 S10 S11 S12 S13 S14 S15 S16 S17 S18 S19 S20 OQS BZ B-S B-O H E BO+E Lokatie Aquatisch Nat Vochtig Droog Figuur 14 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

36 Voedselrijkdom S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 S9 S10 S11 S12 S13 S14 S15 S16 S17 S18 S19 S20 OQS BZ B-S B-O H E PB Percentage verwijzingen Voedselarm Matig voedselrijk Zeer voedselrijk Matig tot zeer voedselrijk Overige Figuur 15 Lokatie Soortanalyse In het kader van natuurontwikkeling zijn sommige percelen geplagd. De bedoeling is hier natte tot droge ruigte te ontwikkelen. De begroeiing van de afgegraven delen komt weer op gang. De streeplijsten laten soorten van pioniervegetaties zien: - 28Aa Dwergbiezen-verbond - 29Aa Tandzaad-verbond - 30A Orde van Grote klaproos - 31A Raketten-orde Maar deze zullen op termijn plaats maken voor bestendiger vegetaties. Deze zijn in aanleg ook al in de analyses te zien: - 08Aa Vlotgras-verbond - 12Ba Zilverschoon-verbond - 16Ab Dotterbloem-verbond - 16B Glanshaver-orde - 32Ba Verbond van Harig Wilgenroosje - 38Aa Verbond der Wilgenvloedbossen en struwelen De doelstelling van de afgeplagde terreinen is ruigte. Het is te hopen dat de graslandsoorten van voedselarme bodems op tijd kunnen overstappen op de bloemrijke graslanden. De verruiging moet langzaam genoeg en de verschraling van de niet geplagde gronden moet snel genoeg gaan om dit mogelijk te maken. In september 2009 hebben Cor Nonhof van de KNNV en Aad Kleyweg van de ANV het gebied bezocht met Robbert de Ridder, een ecoloog van LNV/DLG. Daarbij is gesproken over de doelstellingen volgens de plankaart en de bevindingen in het veld. Commerciële voederwinning en beweiding is in het gebied eigenlijk niet aan de orde. Dat betekent dat feitelijk een bloemrijk grasland op de meeste plaatsen kan worden nagestreefd. Van de geplagde percelen die op de plankaart staan als (droge) ruigte lijken delen ook goed als Dotterbloem-grasland in beheer te kunnen worden genomen. De technische (on)mogelijkheden van het gebied leiden op sommige plaatsen tot het inzetten van beweiding. Er zijn percelen niet zijn te bereiken met maaimachines. Daarnaast is een gebied als dit aan de bezoekers bijna niet te verkopen zonder koeien in de wei. De ecoloog van LNV/DLG is losser in de toepassing van de plankaart dan de opdrachtgever GZH. De ecoloog volgt de waarnemingen in het veld, de opdrachtgever de plankaart en het contract. In gesprek blijven is de boodschap. Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

37 Ecotoopanalyse De Levende Natuur van januari 2009 was geheel geweid aan ontgronding (20 jaar ontgronden voor natuur) en het succes van die maatregel. Daarom is een analyse gemaakt van de voedselrijkdom van de gebieden die in dit verslag worden besproken. In eerste instantie is een analyse gedaan op basis van Ellenberg-getallen met SynBioSys. De waarden lijken geen gemiddelden van de vegetaties maar eerder maxima. Daarom is daarna een analyse met ecotopen gedaan. Al eerder is gebleken dat deze benadering subtiele verschillen zichtbaar kan maken, zie ook de analyse van de boezemdijk langs de Berkelse Zweth in deel 2 van dit verslag. Waar het om gaat in dit verslag, graslanden, zijn aanwezig in de opnamen van de quick scan graslanden van de Zuidrand, de opnamen op de dijk van de Berkelse Zweth en Esch en het park de Hertenkamp. De percelen die zijn geplagd in de Zuidrand en de Balij tonen ook pionier- en ruigtesoorten. Plaggen in gebieden met een lage waterstand bevordert de soorten van nattere milieus. Het is goed te zien dat de geplagde gebieden in de Zuidrand natter zijn geworden dan normaal voor grasland in de omgeving. Plaggen is bedoeld om zo veel mogelijk voedsel uit de grond te halen en soorten van voedselarme milieus een kans te geven. Daarnaast wordt een reliëf gecreëerd wat een grotere biodiversiteit mogelijk maakt. Het succes van de maatregel wordt bepaald door de mate van verarming van de grond en de aanwezigheid van soorten van voedselarme gronden in de omgeving. Duidelijk is dat op de afgeplagde percelen een groter aandeel soorten van voedselarme milieus aanwezig is dan op de bemeste graslanden uit de quick scan, Polder van Biesland en de Esch. Vreemd genoeg is de niet bemeste Hertenkamp ook zeer voedselrijk. Soorten van voedselarme bodems reageren sterker op het fysisch en chemisch milieu dan die op voedselrijke. De ecotoopindeling maakt het mogelijk een verdere uitsplitsing te doen op de geplagde terreinen. Voedselarm uitgesplitst Percentage verwijzingen Voedselarm zuur Voedselarm zwak zuur Voedselarm basisch Voedselarm S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 S9 S10 S11 S12 S13 S14 S15 S16 S17 S18 S19 S20 Lokatie Figuur 16 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

38 Opnamen Zuidrand en analyse met SynBioSys Figuur 17: De opnamen zijn van de genummerde stippen. Nummer 10 ligt in gebied Ackerdijk en is niet weergegeven. CBS Nederlandse naam Lg Wetenschappelijke naam 18 Fioringras + 3 2b 2b 3 5 2a 3 2a 2a b kl Agrostis stolonifera 26 Smalle waterweegbree 1 1 kl Alisma gramineum 36 Zwarte els 1 r kl Alnus glutinosa 40 Geknikte vossestaart 2b 2a 1 2m 1 2a kl Alopecurus geniculatus 96 Glanshaver + kl Arrhenatherum elatius 141 Knikkend tandzaad + kl Bidens cernua 142 Smal tandzaad r kl Bidens connata 143 Zwart tandzaad r kl Bidens frondosa 144 Veerdelig tandzaad r kl Bidens tripartita 205 Pinksterbloem 2a kl Cardamine pratensis 225 Tweerijige zegge 1 kl Carex disticha 235 Ruige zegge kl Carex hirta 259 Oeverzegge + kl Carex riparia

39 CBS Nederlandse naam Lg Wetenschappelijke naam 296 Gewone hoornbloem r kl Cerastium fontanum subsp. vulgare 312 Zeegroene ganzenvoet + kl Chenopodium glaucum 316 Rode ganzenvoet + kl Chenopodium rubrum 331 Akkerdistel + r + 2a 3 + 2a kl Cirsium arvense 335 Kale jonker r kl Cirsium palustre 336 Speerdistel + + kl Cirsium vulgare 390 Kropaar r kl Dactylis glomerata 428 Europese hanenpoot + kl Echinochloa crus-galli 437 Gewone waterbies kl Eleocharis palustris 442 Smalle waterpest 2a kl Elodea nuttallii 446 Kweek 2b 1 + kl Elytrigia repens 451 Harig wilgenroosje r 3 2b + r r kl Epilobium hirsutum 457 Viltige basterdwederik 1 r + r kl Epilobium parviflorum 462 Heermoes + kl Equisetum arvense 570 Slipbladige ooievaarsbek + kl Geranium dissectum 584 Mannagras + + 2a 1 2a 2a kl Glyceria fluitans 585 Liesgras 1 kl Glyceria maxima 589 Moerasdroogbloem + + r kl Gnaphalium uliginosum 607 Gewone berenklauw r kl Heracleum sphondylium 631 Gestreepte witbol 2b + + 2b b + 2b + 2a 3 kl Holcus lanatus 673 Zomprus b + 1 2b kl Juncus articulatus 675 Greppelrus 1 + kl Juncus bufonius 680 Pitrus kl Juncus effusus 684 Zeegroene rus + kl Juncus inflexus 688 Paddenrus 1 kl Juncus subnodulosus 699 Kompassla + kl Lactuca serriola 723 Klein kroos 2a 3 2m kl Lemna minor 724 Puntkroos 2m 3 kl Lemna trisulca 756 Engels raaigras + 2b + + 2m kl Lolium perenne 772 Echte koekoeksbloem 3 kl Lychnis flos-cuculi 780 Wolfspoot + 1 kl Lycopus europaeus 782 Penningkruid + kl Lysimachia nummularia 813 Watermunt kl Mentha aquatica Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

40 CBS Nederlandse naam Lg Wetenschappelijke naam 867 Watergentiaan + 2a kl Nymphoides peltata 869 Pijptorkruid 1 kl Oenanthe fistulosa 930 Rietgras a + 5 r + kl Phalaris arundinacea 932 Timoteegras s.s kl Phleum pratense subsp. pratense 933 Riet 2b b 2m + + kl Phragmites australis 947 Grote weegbree s.s. + 2b + kl Plantago major subsp. major 952 Straatgras + + kl Poa annua 959 Ruw beemdgras 1 2a 2b 2m m kl Poa trivialis 967 Veenwortel + + kl Persicaria amphibia 968 Gewoon varkensgras + + kl Polygonum aviculare 972 Waterpeper + + kl Persicaria hydropiper 973 Beklierde duizendknoop 2b kl Persicaria lapathifolia 977 Perzikkruid + + kl Persicaria maculosa 1006 Zilverschoon + 2a kl Potentilla anserina 1029 Heelblaadjes + kl Pulicaria dysenterica 1040 Scherpe boterbloem 2m kl Ranunculus acris 1048 Egelboterbloem + kl Ranunculus flammula 1056 Kruipende boterbloem a 2a 2a 2b 3 1 2a kl Ranunculus repens 1058 Blaartrekkende boterbloem r 1 kl Ranunculus sceleratus 1093 Veldzuring + 2a kl Rumex acetosa 1097 Kluwenzuring r r r kl Rumex conglomeratus 1100 Goudzuring 1 r kl Rumex maritimus 1101 Ridderzuring + r kl Rumex obtusifolius 1114 Pijlkruid + kl Sagittaria sagittifolia 1116 Schietwilg r kl Salix alba 1119 Grauwe en Rossige wilg r r r + r kl Salix cinerea 1119 Grauwe en Rossige wilg r r r + r sl Salix cinerea 1156 Heen 1 kl Bolboschoenus maritimus 1192 Klein kruiskruid + kl Senecio vulgaris 1207 Herik 2a kl Sinapis arvensis 1215 Kleine watereppe 1 kl Berula erecta 1219 Zwarte nachtschade s.s. r kl Solanum nigrum subsp. nigrum 1224 Gekroesde melkdistel + r kl Sonchus asper Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

41 CBS Nederlandse naam Lg Wetenschappelijke naam 1229 Grote egelskop + kl Sparganium erectum 1241 Veelwortelig kroos 2m 2a + kl Spirodela polyrhiza 1247 Moerasmuur 1 kl Stellaria uliginosa 1250 Vogelmuur + kl Stellaria media 1305 Rode klaver r kl Trifolium pratense 1306 Witte klaver a 2a 1 2a kl Trifolium repens 1316 Klein hoefblad 2a 2b kl Tussilago farfara 1317 Kleine lisdodde + kl Typha angustifolia 1318 Grote lisdodde 2b 2b r + 1 r + 2a + kl Typha latifolia 1321 Grote brandnetel 2b kl Urtica dioica 1642 Kantige basterdwederik s.l. r + + kl Epilobium tetragonum 2324 Akkermelkdistel s.l. r r 1 r kl Sonchus arvensis 2430 Paardenbloem r r + kl Taraxacum officinale 2547 Gewoon smaragdsteeltje 2m ml Barbula convoluta 2555 Kleismaragdsteeltje 2m ml Barbula unguiculata 2567 Gewoon dikkopmos 2m ml Brachythecium rutabulum 2580 Grofkorrelknikmos 2m ml Bryum dichotomum 2620 Gewoon puntmos 3 ml Calliergonella cuspidata 2642 Gewoon purpersteeltje 2m kl Ceratodon purpureus 2701 Moerassikkelmos 2b kl Drepanocladus aduncus 2802 Slankmos 2m kl Leptobryum pyriforme 5362 Knopkroos 4 kl Lemna turionifera 6017 Waterweegbree (G) 2a kl Alisma 6330 Kamille (G) + kl Matricaria Lg: Laag sl: struiklaag kl: kruidlaag ml: moslaag Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

42 Analyse met SynBioSys op basis van drie en twee parameters Lok. 3 par 1 3 par 2 3 par 3 3 par 4 3 par Aa01 X X X X 2 32RG05 29AA01 X X X 3 12RG03 32RG05 12Ba01c X 12Ba02b 4 38Aa01b X X X X 5 X X 16RG04 X X 6 X X X X X 7 X X X X X 8 X 12Ba01c 12Ba02a X X 9 12RG03 12Ba01c X 12Ba02a 12Ba02b 10 01Aa01a 01Aa02a X 01RG02 01Ab01a 11 32RG05 X 29Aa01 X X 12 X X X X X 13 X X 31RG04 31Ca01b X 14 12RG03 X X X 33Aa04b 15 X X X X X 16 X X X X X 17 X X X X X 18 X 16RG06 16Ab04a X X 19 X X X X X 20 X X X X X 2 par 1 2 par 2 2 par 3 2 par 4 2 par Aa01 28Aa01b 16RG04 29Aa03b 28Aa Aa01 32RG05 08Aa04 12RG03 08RG RG03 12Ba02b 32RG05 12Ba02c 12Ba01d 4 38Ab1b 12RG03 16RG01 12RG01 33RG RG04 29Aa01 12Ba01b 12Ba01d 16RG Aa01 12Ba02a 32RG05 32Ba02a 08Aa Bb01 29Aa02a 08Ab02 08Aa01 05Ba Ba01c 12RG03 12Ba02a 12Ba02c 12Ba01d 9 12Ba02b 12Ba01c 12RG03 12Ba02a 12Ba01d 10 01Aa02a 01RG02 01Aa01a 01Ab01a 01Aa01b 11 32RG05 29AA01 32RG02 08Aa04 08RG Bc05 05Ba04 05Bc03 05Ba02 05Ba RG04 31Ca01b 31RG05 33Aa01 33RG Aa04b 12RG03 16RG01 12Ba01a 12Ba01b 15 29Aa03c 29Aa02b 29Aa03b 29Aa04 29Aa Aa02b 12RG04 29Aa01 29Aa03b 12BA02b 17 38Aa01b 29Aa01 16Ab05 29Aa02b 12Ba01d 18 16Ab04a 16RG06 12Ba02a 16Bc01b 12Ba01c 19 16RG04 32RG07 29Aa02b 12Ba02a 12RG RG04 29Aa01 16Ab04a 12Ba02a 12Ba01d 3 par 1, 2, 3, 4 & 5: Eerste vijf namen van de drie-parametertest voor zover er minimaal twee waarden kleiner dan nul zijn 2 par 1, 2, 3, 4 & 5: Vijf namen van de twee-parametertest voor zover zij boven de streep staan en dus minder dan 10% verschillen Knopkroos is niet opgenomen in SynBioSys; de analyse van opname 10 is daarmee verdacht. Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

43 In het kader van natuurontwikkeling zijn sommige percelen geplagd. De bedoeling is hier natte tot droge ruigte te ontwikkelen. De begroeiing van de afgegraven delen komt weer op gang. De opnamen laten pioniervegetaties zien: - 28Aa Dwergbiezen-verbond - 29Aa Tandzaad-verbond - 31 Klasse der ruderale gemeenschappen Maar deze zullen op termijn plaats maken voor bestendiger vegetaties. Deze zijn in aanleg ook al in de analyses te zien: - 08Aa Vlotgras-verbond - 12Ba Zilverschoon-verbond - 16Ab Dotterbloem-verbond - 32Ba Verbond van Harig Wilgenroosje - 38Aa Verbond der Wilgenvloedbossen en struwelen Het beheer zal uitmaken wat het gaat worden. Op de plankaart staat ruigte aangegeven en daarom wordt wilgenopslag bestreden om bos of struweel tegen te gaan. Tijdens het bezoek met de ecoloog van LNV/GZH is ook de mogelijkheid besproken om op deze lager gelegen delen ook Dotterbloemhooilanden in te richten. Dat zou een welkome aanvulling zijn op het scala aan vegetaties. Bibliografie 1. J.H.J. Schaminée, A.H.F. Stortelder en E.J. Weeda, De Vegetatie van Nederland; Deel 3 Graslanden, zomen en droge heiden, Opulus Press, E.J. Weeda, J.H.J. Schaminée en L. van Duuren, Atlas van Plantengemeenschappen in Nederland; Deel 2 Graslanden, zomen en droge heiden, KNNV Uitgeverij, I.H.W. Bax en W. Schippers, Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland, Dienst Landelijk Gebied (DLG)/ Informatie- en KennisCentrum Natuurbeheer (IKC N), Publikatienummer C-18, jaar publicatie onbekend 4. E.J. Weeda, Boerendiversiteit voor biodiversiteit, Alterra-Rapport 973, 2004, Wageningen Jaar ontgronden voor natuur (themanummer), De Levende Natuur, januari Eindbeelden en beheer van natuur en recreatie in de Zuidrand, Diana Los, Dienst Landelijk Gebied, Beheerplan De Zuidrand, Midden-Delfland, M. Krijgsman, GZH, a. Herziening landelijk ecotopensysteem, J.Runhaar, J.H.J. Schaminée, S.M. Hennekens en M. van t Zelfde, Alterra-rapport 551, Alterra, Wageningen, b. Herziening van de indeling in ecologische soortgroepen voor Nederland en Vlaanderen, J. Runhaar, W. van Landuyt, C.L.G. Groen, E.J. Weeda en F. Verloove, Gorteria 30, p 12, c. De lijsten kunnen worden gedownload van de Alterra-site in een excel-bestand. NB. Floron heeft een verfijnde versie van de nieuwe ecotopenlijsten. Daar is de totale presentie van een soort altijd 1. Bij de lijst van Alterra kan een soort tot 10 keer meetellen. Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

44 Deel 2: Overige locaties Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

45 Balij In de Balij zijn een aantal graslanden die Staatsbosbeheer graag met schapen wil gaan beheren. De vraag is wat daarvan het resultaat zal zijn. De satellietkaarten van Google zijn van het precieze moment dat allerlei inrichtingen net zijn afgerond. Er is goed te zien waar geplagd is, waar poelen gegraven zijn en waar een uitkijkpunt is gerealiseerd. Figuur 1: Schapenbeweiding Figuur 2: Locatie 1; verruigend weiland Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

46 Figuur 3: Locatie 2; Fluitenkruid onder Populier Figuur 4: Locatie 3; vergraven weiland Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

47 Figuur 5: Locatie 4; Rietorchis op afgeplagd weiland Figuur 6: Locatie 5; verruigend weiland Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

48 Figuur 7: Locatie 6; verruigd weiland en struweel Discussie De graslanden in de Balij zijn voormalig weiland waar het oorspronkelijke beheer is stopgezet en voor een deel verruiging inzet, waar is gegraven en waar bomen en struiken zijn neergezet. In de analyse van de opnamen komen de 12 Weegbree-Klasse, 16 Klasse der matig voedselrijke graslanden, 31 Klasse der ruderale gemeenschappen, 33 Klasse der nitrofiele zomen voor. Het gebied is duidelijk in een identiteitscrisis en er is verder van afgezien een toekenning te doen. De vraag is of de gewenste plantensoorten in het gebied nog in voldoende mate aanwezig zijn om het verloren terrein te kunnen heroveren. Daartoe zijn de geplagde percelen bekeken. In de pionierfase na het plaggen grijpen alle soorten hun kans. In de tabel hieronder is te zien welke soorten voorkomen en welke kenmerkende soorten aanwezig zijn in vegetatiekundig goed ontwikkeld grasland. Volgens de Atlas is de 16Bb1 Glanshaverassociatie te verwachten. Van de weilanden de 16Bc1 Kamgrasweide. Op nattere delen is de 12Ba1 Associatie van Geknikte vossenstaart te verwachten uit de Zilverschoon-orde. Alle onderzochte delen zijn in een tussenfase op weg naar een botanisch waardevol grasland. De Veldgids raadt voor deze terreinen een weidebeheer af, omdat dit uiteindelijk niet leidt tot een soortenrijke weide. Een illustratie van de waarheid van deze opmerking is te vinden op de rivierdijk langs de Esch in Rotterdam, zie elders in dit verslag. Maaien en afvoeren, soms op een ongebruikelijke tijd en soms met een laag afgestelde maaibalk, is het aangewezen beheer. Een weidesleep kan hetzelfde doel dienen. Een botanisch waardevol grasland zou dan in 3 tot 5 jaar moeten ontstaan. In dit geval het Glanshaver-associatie. Daarna kan ook op beweiding worden overgegaan om de Kamgrasweide te bevorderen. Bibliografie 1. J.H.J. Schaminée, A.H.F. Stortelder en E.J. Weeda, De Vegetatie van Nederland; Deel 3 Graslanden, zomen en droge heiden, Opulus Press, E.J. Weeda, J.H.J. Schaminée en L. van Duuren, Atlas van Plantengemeenschappen in Nederland; Deel 2 Graslanden, zomen en droge heiden, KNNV Uitgeverij, I.H.W. Bax en W. Schippers, Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland, Dienst Landelijk Gebied (DLG)/ Informatie- en KennisCentrum Natuurbeheer (IKC N), Publicatienummer C-18, jaar publicatie onbekend Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

49 Opnamen de Balij en analyse met SynBioSys Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

50 Opnamen Balij, mei 2008 CBS Nederlandse naam 1 2 3a 3b 3c 3d 4a 4b 4c 5 6 Wetenschappelijke naam 18 Fioringras m Agrostis stolonifera 40 Geknikte vossestaart 3 Alopecurus geniculatus 42 Grote vossestaart m r 5 p p 6 4 Alopecurus pratensis 70 Fluitenkruid 5 Anthriscus sylvestris 96 Glanshaver Arrhenatherum elatius 135 Madeliefje p a a Bellis perennis 161 Zachte dravik s.s. 2 p p Bromus hordeaceus subsp. hordeaceus 174 Duinriet Calamagrostis epigejos 245 Valse voszegge 2 2 Carex otrubae 296 Gewone hoornbloem r p p p Cerastium fontanum subsp. vulgare 331 Akkerdistel r r r r r p r 2 Cirsium arvense 336 Speerdistel Cirsium vulgare 355 Rode kornoelje r r Cornus sanguinea 390 Kropaar Dactylis glomerata 446 Kweek Elytrigia repens 451 Harig wilgenroosje r Epilobium hirsutum 462 Heermoes 4 m r r p Equisetum arvense 514 Rietzwenkgras a Festuca arundinacea 520 Rood zwenkgras s.s. a a Festuca rubra 546 Kleefkruid r r Galium aparine 570 Slipbladige ooievaarsbek r p p p p Geranium dissectum 574 Kleine ooievaarsbek r Geranium pusillum 582 Hondsdraf r Glechoma hederacea 631 Gestreepte witbol 3 5 m a Holcus lanatus 670 Veldrus m Juncus acutiflorus 843 Ruw vergeet-mij-nietje r Myosotis ramosissima 890 Rietorchis a a r Dactylorhiza majalis subsp. praetermissa 930 Rietgras 4 r Phalaris arundinacea 933 Riet a 4 Phragmites australis 946 Smalle weegbree r Plantago lanceolata 958 Veldbeemdgras 4 4 Poa pratensis 959 Ruw beemdgras 2 m m 3 m 2 2 Poa trivialis 967 Veenwortel r a a 2 Persicaria amphibia 1040 Scherpe boterbloem r Ranunculus acris 1056 Kruipende boterbloem 4 p p 2 p r Ranunculus repens 1097 Kluwenzuring p Rumex conglomeratus 1098 Krulzuring r r 2 r r r Rumex crispus 1101 Ridderzuring r r r r Rumex obtusifolius 1188 Jakobskruiskruid r r Jacobaea vulgaris 1250 Vogelmuur 2 r Stellaria media 1259 Gewone smeerwortel r Symphytum officinale 1299 Kleine klaver p r r r Trifolium dubium 1321 Grote brandnetel r p Urtica dioica 1368 Smalle wikke a Vicia sativa subsp. nigra 1804 Raapzaad 3 r Brassica rapa 2430 Paardenbloem r r r r Taraxacum officinale 2567 Gewoon dikkopmos m m Brachythecium rutabulum 2701 Moerassikkelmos r r Drepanocladus aduncus 2775 Smaragdmos 2 2 Homalothecium lutescens 3431 Gewoon plakkaatmos r r Pellia epiphylla Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

51 Analyse met SynBioSys op basis van drie en twee parameters Lok. 3 par 1 3 par 2 3 par 3 3 par 4 3 par 5 1 X 33Aa05b X X 31RG RG02 16RG11 X 43RG01 37Ab01a 3a X X X X X 3b X 33Aa05b X 16RG03 X 3c X X 12RG04 X 16RG09 3d 16RG09 33Aa05b 4a X X X X X 4b X X X X X 4c X X X 31Ca01b X 5 16RG09 X X 33Aa05b X 6 X X X X X 2 par 1 2 par 2 2 par 3 2 par 4 2 par RG04 33Aa05b 33Aa04b 16RG11 33RG RG02 43RG01 16RG11 37Ab01a 33RG01 3a 16RG09 16RG01 16RG08 16RG11 12RG03 3b 16RG03 33Aa05b 16RG09 16RG01 12RG03 3c 12RG04 16RG09 16RG01 12Ba01a 12Ba01d 3d 33Aa05b 16RG09 16RG01 16RG08 12RG03 4a 16Bb01a 12RG04 33Aa05b 16RG09 16RG01 4b 31RG04 16RG06 33Aa05b 12Ba02c 16RG01 4c 31Ca01b 33Aa05b 31RG09 16RG01 12Ba01a 5 33Aa05b 16RG09 16RG01 33RG01 32RG Aa01b 33Aa05b 31RG04 16RG01 33RG01 3 par 1, 2, 3, 4 & 5: Eerste vijf namen van de drie-parametertest voor zover er minimaal twee waarden kleiner dan nul zijn 2 par 1, 2, 3, 4 & 5: Vijf namen van de twee-parametertest voor zover zij boven de streep staan en dus minder dan 10% verschillen Streeplijst van het hele gebied; 17 mei en 6 en 20 sept 2009 CBS Nederlandse naam Wetenschappelijke naam VegSchW RL FF B 607 Gewone berenklauw Heracleum sphondylium 1029 Heelblaadjes Pulicaria dysenterica 967 Veenwortel Persicaria amphibia 959 Ruw beemdgras Poa trivialis 958 Veldbeemdgras Poa pratensis 947 Grote weegbree s.s. Plantago major subsp. major 946 Smalle weegbree Plantago lanceolata 890 Rietorchis Dactylorhiza majalis subsp. praetermissa 2 B 842 Veelkleurig vergeet-mij-nietje Myosotis discolor 813 Watermunt Mentha aquatica 799 Hopklaver Medicago lupulina 756 Engels raaigras Lolium perenne 5454 Smalle wikke s.s. Vicia sativa subsp. nigra 1056 Kruipende boterbloem Ranunculus repens 4 Duizendblad Achillea millefolium 700 Witte dovenetel Lamium album 571 Zachte ooievaarsbek Geranium molle 543 Gewone hennepnetel Galeopsis tetrahit 446 Kweek Elytrigia repens 437 Gewone waterbies Eleocharis palustris 412 Grote kaardebol Dipsacus fullonum 1 B 394 Peen Daucus carota 331 Akkerdistel Cirsium arvense 299 Grof hoornblad Ceratophyllum demersum 200 Herderstasje Capsella bursa-pastoris Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

52 CBS Nederlandse naam Wetenschappelijke naam VegSchW RL FF B 174 Duinriet Calamagrostis epigejos 165 IJle dravik Anisantha sterilis 161 Zachte dravik s.s. Bromus hordeaceus subsp. hordeaceus 70 Fluitenkruid Anthriscus sylvestris 680 Pitrus Juncus effusus 1306 Witte klaver Trifolium repens 2290 Jakobskruiskruid Senecio jacobaea 2254 Canadapopulier Populus x canadensis 1804 Raapzaad Brassica rapa 1101 Ridderzuring Rumex obtusifolius 2311 Canadese kornoelje Cornus sericea 1221 Late guldenroede Solidago gigantea 1316 Klein hoefblad Tussilago farfara 1219 Zwarte nachtschade s.s. Solanum nigrum subsp. nigrum 1089 Dauwbraam Rubus caesius 5327 Gevlamde fijnstraal Conyza bonariensis 442 Smalle waterpest Elodea nuttallii 05B 1135 Waterpunge Samolus valerandi 06Ac4 665 Gele lis Iris pseudacorus Riet Phragmites australis Moerasvergeet-mij-nietje Myosotis scorpioides Liesgras Glyceria maxima Grote lisdodde Typha latifolia Grote waterweegbree Alisma plantago-aquatica Mannagras Glyceria fluitans 08A 630 Lidsteng Hippuris vulgaris 08Aa Pijlkruid Sagittaria sagittifolia 08Ab2 171 Zwanenbloem Butomus umbellatus 08Ab2 1 B 1317 Kleine lisdodde Typha angustifolia 08B 1156 Heen Bolboschoenus maritimus 08Bb 673 Zomprus Juncus articulatus 09A 1006 Zilverschoon Potentilla anserina Straatgras Poa annua Schijfkamille Matricaria discoidea 12Aa 40 Geknikte vossestaart Alopecurus geniculatus 12Ba 18 Fioringras Agrostis stolonifera 12Ba 1098 Krulzuring Rumex crispus 12Ba 235 Ruige zegge Carex hirta 12Ba Scherpe boterbloem Ranunculus acris Gestreepte witbol Holcus lanatus Gewone hoornbloem Cerastium fontanum subsp. vulgare Beemdlangbloem Festuca pratensis Rode klaver Trifolium pratense Lidrus Equisetum palustre 16A 651 Gevleugeld hertshooi Hypericum tetrapterum 16Ab3 932 Timoteegras s.s. Phleum pratense subsp. pratense 16B 1299 Kleine klaver Trifolium dubium 16B 135 Madeliefje Bellis perennis 16B 2430 Paardenbloem Taraxacum officinale 16B 390 Kropaar Dactylis glomerata 16B 42 Grote vossestaart Alopecurus pratensis 16Ba 96 Glanshaver Arrhenatherum elatius 16Bb1 514 Rietzwenkgras Festuca arundinacea 23Ab1 520 Rood zwenkgras s.s. Festuca rubra 26Ac 589 Moerasdroogbloem Gnaphalium uliginosum 28Aa 675 Greppelrus Juncus bufonius 28Aa 316 Rode ganzenvoet Chenopodium rubrum 29Aa 973 Beklierde duizendknoop Persicaria lapathifolia 29Aa 1076 Moeraskers Rorippa palustris 29Aa 312 Zeegroene ganzenvoet Chenopodium glaucum 29Aa3 462 Heermoes Equisetum arvense Echte kamille Matricaria recutita Vogelmuur Stellaria media 30 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

53 CBS Nederlandse naam Wetenschappelijke naam VegSchW RL FF B 306 Melganzenvoet Chenopodium album Slipbladige ooievaarsbek Geranium dissectum 30A 1207 Herik Sinapis arvensis 30A 1225 Gewone melkdistel Sonchus oleraceus 30A 1224 Gekroesde melkdistel Sonchus asper 30Ab 336 Speerdistel Cirsium vulgare Canadese fijnstraal Conyza canadensis Klein streepzaad Crepis capillaris Citroengele honingklaver Melilotus officinalis 31Ca 809 Witte honingklaver Melilotus albus 31Ca1 451 Harig wilgenroosje Epilobium hirsutum Haagwinde Calystegia sepium Gewone smeerwortel Symphytum officinale Moerasmelkdistel Sonchus palustris 32Ba Grote brandnetel Urtica dioica 33Aa 546 Kleefkruid Galium aparine 33Aa 582 Hondsdraf Glechoma hederacea 33Aa 355 Rode kornoelje Cornus sanguinea 37A 369 Eenstijlige meidoorn Crataegus monogyna 37A 489 Wilde kardinaalsmuts Euonymus europaeus 37A 1123 Bittere wilg Salix purpurea 38Aa 1116 Schietwilg Salix alba 38Aa 36 Zwarte els Alnus glutinosa 39Aa 1227 Wilde lijsterbes Sorbus aucuparia 42A 531 Es Fraxinus excelsior 43A VegSchW: Nummering volgens De Vegetatie van Nederland RL: Rode lijst FF: Tabelnummer volgens de Flora- en faunawet B: Beschermde soort Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

54 Bieslandse Boven- en Benedenpolder Boeren voor Natuur De Bieslandse Boven- en Benedenpolder staan in de belangstelling in het kader van het project Boeren voor Natuur. Alterra monitoort het hele project en heeft in 2006 het ecologisch adviesbureau Van der Goes en Groot opdracht gegeven om de vegetatie te onderzoeken. Wij hebben de opnamen overgenomen in Turboveg en geanalyseerd met SynBioSys. Het rapport van Van der Goes en Groot komt op basis van de onderzoekingen in 2006 tot de conclusie dat er twee hoofdtypen grasland zijn: kamgrasweide en zilverschoonweide volgens de typologie van de natuurdoeltypen (NDT). Deze kunnen dan nog meer of minder bloemrijk zijn of een afwijkende samenstelling hebben als gevolg van het precieze beheer en de waterstanden. Discussie In dit rapport hanteren we de indelingen van De vegetatie van Nederland. De kamgrasweide (NDT) komt overeen met 16Bc1 Kamgrasweide uit de Klasse der matig voedselrijke graslanden en aangrenzende rompgemeenschappen. Verarmde gemeenschappen ontstaan uit de Kamgrasweide door intensivering van het gebruik of juist minder beheer, zie Bijlage 4. Door wijziging in het beheer kunnen ook andere goed ontwikkelde associaties ontstaan. Als voorbeeld kan dienen de intensivering van het gebruik van een 16Bc1 Kamgrasweide. Er kan dan een rompgemeenschap ontstaan uit de Weegbree-klasse. Door de verdichting van de bodem ontstaat een tredplantengemeenschap: 12RG1 RG van Ruw beemdgras en Engels raaigras [Weegbree-klasse/Kamgras-verbond]. Verdichting van de bodem kan ook komen door langdurige hoge waterstand en verslemping. de Zilverschoonweide (NDT) wordt in De vegetatie van Nederland behandeld onder 12Ba1 Associatie van Geknikte vossenstaart als onderdeel van het Zilverschoon-verbond uit de Weegbree-klasse. In Flora en vegetatie Polder van Biesland wordt een grens van minimaal 25% vochtindicerende grassoorten en frequent voorkomen van Zilverschoon als grens tussen de Zilverschoonweide en Kamgrasweide aangehouden. In de bijlage hieronder wordt de uitkomst in de kolom FVPB in kleur weergegeven. De uitkomsten van SynBioSys op basis van de opnamen laten geen toedeling toe. Het kan zijn dat een globale beoordeling in het veld wel een scheiding toelaat. Het gebied laat duidelijk gradiënten zien van plasdras tot vrij droog. Bilbiografie 1. NN, Flora en vegetatie Polder van Biesland, Van der Goes en Groot, D. Bal, H.M. Beije, M. Fellinger, R. Haverman, A.J.F.M. van Opstal, & F.J. van Zadelhoff, 2001, Handboek natuurdoeltypen, 2 e geheel herziene editie, Rapport Expertisecentrum LNV 2001/020, Expertisecentrum LNV, Wageningen 3. J.H.J. Schaminée, A.H.F. Stortelder en E.J. Weeda, De Vegetatie van Nederland; Deel 3 Graslanden, zomen en droge heiden, Opulus Press, E.J. Weeda, J.H.J. Schaminée en L. van Duuren, Atlas van Plantengemeenschappen in Nederland; Deel 2 Graslanden, zomen en droge heiden, KNNV Uitgeverij, 2002 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

55 Opnamen Bieslandse Boven- en Benedenpolder analyse met SynBioSys Opnamen Bieslandse Boven (BO) en Benedenpolder (BE); aug CBS Nederlandse naam BO BO BO BE BE BE BE BE Wetenschappelijke naam 18 Fioringras 3 3 2m b 2b Agrostis stolonifera 40 Geknikte vossestaart + Alopecurus geniculatus 42 Grote vossestaart 1 Alopecurus pratensis 135 Madeliefje + + Bellis perennis 205 Pinksterbloem + 1 Cardamine pratensis 235 Ruige zegge + Carex hirta 331 Akkerdistel 2a 2a Cirsium arvense 386 Kamgras 2a Cynosurus cristatus 390 Kropaar + Dactylis glomerata 519 Beemdlangbloem 1 Festuca pratensis 631 Gestreepte witbol 1 2a 2m 2a 2m Holcus lanatus 637 Veldgerst + 2m Hordeum secalinum 756 Engels raaigras Lolium perenne 930 Rietgras 1 2a Phalaris arundinacea 952 Straatgras 2a Poa annua 959 Ruw beemdgras 2m 2m 2m 2m + + Poa trivialis 1006 Zilverschoon 1 1 Potentilla anserina 1007 Viltganzerik r Potentilla argentea 1040 Scherpe boterbloem Ranunculus acris 1056 Kruipende boterbloem 2b + 1 2a 2b 2a 2a Ranunculus repens 1078 Akkerkers 1 Rorippa sylvestris 1093 Veldzuring 2m Rumex acetosa 1101 Ridderzuring r r Rumex obtusifolius 1305 Rode klaver + Trifolium pratense 1306 Witte klaver 2b + 3 2b 2m 1 2b Trifolium repens 2314 Gewone en Glanzige + Cerastium fontanum hoornbloem 2320 Grote weegbree s.l. r + 2a Plantago major 2337 Zachte dravik s.l. 2m Bromus hordeaceus 2385 Timoteegras s.l. + Phleum pratense 6517 Paardenbloem (G) + 2a 2a 2b 2a 2m 2a 2a Taraxacum r: 1 2 exemplaren, < 5% bedekking +: 3 20, < 5% 1: , < 5% 2m: > 100, < 5% 2a: 5 12,5% bedekking 2b: 12,6 25% 3: 26 50% 4: 51 75% 5: > 75% Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

56 Analyse met SynBioSys op basis van drie en twee parameters Lok. FVPB 3 par 1 3 par 2 3 par 3 3 par 4 3 par 5 BO RG01 12Ba01d 12RG03 X 16RG01 BO RG01 16RG01 12RG03 X X BO Bc01a 12RG01 16Bc01c 16RG01 X BE RG03 12RG01 12Ba01d 12Ba03a 16RG01 BE Ba01d 12RG03 16RG01 X 12Ba01a BE Ba01d 12RG03 16RG01 12Ba01a 12Ba01c BE RG01 12RG01 12Ba01d 12RG03 16RG09 BE X X X X X 2 par 1 2 par 2 2 par 3 2 par 4 2 par 5 BO RG03 12RG01 16RG01 12Ba01d 12Ba03a BO RG01 12RG03 12RG01 12Ba01d 12Ba03a BO Bc01a 16Bc01c 16RG01 12RG01 16RG10 BE RG03 16RG01 12RG01 12Ba01d 12Ba03a BE RG01 12RG03 12Ba01d 12Ba01a 12RG01 BE RG01 12Ba01d 12Ba01c 12RG01 12Ba01a BE RG01 16RG09 12RG03 12RG01 12Ba01d BE RG03 16RG01 12RG01 12Ba01d 12Ba01a BO: Bieslandse bovenpolder BE: Bieslandse benedenpolder 3 par 1, 2, 3, 4 & 5: Eerste vijf namen van de drie-parametertest voor zover er minimaal twee waarden kleiner dan nul zijn 2 par 1, 2, 3, 4 & 5: Vijf namen van de twee-parametertest voor zover zij boven de streep staan en dus minder dan 10% verschillen : Kamgrasweide gelieerd volgens FVPB : Gelieerd aan Zilverschoon-verbond FVPB: Flora en vegetatie Polder van Biesland 12Ba03 (uitsluitend zilte standplaatsen) en 16RG10 (Rijn-systeem, ontbreekt in westelijk deel rivierengebied) lijken toevalstreffers Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

57 Dijk Berkelse Zweth 16Bb1 Glanshaver-associatie, maar niet fanatiek. Zelfs de gemiddelde opname (T) laat geen overtuigende toewijzing toe. We hebben hier te maken met een lijnvormig element en de invloeden van naburige biotopen zijn duidelijk merkbaar. De opnamen met een k erin zijn een meter van het fiets- voetpad gemaakt op het talud van de dijk. De tredplanten zijn hier duidelijk beter vertegenwoordigd dan in de teen, aangegeven met een t in het opnamenummer. Percentage verzadiging Vegetatieklassen kade Berkelse Zweth b1k b2k b2t b3k b3t b4k b4t T Opname Klasse der matig voedselrijke graslanden Riet-klasse Weegbree-klasse Klasse der nitrofiele zomen Klasse der natte strooiselruigten Fig. 1: Berkelse Zweth Bilbiografie 1. Project Hoogheemraadschap van Delfland, KNNV afd. Regio Delft, J.H.J. Schaminée, A.H.F. Stortelder en E.J. Weeda, De Vegetatie van Nederland; Deel 3 Graslanden, zomen en droge heiden, Opulus Press, E.J. Weeda, J.H.J. Schaminée en L. van Duuren, Atlas van Plantengemeenschappen in Nederland; Deel 2 Graslanden, zomen en droge heiden, KNNV Uitgeverij, 2002 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

58 Opnamen Dijk Berkelse Zweth analyse met SynBioSys Berkelse Zweth Tabel 11: Opnamen kade Berkelse Zweth; mei en juni 2007 CBSnr Nederlandse naam Wetenschappelijke naam b1k b2k b2t b3k b3t b4k b4t P KB GB T 331 Akkerdistel Cirsium arvense r a p r 4 Duizendblad Achillea millefolium r Engels raaigras Lolium perenne m m 2 m a 18 Fioringras Agrostis stolonifera m Gele morgenster Tragopogon pratensis subsp. pratensis r Gestreepte witbol Holcus lanatus Gewone berenklauw Heracleum sphondylium r r Gewone engelwortel Angelica sylvestris r Gewone glanshaver Arrhenatherum elatius subsp. elatius m m Gewone hoornbloem Cerastium fontanum subsp. vulgare p a p p r 1259 Gewone smeerwortel Symphytum officinale r 550 Glad walstro Galium mollugo r 371 Groot streepzaad Crepis biennis a 1321 Grote brandnetel Urtica dioica a r r 42 Grote vossestaart Alopecurus pratensis m a p 462 Heermoes Equisetum arvense a 582 Hondsdraf Glechoma hederacea a Hopklaver Medicago lupulina r r Kamgras Cynosurus cristatus a Kleefkruid Galium aparine r Kleine klaver Trifolium dubium a p a 1766 Knoopkruid Centaurea jacea a Kropaar Dactylis glomerata m r 1056 Kruipende boterbloem Ranunculus repens r p p a r 1098 Krulzuring Rumex crispus 2 p r p p 446 Kweek Elytrigia repens m m m a Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

59 CBSnr Nederlandse naam Wetenschappelijke naam b1k b2k b2t b3k b3t b4k b4t P KB GB T 466 Lidrus Equisetum palustre r a m r 585 Liesgras Glyceria maxima p m r 135 Madeliefje Bellis perennis a p r r r r 584 Mannagras Glyceria fluitans p Moerasrolklaver Lotus pedunculatus r Paardenbloem Taraxacum officinale 4 p r 1804 Raapzaad Brassica rapa r Ridderzuring Rumex obtusifolius r r Riet Phragmites australis r 514 Rietzwenkgras Festuca arundinacea 2 6 m Rode klaver Trifolium pratense 3 a m a p p Rood zwenkgras s.s. Festuca rubra a m 235 Ruige zegge Carex hirta a m r 959 Ruw beemdgras Poa trivialis 2 2 m Scherpe boterbloem Ranunculus acris a Slipbladige ooievaarsbek Geranium dissectum r r r r r 946 Smalle weegbree Plantago lanceolata p r a 967 Veenwortel Persicaria amphibia 2 a p p 715 Veldlathyrus Lathyrus pratensis p r Witte klaver Trifolium repens p Zachte dravik s.s. Bromus hordeaceus subsp. hordeaceus r p p a p r 1368 Smalle wikke Vicia sativa subsp. nigra p r a p r r r: Zeldzaam (1-3); < 5% p: Wig (4 10); < 5% a: Meerdere (11 25); < 5% m: Veel (>25); < 5% 2: 5 10% 3: 10 25% 4: 25 50% 5: 50 75% 6: % P: presentie KB: karakteristieke bedekking als de soort present is GB: gemiddelde bedekking over alle opnamen T: gemiddelde opname Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

60 Analyse met SynBioSys op basis van drie en twee parameters Lok. 3 par 1 3 par 2 3 par 3 3 par 4 3 par 5 1 kruin X X 16Bb01b X X 2 kruin X X X X X 2 teen 12RG04 X 33Aa5b 32Aa02b X 3 kruin X X X 12RG04 X 3 teen X 16Bb01a X X 16Bb01b 4 kruin X 16Bb01a 16Bb01b X X 4 teen X 12RG04 16Bb01b 16Bb01a X T X X X X X 2 par 1 2 par 2 2 par 3 2 par 4 2 par 5 1 kruin 16Bb01b 16Bb01a 12RG04 16Ba02 16RG09 2 kruin 16RG09 16RG08 12RG04 16RG01 16Bc01a 2 teen 12RG04 32Aa01b 33Aa05b 32RG07 16RG01 3 kruin 12RG04 16RG09 16RG08 16RG01 16Bc01a 3 teen 16Bb01b 16Bb01a 16RG01 16RG09 16Bc01a 4 kruin 16Bb01b 16Bb01a 12RG04 16RG01 16RG09 4 teen 12RG04 16Bb01b 16Bb01a 16Bc01a 16RG01 T 16Bb01b 12RG04 16Bb01a 16Ba02 16RG09 3 par 1, 2, 3, 4 & 5: Eerste vijf namen van de drie-parametertest voor zover er minimaal twee waarden kleiner dan nul zijn 2 par 1, 2, 3, 4 & 5: Vijf namen van de twee-parametertest voor zover zij boven de streep staan en dus minder dan 10% verschillen Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

61 De Esch De noordelijke rivierdijk ten westen van de Van Brienenoordbrug in Rotterdam is al zeker 15 jaar in beheer met een schaapskudde die het gras kort houdt. Dit is een mooie plek om de resultaten van beheer met schapen te bestuderen. Er zijn vier opnamen gemaakt. M22: Een aan de noordkant aan de voet van de dijk. Dit is in een wekelijks maaibeheer (M22) en maakt onderdeel uit van het plantsoen rond de flatgebouwen. Noordkruin: Dit een grasland op ten noorden van het fietspad op de kruin van de dijk Zuidkruin: Dit een grasland op ten zuiden van het fietspad op de kruin van de dijk Voet: Dit een gras-/ ruigtebegroeiing die in het zuiden wordt begrensd door een bosperceel. M22 De Klasse der droge graslanden op zandgrond (14) springt naar voren in de analyse en dat komt overeen met de observatie in het veld. De 14Bb02 Duin- en struisgras-associatie komt met name in de kalkarme binnenduinen voor. 14Bc02 Associatie van Sikkelklaver en Zachte haver komt voor op hoge rivieroeverwallen en zandige rivierdijkhellingen. 14Bc02 lijkt daarmee een goede beschrijving van de gemeenschap. Maar alleen Gewoon biggenkruid als kensoort van de klasse is in de opname aanwezig. Het lijkt daarom toch beter de opname niet te benoemen. Figuur 1: Locatie M22 Noordkruin en Zuidkruin Beide zijn graslanden op voedselrijke grond (Klasse 16), eventueel met wat tredplanten (Klasse 12), maar zeker geen zoom (Klasse 33). 16RG1 Rompgemeenschap van Gestreepte witbol en Engels raaigras-[klasse der matig voedselrijke graslanden kent een dominantie van gestreepte witbol, maar die is niet aanwezig. 16RG11 Rompgemeenschap van Fluitenkruid-[Glanshaver-orde] kent een dominante begroeiing met Fluitenkruid, maar ook die is hier niet aanwezig. 16RG9 Rompgemeenschap van Grote vossenstaart en Kweek- [Glanshaver-orde] lijkt beter te passen. Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

62 Figuur 2: Locatie Zuidkruin Beide kanten van het fietspad over de kruin van de dijk zijn uiterst soortenarm. Volgens de Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland lijkt het Vossestaart/ Glanshaverstadium aanwezig. Dit is de dominante tussenfase en hier leidt begrazing niet tot een botanisch waardevol grasland. Op dit moment is alleen een rompgemeenschap waar te nemen, maar bij goede ontwikkeling is 16Bc1 Kamgrasweide te verwachten. Volgens de Veldgids zou een tijdelijk beheer als hooiland de soortenrijkdom doen toenemen tot een punt dat beweiding weer zonder terugval kan plaatsvinden. Figuur 3: Schapenbegrazing op de dijk Voet Dit is een verruigd terrein op voedselrijke grond aan een kant begrensd door een bosperceel. de Klasse der nitrofiele ruigten (32) of nitrofiele zomen (33) zouden beide kunnen. Van 33Aa04 Associatie van Look-zonder-look en Dolle kervel en van 33Aa5 Zevenbladassociatie zijn geen kensoorten gevonden. De keuze is daarmee tussen de 32RG6 Rompgemeenschap van Grote brandnetel-[klasse der natte strooiselruigte] of 33RG1 Rompgemeenschap van Grote brandnetel-[klasse der nitrofiele zomen]. Beide zouden kunnen. Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

63 Figuur 5: Ruigte aan voet van de dijk Bibliografie 1. J.H.J. Schaminée, A.H.F. Stortelder en E.J. Weeda, De Vegetatie van Nederland; Deel 3 Graslanden, zomen en droge heiden, Opulus Press, A.F.H. Stortelder, J.H.J. Schaminée en P.W.F.M. Hommel, De Vegetatie van Nederland; Deel 5 Ruigten, struwelen en bossen, Opulus Press, E.J. Weeda, J.H.J. Schaminée en L. van Duuren, Atlas van Plantengemeenschappen in Nederland; Deel 2 Graslanden, zomen en droge heiden, KNNV Uitgeverij, E.J. Weede, J.H.J. Schaminée en L van Duuren, Atlas Plantengemeenschappen in Nederland; Deel 4, Bossen, struwelen en ruigten, KNNV Uitgeverij, I.H.W. Bax en W. Schippers, Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland, Dienst Landelijk Gebied (DLG)/ Informatie- en KennisCentrum Natuurbeheer (IKC N), Publicatienummer C-18, jaar publicatie onbekend Opnamen de Esch analyse volgens SynBioSys Opnamen De Esch; juni 2009 CBSnr Nederlandse naam M22 Nkruin Zkruin Voet Wetenschapplijke naam 4 Duizendblad p Achillea millefolium 42 Grote vossestaart 2 2 m Alopecurus pratensis 96 Glanshaver Arrhenatherum elatius 101 Bijvoet r Artemisia vulgaris 161 Zachte dravik s.s. m Bromus hordeaceus subsp. hordeaceus 235 Ruige zegge 3 Carex hirta 296 Gewone hoornbloem p Cerastium fontanum subsp. vulgare 331 Akkerdistel 3 Cirsium arvense 390 Kropaar 4 3 Dactylis glomerata 519 Beemdlangbloem 3 Festuca pratensis 520 Rood zwenkgras s.s. 2 Festuca rubra 571 Zachte ooievaarsbek m Geranium molle 654 Gewoon biggenkruid r Hypochaeris radicata 725 Vertakte leeuwentand a Leontodon autumnalis 756 Engels raaigras m Lolium perenne 799 Hopklaver 3 Medicago lupulina 946 Smalle weegbree 2 Plantago lanceolata 952 Straatgras 2 Poa annua 959 Ruw beemdgras 2 3 Poa trivialis 967 Veenwortel r Persicaria amphibia 1006 Zilverschoon p Potentilla anserina 1040 Scherpe boterbloem a Ranunculus acris Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

64 CBSnr Nederlandse naam M22 Nkruin Zkruin Voet Wetenschapplijke naam 1101 Ridderzuring r Rumex obtusifolius 1259 Gewone smeerwortel 3 Symphytum officinale 1306 Witte klaver m Trifolium repens 1321 Grote brandnetel 3 Urtica dioica 2290 Jakobskruiskruid p Senecio jacobaea 2430 Paardenbloem p a Taraxacum officinale 2620 Gewoon puntmos 2 Calliergonella cuspidata r: Zeldzaam (1-3); < 5% p: Wig (4 10); < 5% a: Meerdere (11 25); < 5% m: Veel (>25); < 5% 2: 5 10% 3: 10 25% 4: 25 50% 5: 50 75% 6: % Analyse met SynBioSys op basis van drie en twee parameters Lok. 3 par 1 3 par 2 3 par 3 3 par 4 3 par 5 M22 14Bb02b X X X 14Bc02b Nkruin 16RG09 16RG11 33Aa05b 16RG01 X Zkruin 16RG09 X X 33Aa05b 33Aa04b Voet 33RG01 32RG06 X 33Aa04b X 2 par 1 2 par 2 2 par 3 2 par 4 2 par 5 M22 14Bb02b 14Bc02b 33Aa5b 16RG01 12Aa01b Nkruin 16RG09 33Aa05b 16RG11 12RG01 16RG01 Zkruin 33Aa05b 16RG09 33Aa04b 31RG05 12Ba01a Voet 33Aa04b 33RG01 32RG06 33Aa04c 33Aa05c 3 par 1, 2, 3, 4 & 5: Eerste vijf namen van de drie-parametertest voor zover er minimaal twee waarden kleiner dan nul zijn 2 par 1, 2, 3, 4 & 5: Vijf namen van de twee-parametertest voor zover zij boven de streep staan en dus minder dan 10% verschillen Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

65 Hertenkamp Schapen in de Hertenkamp In 2008 is begonnen met een proef schapen in te zetten voor het beheer van de graslanden in de Hertenkamp. Het eerste wat opviel was dat de bomen op de grasvelden werden opgeschoren tot schaaphoogte. Het is de vraag wat de schapen doen met de soortensamenstelling van de grasvelden in relatie tot de doelstelling van de beheerder. Tot nu toe bestond het beheer uit het tweemaal per jaar maaien en afvoeren. Dat duidt op de wens van een bloemrijk hooiland, maar na zoveel jaren hooien en afvoeren zou je een beter ontwikkelde flora verwachten. Resultaat onderzoek Locaties 1 en 3 hebben te maken met een verslempte bodem door hoge waterstanden. 12Ba1 Associatie van Geknikte vossenstaart geeft volgens de analyse van beide een mooie beschrijving. Wel moet opgemerkt worden dat volledigheid een onvoldoende scoort. Het is dus een soortenarm voorkomen. Figuur 1: Locatie 1 Locatie 2 ligt hoger en valt in de Klasse der matig voedselrijke graslanden (16). Van de drie rompgemeenschappen lijkt 16RG8 Rompgemeenschap van Grote vossenstaart en Echte koekoeksbloem [Verbond van Grote vossenstaart/ Pijpenstrootjes-orde] het meest voor de hand liggend gezien de dominante soorten. Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

66 Figuur 2: Locatie 3 De Associatie van Geknikte vossenstaart is een gemeenschap van planten die snel open plekken door overstromingen of vertrapping door vee weer kan terugveroveren. Beide aspecten vormen een natuurlijk onderdeel in het leven van de gemeenschap. Beweiding met schapen lijkt hier op zich geen probleem. Maar volgens de Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland hebben we hier te maken met de tussenfase Grassen-mix. Een aantal jaren verschralen is nodig om een botanisch waardevol grasland zich te laten ontwikkelen. Daarna kan er beweiding plaatsvinden zonder gevaar voor terugval. Het lijkt goed het historisch beheer hier na te gaan om de reden te zoeken dat het gebied nog steeds geen bloemrijk hooiland is. Bibliografie 1. J.H.J. Schaminée, A.H.F. Stortelder en E.J. Weeda, De Vegetatie van Nederland; Deel 3 Graslanden, zomen en droge heiden, Opulus Press, E.J. Weeda, J.H.J. Schaminée en L. van Duuren, Atlas van Plantengemeenschappen in Nederland; Deel 2 Graslanden, zomen en droge heiden, KNNV Uitgeverij, I.H.W. Bax en W. Schippers, Veldgids Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland, Dienst Landelijk Gebied (DLG)/ Informatie- en KennisCentrum Natuurbeheer (IKC N), Publicatienummer C-18, jaar publicatie onbekend Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

67 Opnamen de Hertenkamp en analyse met SynBioSys Figuur 3: Lokatie opnamen Hertenkamp Opnamen Hertenkamp; mei 2009 CBSnr Nederlandse naam HK1 HK2 HK3 Laag Wetenschappelijke naam 18 Fioringras 4 m m Kruidlaag Agrostis stolonifera 40 Geknikte vossestaart 2 4 Kruidlaag Alopecurus geniculatus 42 Grote vossestaart 3 a Kruidlaag Alopecurus pratensis 70 Fluitenkruid p Kruidlaag Anthriscus sylvestris 161 Zachte dravik s.s. 3 a Kruidlaag Bromus hordeaceus subsp. hordeaceus 205 Pinksterbloem r a a Kruidlaag Cardamine pratensis 235 Ruige zegge a 3 a Kruidlaag Carex hirta 296 Gewone hoornbloem r Kruidlaag Cerastium fontanum subsp. vulgare 390 Kropaar 2 Kruidlaag Dactylis glomerata 582 Hondsdraf r Kruidlaag Glechoma hederacea 584 Mannagras 4 4 Kruidlaag Glyceria fluitans 631 Gestreepte witbol p m Kruidlaag Holcus lanatus 756 Engels raaigras 3 m Kruidlaag Lolium perenne 932 Timoteegras s.s. p Kruidlaag Phleum pratense subsp. pratense 952 Straatgras m Kruidlaag Poa annua 959 Ruw beemdgras 2 m Kruidlaag Poa trivialis 1040 Scherpe boterbloem a Kruidlaag Ranunculus acris 1056 Kruipende boterbloem m p 2 Kruidlaag Ranunculus repens 1093 Veldzuring 2 Kruidlaag Rumex acetosa 1101 Ridderzuring r Kruidlaag Rumex obtusifolius 1305 Rode klaver m Kruidlaag Trifolium pratense 1306 Witte klaver 2 Kruidlaag Trifolium repens 2430 Paardenbloem p Kruidlaag Taraxacum officinale 2567 Gewoon dikkopmos r Moslaag Brachythecium rutabulum 2620 Gewoon puntmos r Moslaag Calliergonella cuspidata r: Zeldzaam (1-3); < 5% p: Wig (4 10); < 5% a: Meerdere (11 25); < 5% m: Veel (>25); < 5% 2: 5 10% 3: 10 25% 4: 25 50% Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

68 5: 50 75% 6: % Analyse met SynBioSys op basis van drie en twee parameters Lok. 3 par 1 3 par 2 3 par 3 3 par 4 3 par Ba01d 12RG03 12Ba01c 12Ba01b X 2 16RG09 16RG01 16RG08 X X 3 X 12Ba01c 12Ba01b 12RG03 X 2 par 1 2 par 2 2 par 3 2 par 4 2 par Ba01c 12Ba01b 12RG03 12Ba01d 12Ba01a 2 16RG08 16RG09 16RG01 16Bc01a 12RG Ba01c 12Ba01b 12RG03 12Ba01d 12Ba01a 3 par 1, 2, 3, 4 & 5: Eerste vijf namen van de drie-parametertest voor zover er minimaal twee waarden kleiner dan nul zijn 2 par 1, 2, 3, 4 & 5: Vijf namen van de twee-parametertest voor zover zij boven de streep staan en dus minder dan 10% verschillen Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

69 Bijlage 1: 12Bc1 Associatie van Geknikte vossenstaart Kensoorten en transgrediërende kensoorten van 12Bc1 Associatie van Geknikte vossenstaart CBS Wetenschappelijke naam Nederlandse naam VegSchW 952 Poa annua Straatgras Potentilla anserina Zilverschoon Plantago major Grote weegbree s.l Agrostis stolonifera Fioringras 12Ba 40 Alopecurus geniculatus Geknikte vossestaart 12Ba 245 Carex otrubae Valse voszegge 12Ba 1057 Ranunculus sardous Behaarde boterbloem 12Ba 1098 Rumex crispus Krulzuring 12Ba 1300 Trifolium fragiferum Aardbeiklaver 12Ba 235 Carex hirta Ruige zegge 12Ba1 662 Inula britannica Engelse alant 12Ba1 678 Juncus compressus Platte rus 12Ba1 817 Mentha pulegium Polei 12Ba Potentilla reptans Vijfvingerkruid 12Ba Rorippa sylvestris Akkerkers 12Ba1 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

70 Bijlage 2: 16Ab3 Associatie van Echte koekoeksbloem en Gevleugeld hertshooi Als voorbeeld van het Dotterbloem-verbond Kensoorten en transgrediërende kensoorten van 16Ab3 Associatie van Echte koekoeksbloem en Gevleugeld hertshooi CBS Nederlandse naam Wetenschappelijke naam VegSchW 205 Pinksterbloem Cardamine pratensis Gewone hoornbloem Cerastium fontanum subsp. vulgare Beemdlangbloem Festuca pratensis Wilde kievitsbloem Fritillaria meleagris Gestreepte witbol Holcus lanatus Veldlathyrus Lathyrus pratensis Gewone brunel Prunella vulgaris Scherpe boterbloem Ranunculus acris Veldzuring Rumex acetosa Grote pimpernel Sanguisorba officinalis Knolsteenbreek Saxifraga granulata s.s Rode klaver Trifolium pratense Vogelwikke Vicia cracca Knoopkruid Centaurea jacea 16 5 Wilde bertram Achillea ptarmica 16A 60 Gewone engelwortel Angelica sylvestris 16A 335 Kale jonker Cirsium palustre 16A 466 Lidrus Equisetum palustre 16A 556 Ruw walstro Galium uliginosum 16A 679 Biezenknoppen Juncus conglomeratus 16A 1332 Kleine valeriaan Valeriana dioica 16A 1933 Veelbloemige veldbies s.l. Luzula multiflora 16A Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

71 225 Tweerijige zegge Carex disticha 16Ab 373 Moerasstreepzaad Crepis paludosa 16Ab 763 Moerasrolklaver Lotus pedunculatus 16Ab 772 Echte koekoeksbloem Lychnis flos-cuculi 16Ab 886 Brede orchis Dactylorhiza majalis subsp. majalis 16Ab 1066 Grote ratelaar Rhinanthus angustifolius 16Ab 1160 Bosbies Scirpus sylvaticus 16Ab 2338 Dotterbloem Caltha palustris 16Ab 651 Gevleugeld hertshooi Hypericum tetrapterum 16Ab3 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

72 Bijlage 3: 16Bb1 Glanshaver-associatie Kensoorten en transgrediërende kensoorten van 16Bb1 Glanshaver-associatie CBS Nederlandse naam Wetenschappelijke naam VegSchW 205 Pinksterbloem Cardamine pratensis Gewone hoornbloem Cerastium fontanum subsp. vulgare Beemdlangbloem Festuca pratensis Wilde kievitsbloem Fritillaria meleagris Gestreepte witbol Holcus lanatus Veldlathyrus Lathyrus pratensis Gewone brunel Prunella vulgaris Scherpe boterbloem Ranunculus acris Veldzuring Rumex acetosa Grote pimpernel Sanguisorba officinalis Knolsteenbreek Saxifraga granulata s.s Rode klaver Trifolium pratense Vogelwikke Vicia cracca Knoopkruid Centaurea jacea Madeliefje Bellis perennis 16B 271 Karwij Carum carvi 16B 319 Gewone margriet Leucanthemum vulgare 16B 390 Kropaar Dactylis glomerata 16B 932 Timoteegras s.s. Phleum pratense subsp. pratense 16B 1299 Kleine klaver Trifolium dubium 16B 1312 Goudhaver Trisetum flavescens 16B 2430 Paardenbloem Taraxacum officinale 16B 96 Glanshaver Arrhenatherum elatius 16Bb1 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

73 CBS Nederlandse naam Wetenschappelijke naam VegSchW 371 Groot streepzaad Crepis biennis 16Bb1 550 Glad walstro Galium mollugo 16Bb1 573 Beemdooievaarsbek Geranium pratense 16Bb1 692 Beemdkroon Knautia arvensis 16Bb1 922 Pastinaak Pastinaca sativa subsp. sativa 16Bb1 928 Karwijvarkenskervel Peucedanum carvifolia 16Bb1 940 Grote bevernel Pimpinella major 16Bb Morgenster Tragopogon pratensis 16Bb1 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

74 Bijlage 4: 16Bc1 Kamgrasweide Kensoorten en transgrediërende kensoorten van 16Bc1 Kamgrasweide CBS Nederlandse naam Wetenschappelijke naam VegSchW 205 Pinksterbloem Cardamine pratensis Gewone hoornbloem Cerastium fontanum subsp. vulgare Beemdlangbloem Festuca pratensis Wilde kievitsbloem Fritillaria meleagris Gestreepte witbol Holcus lanatus Veldlathyrus Lathyrus pratensis Gewone brunel Prunella vulgaris Scherpe boterbloem Ranunculus acris Veldzuring Rumex acetosa Grote pimpernel Sanguisorba officinalis Knolsteenbreek Saxifraga granulata s.s Rode klaver Trifolium pratense Vogelwikke Vicia cracca Knoopkruid Centaurea jacea Madeliefje Bellis perennis 16B 271 Karwij Carum carvi 16B 319 Gewone margriet Leucanthemum vulgare 16B 390 Kropaar Dactylis glomerata 16B 932 Timoteegras s.s. Phleum pratense subsp. pratense 16B 1299 Kleine klaver Trifolium dubium 16B 1312 Goudhaver Trisetum flavescens 16B 2430 Paardenbloem Taraxacum officinale 16B 386 Kamgras Cynosurus cristatus 16Bc1 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,

75 Graslanden en hun beheer, KNNV afdeling Delfland,