2.1. De macrofaunavande meso-eutrafentedrasselaagte De macrofaunavandeoligo-mesotrafente drasse laagte

Transcriptie

1 INHOUD biz. 1. Inleiding 2. Het macrofaunaonderzoekin deempescheen TondenscheHeide 2.1. De macrofaunavande meso-eutrafentedrasselaagte 2.2. De macrofaunavandeoligo-mesotrafente drasse laagte 2.3. De macrofaunavanhetslootbeekjeinhetzuidelijk deelvandeempescheen TondenscheHeide De macrofaunavande "verbeterde"slootbeekten westenvandeempescheentondenscheheide 3. Samenvatting,conclusiesenaanbevelingen 4. Literatuur

2 1.INLEIDING In1979en1980werdeenhydrobiologischonderzoekverricht, dat betrekkinghadop dewaterhuishoudingvan deempescheen Tondensche Heide. Dezeheideligttweekilometertennoorden vanhall (gem. Brummen)ten oosten van deeerbeeksehooilanden. Ditnatuurgebied issinds1929 eigendom van de VerenigingtotBehoudvanNatuurmomumenten. Vroeger maaktehet deel uit vaneen uigestrektvochtigheidegebied, datnu geheelincultuuris gebracht. Openkelevochtigeheidevelden, doorhet gras pijpestrootjeen/ofriet begroeide, drassigelaagtenenschrale hooilandennais het gehelegebieddichtgegroeidmet bomenen struiken, dieten dele (grove den)zijn aangeplant. Een vraag uit desubcommissienatuurlijk milieu vanderegionale MilieuraadOost-Veluwe over de mogelijkhedendegrondwaterstandopdeempesche en TondenscheHeidete verhogendoorhet- inlaten vanwater uit deten westen van ditgebiedlopende beek, vormdeaanleidingtot hetinstellen vaneen macrofaunistischonderzoek.hierbijwerdenenkelewateren op deze heideen degenoemdebeekonderzocht opdewaterkwaliteit metbehulp van de macrofauna.dehierbijverzameldegegevenskunnentevensworden gebruiktin hetkader vanhet onderzoek, datwordt verrichtnaarde natuurwetenschappelijkekwaliteitenvandeoppervlaktewateren in hetgebiedvan dein voorbereidingzijnderuilverkavelingbrummen-voorst. Dit laatstgenoemdeonderzoekwordtuitgevoerdomdatinformatieop ditterrein, opeen enkeleuitzonderingna, geheelontbreekt (zie o.a.concept-bestemmingsplan buitengebiedgemeentebrummen,1976).

3 HET MACR0FAUNA0NDER20E1MN DE EMPESCHEENTONDENSCHEHEIDE 2.1. De macrofaunavandemeso-eutrafentedrasselaagte Tijdenseentweetalexcursieswerd informatieverzameldoverde macrofauna d.w.z. de methetbloteoogzichtbarewaterdierenvan de EmpescheenTondenscheHeide. Deliggingvande monsterpuntenis weergegevenopkaart1. Heteerstebezoekvondplaats op 7 december De drasselaagte ("het ven")in hetzuidelijkedeel vanhetnatuurgebied stond op dezedatumgeheeldroog.slechtseenrecentgegravenondiepe sleufin eenlaag-matig voedselrijk tot voedselrijk-gedeelte,diewellicht in hetkadervanhetgrondwateronderzoek vanboth (1979)gegraven is,bevatteeenbeetjewater. Demacrofaunaopdit punt (monsterpunt 1) vertoondeeeninstabielbeeld.enkelewaterkeversoorten meteen goedvliegvermogen ("pioniersoorteninruime zin"),zoalshydroporus planus (> 50 ex.), Agabusbipustulatus (5 ex.)en Agabusnebulosus (1 ex.) (zie Jackson, 1956),warentenopzichte van delokalefauna relatiefsterkvertegenwoordigd.vandelokalefauna was vooralde waterpissebedasellusaquaticus (15 ex.)opvallend talrijkaanwezig. Waarschijnlijkbooddesleufvoordezezeeralgemenesoortgunstige omstandighedenomdedrogeperiodete overbruggen. Vanandere waarschijnlijklokalesoorten,zoalsdewormlumbriculusen.de waterkevershydroporustristis, Hydroporuspubescens, Hydroporuserythrocephalus, HydroporusstriolaenHydroporusmemnoniuswerdenslechts enkeleexemplarengevonden. Teneindeeenbeterinzichtte verkrijgenin desamenstellingvan de lokalemacrofaunavan dezedrasselaagtewerdop12februari1980 eentweedebezoek gebracht. Het meso-eutrafentegedeeltestondopdehorstenvanhet pijpestrootjenageheelonderwater. Dewaterdieptevarieerdevan10 tot 25 cm.in vegetatiekundigopzichtisdeaanwezigevegetatiete beschouwenalseenverarmdjunco-molinion (Biezenknoppen-Pijpestrootjesverbond), datgedeeltelijkis vervangendoorfilipendulion- (Moerasspiraea-verbond)en Alnion-elementen (Elzen-verbond), zoals hennegras, melkeppe, wolfspoot, gelelisenkalejonker. Volgens Both (1979)treedthiergedurendeeen deelvanhetjaarkwel op, waardoor dezuurgraad,hetelektrischgeleidingsvermogen enhetgehalteaan calciumenfosforrelatiefhogerzijndanin dehogergelegen delen. In de macrofauna (monsterpunt2) komt ditrelatiefhogetrofieniveau tot uitingdoordeaanwezigheidvandeplatwormdugesia lugubris, borstelwormpjes (Tubificidae), dewaterslakkenplanorbisleucostoma en Aplexahypnorumen dewaterpissebed Asellusaquaticus. Dezesoorteneisennamelijkbepaaldeminimumwaardenaan deionenconcentratie vanhet water,zoals bijvoorbeeldhetcalciumion (zie o.a. Macan, 1963).Naast degenoemdediergroepenwaren vooral deinsectendoor eenrelatiefgrootaantalsoortenvertegenwoordigd,zoalsde waterkevershydroporus piceus, Hydroporus melanarius, Hydroporus dorsalis,agabuschalconotus, Agabusuliginosus, Agabusaffinis, Anacaena

4 limbataenhelophorusstrigifronsen de muggenlarvenpolypedilumgr. nubeculosum, Paralimnophyes hydrophilus, TrissocladiusenTelmatopelopia nemorum. Vandeop dit puntgevondensoortenbereiktendeborstelwormpjes, deslak Pi.leucostoma, dewaterpissebeda.aquaticus, dekeversh. piceus, A. uliginosusen A.limbataen de muggenparalimnophyes, Trissocladiusen Telmatopelopiaeenabundantie, dievarieerdevantientot groter dan vijftig. Eendeel vandegevondensoortenis volgenscuppen (1979) vrij karakteristiektot karakteristiekvoordroogvallendewaterenzoalsd.lugubris, Pi.leucostoma, A.hypnorum,H. melanarius, Paralimnophyesen Trissocladius. Opgrond van diversepublicaties - op dit puntzalineen nogte publicerenuitgebreid rapport methydrobiologischeenhydrologische gegevens betreffendehetruilverkavelingsgebied naderwordeningegaan - kunnen desoorten A. uliginosus, A.chalconotusenTelmatopelopiaeveneensals vrijkarakteristiek totkarakteristiekvoordroogvallendewaterenwordenbeschouwd. 2.2.De macrofaunavan deoligo-mesotrafente drasselaagte Op12februari1980werdeveneenseen monstergenomenineenietshoger gelegendeelvan dedrasselaagte (monsterpunt 3). De vegetatiebestond hieruitgagel (enkelestruiken), verspreid staandehogepollen pijpestrootjeenlaageveneensverspreid staandriet. Tussen dehorsten van het pijpestrootje stondcirca15cm water.slechtssporadischtrad veenmosgroei op, hetgeenwaarschijnlijktewijtenisaante groteschommelingenindewaterstand.volgensboth (1979)is dezuurgraad (ph4,5-5,3)en hetelektrischgeleidingsvermogen ( ps/cm) veellager danin hethiervoorbesprokengedeeltevandedrasselaagte.ookde macrofauna-levensgemeenschap vertoontinaansluitingopdevegetatiekundige enchemischeverschilleneenanderesamenstelling.op deeersteplaats ontbrekendiergroepenals platwormen,slakkenenwaterpissebedden, die zoalsin hetvoorgaandegesteldbepaaldeminimumeisenaandeionenconcentratievanhet water stellen, hiergeheel,terwijlanderzijdsde zuurwaterminnendewaterkeveragabuscongener (zie Freudeet al.,1971)eneen bepaalde muggensoort (Aedes meerdan 100 ex.) deelgaanuitmaken van de levensgemeenschap.tevensopvallend zijndehogereaantallen van de waterkevershydroporusmelanarius (circa30ex.)enhydroporustristis (circa15 ex.).anderewaterkeversoorten, die werden gevangen,zijn Hydroporusangustatus (1 ex.),agabuschalconotus (1 ex.),agabus uliginosus (2 ex.)en Anacaenalimbata (circa15 ex.).bijde muggensoorten ontbrakentrissocladiusen Telmatopelopia,terwijlParalimnophyesongeveer eventalrijk bleef Demacrofaunavanhetslootbeekjein hetzuidelijkdeelvan de ËmpescheenTondenscheHeide Op12februari1980werdookeen monstergenomenineendroogvallend slootbeekjetenzuiden vanhetzuidelijkdeelvandeëmpescheen TondenscheHeide (monsterpunt 4,zie kaart 1). Ditslootbeekjeontwatertdeels natuurgebied en deelsweilanden.het mondt uitineenzeerdiepe ontwate-

5 ringsslootgelegentenoosten van deempescheentondenscheheide (zie kaart 1). Tentijdevanhetbezoekvoerdehet vrijveelwater af.debreedtebedraagtcirca60cmen de diepte10 tot25cm. De macrofauna-levensgemeenschap bestonduiteen mengsel vansoorten, die o.a.bekendzijn uitdroogvallende stromendewateren,zoals de kokerjufferslimnephilusbipunctatus ( 50ex.)en de mugmacropelopia (1 ex.) (ziecuppenen Dirkse,1978);soortendievooralbekendzijn uitdroogvallende stilstaandewaterenzoals dekokerjufferlimnephilus griseus (1 ex.)en de muggenculiseta morsitans (8 ex.),paraiimnophyes (6 ex.),trissocladius (7 ex.)entelmatopelopia (5 ex.)ensoorten, diebekendzijn uitzowelstromendealsstilstaandedroogvallende wateren,zoals deplatwormdugesialugubris (3 ex.),dewormen Lumbriculus (6 ex.)entubificidae (8 ex.),deslaklymnaeatruncatula (1 ex.),desteenvliegnemouracinerea (2 ex.),de waterkevers Agabuschalconotus (1 ex.),agabusbipustulatus (2 ex.),hydroporus planus (1 ex.),hydroporusmennonius (4 ex.),halipluslineatocollis (2 ex.),anacaenalimbata (12 ex.),anacaenaglobulus (6 ex.) en Cyphon (8 ex.)en dekokerjufferlimnephilusauricula (circa 40 ex.). Dezesoortensamenstellingmetenerzijdsstromendwatersoorten, anderzijdsstilstaandwatersoortenis opmerkelijk en wijktduidelijkaf van degemeenschapvande'drasselaagte. Opgrondvan hetgroteaantal kokerjufferlarven wordtvermoeddat debemestingsdrukvanuit de weilandennoggeen vanuitnatuurtechnischoogpuntonaanvaardbare proportiesheeftbereikt. Ten delehangt ditwellichtsamen met de matigeontwateringstoestand van deweilanden.ook deaanwezigheid vaneenpaargrutto's (VogelwerkgroepOost-Veluwe,1980) wijst hierop. Acht van dezesendertigopdetotnutoebesprokenmonsterpunten gevondensoortenstaanzowelnationaalalsinternationaal, als vrij zeldzaamtotzeerzeldzaamte boek. ^ ^ 2?_2?ES2É a H na Y.-- ^e"verbeterde"slootbeektenwesten_vande EmpescheenTondenscheHeide Deslootbeektenwesten van deempescheen TondenscheHeidewerd bemonsterdop 7 december 1979 (monsterpunt 5). Debreedteophet monsterpuntbedroeg 3 meter, dediepte30cmen destroomsnelheid circa 5 m/min.debodembestondhoofdzakelijkuiteen vrij dikkelaag donkeranaëroobslibbegroeidmetsmalbladigewaterpest, sterrekroos, kroesbladig fonteinkruid engroteegelskop.lokaaltradkwel op, waardoordebodemzandig was. Van deoorspronkelijkebeekmacrofauna was weinig meerterugte vinden.rheofiele (stroomminnende)soorten ontbrakengeheel, terwijlslechtssubrheofiele (matigstroomminnende) soortengevondenwerden,namelijk het vlokreeftjegammarus pulex pulex, dekeversagabus didymus,halipluslineatocollisenhaliplus laminatusen de mugapsectrotanypus trifascipennis.hiervanwas alleenh.lineatocollisvrijtalrijk.deoverigevijftiggevonden soorten behoordentoteen categorie, diegeenspecifiekevoorkeur heeftvoorstromendwaterofhoofdzakelijkvoorkomtinstilstaand water. Vanslechtsnegensoortenbehorendetot dezecategorie werdenmeerdantienexemplarengevonden,namelijkdewaterslakken Planorbisplanorbis, Planorbis vortex,planorbariuscorneus, Physa fontinalis,lymnaeaperegraenlymnaeapalustris, dehaftencaenis

6 encloeonenhettiendoornigstekelbaarsje.geen vandegevondensoorten iszeldzaam.welenigszinsopmerkelijkwasdevangstvanéénexemplaar van de volgensfreudeet. al. (1971) weinigalgemenekeverenochrus melanocephalus. Ditbetrofnamelijkdeeerstevangstopde Oost-Veluwe. De waterhjial-ctei.tsbeoordeli.ng van de slootbeek Debiologischewaterkwaliteitsbeoordeling werdverrichtuitgaandevande methodevanmollerpillot (1971).Deze methode (in enigszinsgewijzigde meerpraktischevorm)wordtuitvoerigbesprokenincuppenenoosterloo (1980).Als maatstafwerdde K135-index gehanteerd.uitgaandevan de kwaliteitsklassen I (zeerslecht),ii (slecht),iii (matig),iv (goed) en V (zeer goed) valt deslootbeekin klasseiii. Dithoudt duseen matigewaterkwaliteitin, hetgeengeziendeligginginagrarischgebied (inspoelingmeststoffen)en detenopzichtevan devroegeresituatie verslechterdezuurstofuitwisselingmet deluchtvanwegedesterkverminderde stroomsnelheidniet verwonderlijk is. Eenverbeteringvan de waterkwaliteitis geziendediffuusplaatsvindendeverontreinigingnauwelijks mogelijk. Dit voedselrijkematigverontreinigdewaterisin biologisch opzicht ongeschiktalsinlaatwatervoordeempescheentondensche Heide, waarperiodiekafhankelijkvandelokalesituatievoedselarmtot matig voedselrijkofmatigvoedselrijk tot voedselrijkwaterbovenhet maaiveld staat.inlaatzalzekerleidentoteenverandering (in negatievezin) van deaanwezigeplanten-en dierengemeenschappen.dezeveranderingzal ongetwijfeldtenderennaarlevensgemeenschappen,die meerkenmerkendzijn voorvoedselrijke situaties, hetgeengezien dehuidigekwaliteitenvan hetgebiedongewenst is.

7 SAMENVATTING, CONCLUSIESENAANBEVELINGEN In degemeentebrummenwerdeenonderzoekverrichtbetreffende de aquatischemacrofaunavandeempescheentondenscheheideen de "verbeterde"slootbeektenwestenvandezeheide (situering,zie kaart 1). In het onderzochtezuidelijkedeelvandeempescheen TondenscheHeidewerden macrofauna-levensgemeenschappenaangetroffen, diekenmerkend zijnvoordroogvallendewateren.dechemische (zie Both,1979)en vegetatiekundigeverschillentussenderelatief hooggelegenenlaaggelegen delen van de drasselaagtein dit gebiedkwamenookduidelijkin desamenstellingvan de macrofaunalevensgemeenschappen tot uiting (zie hoofdstuk 2). Alleverzamelde gegevenswijzen uit, dat vanaf dehoogstgelegendelenvanhet reservaatgaandein derichtingvandelaagstedeleneengeleidelijk verschuivendevoedselgradiëntaanwezig is vanoligotroof (voedselarm)naareutroof (voedselrijk).dergelijkegaafontwikkeldetrofiegradiëntenzijnin onslandzeerschaarsgeworden. Hetinlaten van wateruit deslootbeektenwestenvanhetreservaat, datvoedselrijk en matigverontreinigd is (zie hoofdstuk 2.4.),tenbehoevevaneen waterstandsverhoging in het reservaat,is ongewenst.hierdoorzal de aanwezigetrofiegradiënt wordenverstoord,hetgeenzalleidentot een verandering in desamenstellingvan delevensgemeenschappenin derichtingvangezelschappen, diemeerkenmerkend zijn voorvoedselrijkesituaties. Ditingedachtenhebbendeiseen meerstructureleaanpakterverbeteringvandehuidigesituatieveel wenselijker. Opdeeersteplaatsis hetaanbevelenswaardig al danniet van regelbarekleppenvoorzienedammen, drempelsofduikersaantebrengen op plaatsen, waarnuongehinderdwateruithetreservaatafstroomtnaar ontwateringsslotenbuitenhetreservaatsgebied. Op detweede plaatskaneenaanzienlijkenatuurtechnischeverbetering wordenbereiktdoorontwateringssloten,dielangshetreservaat lopen -in hoeverreditinlandbouwkundigopzichtbezwaren metzich meebrengt dientdooropditvakgebieddeskundigepersonente worden onderzocht -geheelofgedeeltelijkte dempenofminimaalvan op strategischepuntengeplaatsteregelbare stuwente voorzien. Verder is hetdringendgewenst destuwenindeslootbeektenwesten vandeempescheentondensche' Heide (situeringziekaart1) hogeraf testellenen de stuw, diehet dichtst bij het reservaatligt, circa 75 meterinstroomafwaartserichtingte verleggen.hierdoorwordt namelijkbereikt dat desterkeontwateringvanhetreservaat door desloot, gelegenten westen vanhetnoordelijkdeel vandeempesche entondenscheheide, aanzienlijkwordtteruggebracht.eentweedein natuurtechnisch opzichthieruitvoortkomendvoordeel is, datookhet aangrenzenderijkeweidevogelgebied (zie VogelwerkgroepOost-Veluwe, 1980)hierdoorbehouden kan blijven.

8 LITERATUUR Both, J.C., Grondwaterregimeen vegetatieinenkelegelderse natuurreservaten. W.L.O.-Mededelingen, 6 (3): Concept-bestemmingsplanbuitengebiedgemeente Brummen,1976. Rapport BüroF.W.vanDroffelaarB.V.en Büro VoogtB.V. Cuppen, H.P.J.J., Eenonderzoeknaarde macrofaunaineen aantal permanenteensemipermanente stilstaande waterenin degemeente Voorst. RapportRegionale MilieuraadOost-Veluwe.15 pp. Cuppen,H.P.J.J.enG.M.Dirkse,1978. Biologischonderzoekvan de watergangenin het Woold (gem. Winterswijk). R.I.N.-rapport. Arnhemen Leersum.68 pp. Cuppen, H.P.J.J.en W.Oosterloo,1980. Eenoriënterendhydrobiologisch onderzoekin denijmolenschebeekte Vaassen (Gld.). Freude, H.,K.W.HardeundG.A. Lohse,1971. DieKäfer Mitteleuropas. Band3. GoeckeundEvers Verlag, Krefeld.365 pp. Jackson,D.J Observationsofflyingandflightless waterbeetles.j.linn. Soc. London, 43: Macan, T.T.,1963. FreshwaterEcology.Longmans, London.343 pp. VogelwerkgroepOost-Veluwe,1980. WeidevogelinventarisatieruilverkavelingBrummen-Voorst.12 pp.

9 stuw Kaart 1 SitueringEmpescheen TondenscheHeide» stromingsrichting ^ bemonsteringspunt macrofauna schaal t:i0.000

10 stuw Kaart 1 SitueringEmpescheenTondenscheHeide stromingsrichting bemonsteringspuntmacrofauna schaal i: