Eduardo rovira La otra vanguardia del tango

Transcriptie

1 Eduardo rovira La otra vanguardia del tango

2 Illustratie cover: Oscar Grillo Eduardo rovira De andere avant-garde van de tango Liefhebbers van de tango kunnen goed luisteren en kijken en sommigen ook nog dansen of musiceren, maar lezen doen ze amper en schrijven nog minder. De optelsom daarvan is dat de geschiedenis van deze wereldwijde muzieksoort en dans maar zeer gebrekkig is opgetekend. Argentinië is de bakermat en de dominante taal uiteraard het Spaans, maar ook in de bibliotheken, boekhandels en antiquariaten van zeg Córdoba is het lang zoeken om voldoende literatuur te vinden over het fenomeen tango. Dat maakt het allemaal extra moeilijk voor de auteur die een boeiend fragment van die amper ontsloten wereld en zijn deels vergane glorie bloot wil leggen. Waarvan akte. Desondanks zetten wij ons hier aan de schone taak om het schijnwerperlicht te richten op het leven en werk van Eduardo Rovira, een Argentijnse bandoneonist, componist en arrangeur van hoogst originele signatuur. Bij het eerste en laatste tangocahier in deze reeks van Tango Brutal konden wij onze toevlucht nemen tot het Engelse taalgebied, want over de beroemdste tangozanger Carlos Gardel en de grootste tangovernieuwer Astor Piazzolla waren in die taal wel boeken en artikelen beschikbaar, zij het nog niet overdreven veel. Bij het tweede cahier, over de belangrijkste klassieke tangomeester Osvaldo Pugliese moesten wij noodgedwongen aankloppen bij een Nederlandse muzikant die de maestro nog persoonlijk had gekend en zowaar met hem samen had geconcerteerd, de bandoneonist en muziekleraar Leo Vervelde. Zo n uitweg hebben wij ook nu moeten bewandelen, nu de keus gevallen is op Rovira, ook een vernieuwer van de tango en verwant aan de grote Piazzolla, maar anders, fundamenteel anders. Redacteur: Rob Bindels Gastredacteur: Ariël Eberstein Uitgegeven in het kader van het Festival Tango Brutal, Heerlen, 2019 Niet Vervelde maar het tangoquintet Sonico uit Brussel was ditmaal onze gids; dat gezelschap namelijk heeft zich toegelegd op het spelen en promoten van Rovira s muziek. Ariël Eberstein en Camilo Córdoba, allebei expats uit Argentinië, waren onze 3

3 gesprekspartners. Córdoba is tevens curator van Bozar's tangoserie. Eberstein hebben wij ook in dit cahier geïnterviewd over zijn ervaringen en belevenissen tijdens de tournee van Sonico door zijn geboorteland Argentinië. Het eerste album van Sonico is getiteld Eduardo Rovira - La Otra Vanguardia (2018), wat de andere avantgarde betekent en die aanduiding ligt ook ten grondslag aan de insteek van ons cahier. Beide heren, musici, hebben ons in contact gebracht met een vijftal experts in de Rovira-kunde, musici of musicologen, waarmee dit vierde tangocahier het eerste heuse muziektijdschrift is geworden met bijdragen van verschillende Discografie (selectie) Tangos En Una Nueva Dimensión (LP) Eduardo Rovira y su Agrupación de Tango Moderno. Record internationale auteurs, voor het eerst ook tweetalig: een Nederlandse en een Engelse editie. Daarmee gewapend treden wij de tangoliefhebbers in België en Nederland vol verwachting tegemoet. Want ook in dat opzicht biedt het festival Tango Brutal 2019 de première van de euregionale samenwerking met Brussel (Bozar). Cahier én album zullen dan ook dubbelop ten doop worden gehouden: in België op 3 maart in Bozar en in Nederland op 1 mei in Schunck te Heerlen. Opdat de tango leve: hier & là! Tango En La Universidad (LP) Trío Eduardo Rovira. EDUL (Universidad Nacional del Litoral) Eduardo rovira Een bescheiden muzikant " Hij speelde de tango voor het eerst elektrisch; waar Piazzolla de jazz introduceerde, moderniseerde Rovira de tango met klassieke en eigentijdse elementen." Tango Buenos Aires opus 4 (LP) Eduardo Rovira y su Agrupación de Tango Moderno. Microfón La Rosa Blindada (EP) Eduardo Rovira y su Agrupación de Tango Moderno. La Rosa Blindada Tango Vanguardia (LP) Eduardo Rovira y su Agrupación de Tango Moderno. Microfón Sonico (LP) Eduardo Rovira y su Agrupación de Tango Moderno. Show Records Tango De Etiqueta (LP) Reynaldo Nichele y su Agrupacion de Tango Modern. Microfón Que Lo Paren (LP) Eduardo Rovira y su Agrupación de Tango Moderno. Global CARLOS M. ROSA

4 Kan de passie voor muziek sterker zijn dan acceptatie door het publiek? Kan de dorst naar kennis en experiment groter zijn dan de honger naar roem die het applaus van het publiek geeft? Weinig tangomuzikanten hebben zoveel risico genomen en zoveel grenzen overschreden als Eduardo Rovira, aanvankelijk bandeonist en later multi-instrumentalist. Zijn vernieuwingen in de tango hebben niemand minder dan Astor Piazzolla de uitspraak ontlokt dat Rovira op enig moment meer revolutionair was dan ik. Kenners beschouwden hem als de tegenhanger van de schrijver van Adios Nonino, vooral door zijn stijl van optreden, waarbij hij op elke mogelijke manier de grenzen van de tango verlegde. Hij speelde de tango voor het eerst elektrisch; waar Piazzolla de jazz introduceerde, moderniseerde Rovira de tango met klassieke en eigentijdse elementen. Evenals Astor leed hij aan de onverschilligheid van het tangopubliek ten tijde van de daling van de populariteit van de muziek van Buenos Aires toen een reusachtige golf van stijlen de cultuur veranderde, niet alleen in Buenos Aires maar wereldwijd. Maar zijn werk was als een edelsteen, klaar om ontdekt te worden en om ieder te verbazen met een vergelijkbare nieuwsgierigheid en non-conformisme. Voor de avant-garde Eduardo Rovira werd op 30 april 1925 geboren in een arbeidersmilieu in Lanus, een zuidelijke buitenwijk van Buenos Aires. Zijn vader werkte bij de toenmalige Engelse spoorwegen en zijn moeder was huisvrouw. Beiden steunden hem in zijn vroegtijdige passie: het bespelen van de bandoneon. Op zijn negende speelde hij al als een volleerd muzikant en voegde hij zich bij jeugdorkesten zoals ook Francisco Alessio en Vicente Florentino. Zijn moeder vergezelde hem op de twee uur durende reis naar het stadscentrum, zodat hij kon optreden. Niets kon zijn niet te remmen drang stoppen. Met Florentino speelde hij als professional voor Radio Splendid als elfjarige! Een jaar later, in 1937, vormde hij zijn eerste ensemble, een typisch kwartet met een zanger zoals hij het zelf noemde. In 1939, als lid van de groep van Florindo Sassone, maakte hij de eerste tournee van zijn leven en maakte hij kennis met zoals hij het formuleerde in zijn eigen handschrift de grootste pianist met hoofdletters die de populaire muziek heeft voortgebracht: Osvaldo Manzi. In 1940, op vijftienjarige leeftijd, ging hij harmonieleer studeren bij Pedro Aguilar. Hij reisde van Lanus naar Caseros, een lange reis heen en terug, om de technieken te leren die 7

5 hij later zou omvormen tot zijn eigen persoonlijke muziekstijl: contrapunt, twaalftoonstechniek, muzikale vorm, compositie en instrumentatie. In 1943 voegde hij zich bij het orkest waar zijn hart meer lag: dat van Orlando Goni. Hij had al deel uitgemaakt van het orkest van Antonio Rodio, en gedurende de volgende twintig jaar zou hij zich voegen bij ensembles als van Miguel Caló, Osmar Maderna, José Basso, Roberto Caló en Alfredo Gobbi. Zijn arrangementen en zijn manier van interpretatie lieten een groot muzikant zien, maar er was niets dat duidde op de grote verandering die zijn muziek gaandeweg zou ondergaan. In 1949 dirigeerde hij het orkest dat Alberto Castillo begeleidde. In 1951 en het jaar daaropvolgend had hij zijn eigen orkest, maar de vluchtige aard van deze ervaringen zou kenmerkend worden voor zijn carrière en steeds weer terugkeren. In 1957 ondernam hij, samen met Alfredo del Rio, een nieuwe poging die eveneens geen lang leven beschoren was. Datzelfde jaar componeerde en orkestreerde hij 'El engobbiao', een tango opgedragen aan Alfredo Gobbi, die verraste door zijn oorspronkelijkheid en die elementen begon te vertonen van wat aan muzikale schepping in het verschiet lag. Met het orkest van Osvaldo Manzi nam hij een jaar later als eerste bandoneonist een zeer bijzondere versie van Febril op, dat hij eveneens arrangeerde. Alles was klaar voor de grote sprong... De eerste stappen in de avant-garde In 1959 begon hij arrangementen te schrijven voor het La Plata Octet dat de basis was waarop hij in 1961 de Agrupación de Tango Moderno vormde, waarin hij tot 1965 speelde. De onbeschaamdheid van zijn muziek en de vertolking van zijn composities beginnen hem op hetzelfde muzikale spoor te zetten als Astor Piazzolla, die andere tangorevolutionair. In datzelfde jaar 1961 vindt een van de ontmoetingen plaats tussen beide bandoneonisten: aldus Julio Nudler in een mooi geschreven artikel voor het Radar supplement van de krant Pagian 12, toen het twintig jaar geleden was dat Rovira overleed: In december 1961 gaf Rovira een masterclass voor bandoneon en piano in de grote hal van de faculteit Medicijnen van de UBA. Onder de studenten bevond zich Piazzolla. Toen dat ontdekt werd begon men hem toe te juichen, zoals men een voetbalidool toejuicht. Rovira nodigde hem uit op het podium en gaf hem zijn bandoneon, waarop Astor een paar minuten improviseerde op Los Mareados en de zaal verliet. Rovira nam weer plaats op het podium en varieerde uitgebreid op dezelfde tango van Juan Carlos Cobián. Astor negeerde Eduardo voortdurend maar andersom niet aldus Mabel, Rovira s weduwe. Hij was bij tijd en wijle bedroefd, herinnert zij zich. Hoe oneerlijk kunnen ze zijn zei hij, maar het is ook mijn schuld. Ik ben niet commercieel, maar ik weet dat wat ik doe waardevol is. Intuïtief voel ik wel hoeveel die stiltes betekenen. Maar ik weet dat ik goed ben. Misschien zijn zij wel een beetje bang. Dit was echter niet de enige kleinering die Piazzolla aan Rovira ontlokte. De nieuwslezer en journalist Oscar del Priore herinnert zich wat er gebeurde op 8 maart 1966: Rovira speelde eens in Gotán, wat een bowlingbaan op Talcahuano Street was. Het was goed en men besloot ook Piazzolla te laten optreden. Gedurende twee sets zouden Rovira en Piazzolla samen spelen, wat een goede publiciteitsstunt was. Op de dag van het optreden was Rovira al gearriveerd. Ik was degene die hen aan elkaar voorstelde. Vervolgens was Astor de eerste die speelde. Rovira zat op de eerste rij te luisteren. Het publiek was enigszins opgewonden want het was voor het eerst dat ze samen waren. Piazzolla stopt en Rovira beklimt het podium. Zodra Rovira verschijnt verlaat Piazzolla het podium. Hij had even kunnen blijven maar hij pakte zijn spullen omdat hij al gespeeld had. Piazzolla was erg jaloers, en deze anekdote typeert hem ten voeten uit. Desondanks, aldus Manuel Audet, journalist van het dagblad El Litoral, beschouwde Piazzolla hem als zijn leraar, en gaf zelfs toe dat Rovira de bandoneon even goed of zelfs beter bespeelde dan hij, een dubbele erkenning, omdat Piazzolla zuinig was met complimenten, zeker waar het zijn vakgebied betrof, en omdat professionele critici toegaven dat Rovira s vingerspel net zo perfect was als de klank van zijn bandoneon. De gitarist Rodolfo Anchouron, die deel uitmaakte van Rovira s trio, herinnert zich in bovengenoemd artikel van Julio Nudler dat Rovira voor sommigen een god was. Zij huilden als ze naar hem luisterden. Naast zijn passie voor muziek en het leren van alles wat daarmee samenhangt, was een ander opvallend kenmerk van Rovira zijn karakter, dat meer dan eens aanleiding gaf tot anekdotes. Dit is wat Oscar del Priore zich herinnert: Hij was een goed mens die geïnteresseerd was in muziek, muziek en muziek. Hij studeerde voortdurend, ik weet niet of er ooit iemand is geweest die meer van muziek wist dan hij. En, zoals men zegt, op een bescheiden manier. Dat wil zeggen: hij was de tegenpool van Piazzolla, die altijd met iedereen in de clinch lag en ervan hield op de radio met iedereen te bekvechten en te discussieren. 8 9

6 Terwijl Rovira, wilde je een interview met hem hebben, er met een vrachtauto naar toe gesleept moest worden. Ik bedoel, hij hield er niet van, hij was een rustig mens. Hij zei: Nee, ik maak mijn muziek, en niets anders. De andere avant-garde. Ik ben geïnteresseerd in het bereiken van meer harmonische overgangen, nieuwe ritmische variaties, de ontwikkeling van de frasering zei Rovira in die periode. Hij verduidelijkte dat Bach, Beethoven en Arnold Schönberg zijn belangrijkste leermeesters waren, van wie de laatste die de twaalftoonstechniek verkende, door de compositie van de tango voor het eerst de handen van Rovira bereikte. Hij introduceerde eveneens elektronische geluiden, die in alle intensiteit te horen zijn op zijn album dat werd opgenomen tussen oktober en november Oscar del Priore, de producer van de plaat, schrijft in het boek dat de heruitgave, uitgebracht door Acqua Records, begeleidt, dat hij voor het eerst in de tango een groep opnam die voor alle instrumenten elektronische versterking gebruikte. Bovendien voegde hij een vervormingspedaal aan de apparatuur toe, wat hem in staat stelde vernieuwende geluidseffecten te bereiken. Een andere innovatie was de introductie van de techniek van het contrapunt en volgens sommige historici - de fuga, die algemeen wordt toegeschreven aan Astor Piazzolla. Hij gebruikte een sterke contrapunttechniek. Het is een manier van componeren die niet algemeen gebruikt wordt in populaire muziek. In de tango wordt hoogstens een contramelodie gebruikt legt musicoloog Omar Garcia Brunelli uit. Maar, na zovele jaren, wordt zijn stijl nog steeds bekritiseerd door de weinigen die zijn werk kennen. Rodolfo Mederos, ook een bandoneonspeler, die als tangovertolker enkele flirts met rockmuziek had, verklaarde: Ik houd niet van Rovira en heb dat ook nooit gedaan. Zijn muziek komt op mij niet oprecht over. Het is een geforceerd modernisme, ongeacht of je een paar reddende of zelfs waardevolle tango s geschreven hebt. In elk geval was hij geen Agustín Bardi. In de jaren dat de muzikale avant-garde in de tango opkwam, een beweging die werd geleid door Astor Piazzolla, werd Rovira beschouwd als zijn tegenpool. Maar het was de antithese. Het was niet authentiek. Hij had een academische achtergrond en wilde de tango in beweging brengen, daarbij Piazzolla opzij schuivend. Hij wilde zijn eruditie in de tango opnemen, maar zonder succes. Voor mij zijn zijn Familiefoto Mar del Plata

7 Eduardo Rovira samen met José Rotulo en Alfredo del Rio rond stukken droog. Ik geef de voorkeur aan een goede melodie, gemaakt met een voldoende portie onderbuikgevoel, en niet omdat hij compositorische ongeletterdheid verdedigt. Piazzolla spoot olie als een bron, en men dacht dat Rovira ook een oliebron kon zijn maar men boorde iets anders aan. Hetzelfde gebeurde en gebeurt nog steeds met andere Rovira s. Aan de muziek van Eduardo Rovira wordt gewoonlijk ook een zeker verlies van tanguero swing toegeschreven, een kleine interpellatie betreffende de muziek van Astor Piazzolla, die een meer fysieke bewogenheid had. Een detail om te onthouden is dat, waar Piazzolla bij Alberto Ginastera en Nadia Boulanger gestudeerd had, Eduardo Rovira in feite autodidact was, in tegenstelling tot wat Rodolfo Mederos beweerde. En hoewel hij in kelders voor niet meer dan twintig mensen speelde, wordt zijn werk nog steeds geprezen en besproken door mensen die het kennen en die zijn, helaas, niet talrijk. Zijn oeuvre De weinige albums die Rovira kon opnemen werden uitgebracht door onafhankelijke labels, en werden niet altijd opgenomen met de meest geëigende apparatuur om de extreme finesses in zijn geluid en de gevoeligheid van zijn arrangementen weer te geven. Desondanks zijn het ware edelstenen, de enige nalatenschap die is overgebleven van zijn monumentale oeuvre dat - volgens zijn curriculum - bestaat uit 80 tango s, 50 stukken voor kamermuziek en 25 symfonische werken. Zijn eerste LP verscheen op het Recordlabel. Van de twaalf nummers waren slechts vier van Rovira: Sónico, Febrile, Preludio de la Guitarra Abandonada en Tristoscuro, en twee van Piazzolla: Tango de ángel en Melancólico Buenos Aires. De overige zes op het album waren ook tango s met een avant-garde karakter: Rovira weigerde herinterpretaties van traditionele tango s, waarmee hij voorbijging aan het advies van commerciële managers en vasthield aan zijn stijlgevoel betreffende de tango. Hoewel er eveneens vernieuwende versies van tango s van traditionele componisten op stonden, zoals Patético van Jorge Caldara en A los amigos van Armando Pontier. In de uitvoering hiervan toont Rovira al zijn vaardigheden als bandoneonspeler. In 1963 verscheen de balletsuite Tango Buenos Aires, geschreven door Rovira op basis van een gedichtenbundel van Fernando Guibert, op een dubbelalbum op het Microfónlabel en in 1963 Tango Vanguardia, een toonaangevend album, ook op het Microfónlabel, waarop, aldus Nudler, Rovira s creatieve veelzijdigheid het toppunt bereikt. Hier kwam hij tot waarlijk revolutionaire thema s zoals zijn ongelofelijke 'Monotematico' waarin hij - volgens de website RoviraxRovira de harmonische en contrapuntmogelijkheden verkent die hij als componist met gemak introduceert. In 'Trialogico' gebruikt hij het pianoritme uit het concert van Mozarts grootse Köchel 488, en trialogiseert hij de viool van Reynaldo Nichele, de piano van Osvaldo Manzi en zijn eigen bandoneon. In 'Serial Dedacafónico' gebruikte hij, voor het eerst in de geschiedenis van de tango, een twaalftonige serie zoals geconcipieerd door Arnold Schönberg. Vanaf 1965 vormde Rovira een trio waarmee hij voor de labels La Rosa Blindada en Edul opnamen maakte. Voor het laatste het album Tango en la Universidad, met zijn trio. In 1968 nam hij het album Sonico voor Show Records op, geproduceerd door Oscar del Priore die zich herinnert hoe, enigszins per toeval, de opname van die LP tot stand kwam: Ik herinner me dat we koffie dronken en ik zei: zeg, hoe lang heb je al niets meer opgenomen? Als je wilt produceer ik een plaat voor je. Ik weet alleen niet wat het gaat kosten. Toen zei hij: Kijk, ik zal je er niets voor vragen. Ik krijg naderhand de royalty s, of niet? 12 13

8 Of een percentage van de verkoop, maar de opname doe ik voor niets. Betaal de muzikanten, ik kies de opnameruimte en zo doen we het. We deden de opnamen in vier of vijf dagen, s avonds laat. We begonnen om 23 uur of zo, omdat Rovira me vertelde dat hij liever laat opnam omdat er dan niemand op zijn beurt zat te wachten om na hem op te nemen. Hij zei: Soms ben ik net lekker aan het spelen en wil ik doorgaan maar de tijd is om omdat er iemand anders wil opnemen. Dus als je je beurt s avonds laat reserveert staat er niemand te dringen. Tegen het einde van de jaren 60 nam hij nog twee albums op: een waarop hij samen met zijn trio (en met Pedro Cocchiararo op hobo) Susana Rinaldi begeleidde, en een ander, Cantares de Madre, waarop hij arrangeerde en een kamerorkest dirigeerde dat de lyrische zangeres Susana Naidich begeleidde bij haar interpretatie van slaapliederen van diverse herkomst. Eduardo Rovira participeerde ook bij andere opnames zoals Circulo Amigos del buen tango (1964), een compilatie waarvan ook Anibal Troilo, Atilio Stampone, Reynaldo Nichele, Alberto Caracciolo en Héctor Artola deel uitmaakten. Aan Valcesitos y milongas nam hij deel als componist, arrangeur en dirigent, samen met Fernando Romano op contrabas, Reynaldo Nichele op viool en Atilio Stampone op piano, allen onder de naam Cuarteto Lorenzo. Zijn laatste jaren In 1970 vestigde Eduardo Rovira zich in Tolosa, la Plata, zijn geliefde stad sinds de jaren van het Octet. Daar begon hij arrangementen en instrumentaties te schrijven voor de Banda de la Policia Bonaerense wat hem de mogelijkheid gaf om een salaris te krijgen dat hem verzekerde van een waardig leven. Hij componeerde ook symfonische werken en kamermuziek en was leraar Theorie en Solfège aan het Aguirre Instituut. Tijdens de regering Campora dirigeerde hij het Theatro Argentino. Uiteindelijk, in 1975, keerde hij terug naar het album op het Globallabel met Que lo Paren en El Violin de mi ciudad. Op beide platen werd hij op piano begeleid door Reynaldo Nichele op viool, Oscar Mendy op piano en op contrabas door Néstor Mendy. Met Que lo paren eindigde de nalatenschap van een man in de bloei van zijn compositorische en zintuiglijke mogelijkheden. Op 24 november 1979 trad hij voor het laatst op in Buenos Aires met de noviteit, voor het eerst sinds de tijd van Alfredo del Rio, van een zangstem, namelijk die van Elda Juárez. De teksten waren geschreven door dichters zoals o.a. Alfredo Villata. Eduardo Rovira kreeg een hartaanval toen hij zijn auto uit de garage reed en overleed in het Hospital Gutiérrez de la Plata op 29 juli Ondanks de vergetelheid en de veronachtzaming van velen is het werk van Rovira dankzij nieuwe technologie nog steeds aanwezig. Het ontbreken van heruitgaven en de hoge prijzen van de originele platen vormen geen obstakel om van zijn muziek te genieten. Op internetsites kun je het net zo fris klassiek en modern beluisteren als vier decennia geleden. Dit stuk is opgedragen aan zijn herinnering en zijn geweldige muziek. Eduardo Rovira en zijn orkest, tournee Spanje-Portugal

9 CHRONOLOGIE april geboren in Lanus (Buenos Aires). Ouders: Eduardo Marcial Rovira en Pilar Gutierrez Begint met de studie van muziektheorie, solfège en bandoneon bij Francisco Alessio Debuteert als eerste bandoneonist van la Orquesta infantil de Francisco Alessio en el Cafe Germinal Treedt professioneel op met Vicente Fiorentino (Radio Splendid en buurtverenigingen) Vormt zijn eerste ensemble: El Cuarteto tipico Eerste tournee in het binnenland met het orkest van Florindo Sassone. - Hij leert Osvaldo Manzi kennen. - Hij begint zijn bandoneonstudies bij Francisco Requena Begint zijn studie van harmonie, contrapunt en compositie bij Pedro Aguilar tot diens dood Hij maakt deel uit van het orkest van Antonio Rodio. Leden: Hector Stamponi, Carlos Parodi, Antonio Rios, Titi Rosi, Mario Demarco, Luis Bonnat, Tomas Cervo, Juan Jose Fantin, Maximo Mori, Jaime Gosis en de zangers Alberto Senra en Mario Corrales Hij maakt deel uit van het orkest van Orlando Goñimet arrangementen van Argentino Galvan en Jose Maria Artola. Leden: Antonio Rios, Roberto Di Filippo, Luis Bonnat, Rolando Curcel, Jose Amatriain, Antonio Blanco, Emilio Gonzalez, Domingo Donaruma en de zangers Francisco Florentino, Antonio Rodrigez Resende, Osvaldo Cabrera en Raul Aldao Hij maakt deel uit van het orkest van Miguel Caló. Leden: Domingo Federico, Armando Pontier, Carlos Lazzari, Julian Plaza, Jose Cambareri, Enrique Francini, Antonio Rodio, Nito Farace, Areil Pedernera en Juan Fassio en de zangers Raul Beron, Alberto Podesta en Raul Iriarte Juni: Aula Magna van de Faculteit der Geneeskunde - Eerste Uitvoering van de Suite Buenos Aires. - LP Tango Buenos Aires Opus 4. Label Microfón 32/33. Leden: Hugo Baralis, Ernesto Citón, Héctor Ojeda, Mario Lalli, Enrique Lannoo, Fernando Romano en Leopoldo Soria december: presentatie van het album Tango Vanguardia in het Teatro Santa Maria del Buen Ayre. - LP Tango Vanguardia. Label Microfón. Productie Circulo Amigos del Buen Tango (Vriendenkring van de Goede Tango). Leden: Reynaldo Nichele, Ernesto Citón, Mario Lalli, Enrique Lannoo, Fernando Romano en Osvaldo Manzi. - LP Valsecitos, rancheras en milonga s. Label Microfón. Leden: Reynaldo Nichele, Fernando Romano en Atilio Stampone LP (Single) Circulo Amigos del Buen Tango. Label Microfón - Verschillende componisten. - Mei: begint te werken in Caño 14 van Atilio Stampone. Hij begeleidt Goyeneche september: Eduardo Parula overlijdt. - Hij richt Gente de Tango op. Leden: Luis Sierra, Nelida Rouchetto, Enrique Francini, Osvaldo Manzi, Alberto Caracciolo, etc september en 5 oktober: poëtisch-muzikale optredens samen met Luis Luchi november: wijdt Gotan in van Juan Tata Cedron. - LP Tango de Etiqueta met Reynaldo Nichele en zijn Agrupacion de Tango Moderno. Label Microfón. Eduardo Rovira: arrangementen. Leden: Atilio Corral, Rodolfo Mederos, Fernando Romano, Atilio Stampone en Reynaldo Nichele maart: Noche del Encuentro, Astor Piazzolla en Eduardo presenteren zich in Gotan. - Ontvangt de prijs Honor de Belas Artes voor zijn Tweede Symfonie Concertante, vrijgegeven door PI Calderon Hij maakt deel uit van het orkest van Osmar Maderna. Leden: onder andere de bandoneonisten Leopoldo Federico, José Cambareri, Felipe Ricciardi, Ernesto Franco, Jorge Luongo, José Libertella, Oscar Bassil, Mario Corti, Carlos Cesar Díaz, Luis Stazo, Luis Pisani en Elbio Garbuglia. De violen werden afgewisseld door José Natalio Nadalini, Aquiles Roggero, Angel Bodas, Arturo Cipolla, Edmundo Baya, Aroldo Ghessaghi en Alfredo Cristali; als contrabassisten waren er Nestor Tisera, José Barano, Rufino Arriola en Walter Dujefiesken. Op cello José Gianneo Militaire dienst in La Montada. Dit feit verhindert dat hij toetreedt tot het orkest van Anibal Troilo. -22 juni werd zijn eerste zoon Carlos Eduardo Rovira geboren Werkt samen met Juan Esteban Martinez (Pirincho) en woont dat jaar in Montevideo. - Leert Julio Sosa kennen Leidt het orkest van Alberto Castillo tot Hij maakt plaatopnames ( ) en films. - 4 juni werd zijn tweede zoon Jorge Luis Rovira geboren Werkt als pianist in het orkest van Roberto Caló december overlijdt zijn vader, Eduardo Marcial Rovira Start zijn eigen orkest (14 muzikanten). Zij treden op voor Radio Splendid. Leden: Jose Luaces, Juan Carlos Fabri 1953 Maakt de enige internationale reis naar Portugal en Spanje tot 1955 met een eigen formatie (twee jaar en drie maanden) Debuteert in de Miami in Lissabon en La Parrilla Rex in Madrid, van daaruit gaat hij naar Barcelona. - Keert terug naar Barcelona zonder orkest. Daarna gaat hij naar Frankrijk in een wanhopige poging om in Parijs te studeren. In dezelfde tijd studeert Astor Piazzolla bij Nadia Boulanger juli: opent zijn eigen tangolokaal Tango 66. Mercedes Sosa en Goyeneche presenteren zich aldaar onder anderen september: première Concierto Opus 20 Nr.1 para Oboe y Cuerdas. Solist: Pedro Cocchiararo. - 1 oktober: Gotan verhuist naar de Seeber Passage oktober: sluiting Tango LP Tango en la Universidad. Label Edul. Leden: Fernando Romano, Rodolfo Alchourrón en Pedro Cocciararo. - Single A Roberto Arlt, Label La Rosa Blindada. Leden: Fernando Romano en Rodolfo Alchourrón. - Single Susana Rinaldi zingt in de stijl van Eduardo Rovira. Label Madrigal. Leden: Rodolfo Alchourrón, Fernando Romano, Pedro Cocchiararo en Susana Rinaldi. -Single Tango de Música a lo ejos. Label Gente de Buenos Aires. Opname gedichten van Luis Luchi met Eduardo Rovira op bandoneon Begint te werken bij de politieband van de provincie Buenos Aires als muzikant en arrangeur. -EP Atencion de Quimica Argentia. 1968Tussen 23 augustus en 14 oktober LP Sonico. Label Records, producer Oscar del Priore. Leden: Nestor Mendy en Salvador Drucker oktober: vestigt zich in de stad La Plata. - Eerste prijs voor Kamermuziek voor piano van het gemeentebestuur van de stad Buenos Aires. Werk: twintig preludes Intersemitonales. - Werk: Tango Concertante in het Theater Colon, onder leiding van P.I. Calderon (volgens Jorge en Carlos) Keert terug naar Argentinië en speelt in het orkest van Malerba Maakt deel uit van het orkest van Alfredo Gobbi en neemt de Engobbiao op Plaatopnamen met eigen orkest samen met Alfredo del Rio. Leden: Osvaldo Requena, Aquiles Aguilar en Alfredo del Rio Single Madre de los cabellos de plata met zijn eigen orkest samen met Jorge Hidalgo en José Berón Maakt (kort) deel uit van het orkest van Osvaldo Manzi. Hier werkt hij samen met Reynaldo Nichele. - Maakt deel uit van het Octeto La Plata als arrangeur. Zanger Juan Carlos Ousset. Leden: Reynaldo Nichele, Leopoldo Soria, Ernesto Citon, Hector Ojeda, Mario Lalli, Quique Lanoo en Fernando Romano. Leider Omar Rufino Luppi - formeert aan het eind van het jaar het ensemble Los Cuatro/El Grupo met Osvaldo Manzi, Kicho Diaz en Silvia del Rio. De oorspronkelijke zangeres was Nelly Vazques Eduardo Parula wordt promotor van Eduardo Rovira samen met de Circulo Amigos del Buen Tango (Vriendenkring van de Goede Tango). - Vormt de groep Agrupacion de Tango Moderno (ATM) en Los Solistas del Tango (ST) tot december: eerste presentatie van ATM in het auditorium van de Faculteit der Geneeskunde. Bij één gelegenheid wordt Astor Piazzolla in het publiek ontdekt. Astor Piazzolla improviseert een aantal thema s en vertrekt. -LP Tango en una nueva dimension. Label Microfón. Leden: Hugo Baralis, Ernesto Citón, Héctor Ojeda, Mario Lalli, Enrique Lannoo, Fernando Romano en Leopoldo Soria Eerste prijs categorie C uitgereikt door de stad Buenos Aires. Werk: 20 preludes voor piano Augustus: cyclus van concerten in het Teatro Regina. - Verhuist naar Tolosa, La Plata, provincie Buenos Aires. - Eerste prijs FNA en ministerie van Cultuur van de provincie Buenos Aires. Werk: Sinfonia concertante Nr Directeur van het Teatro Argentino de la Plata, presidentschap van Campora. - EP Todo con cuerda, onder leiding van Alberto Epelbaum met arrangementen van vier thema s van Eduardo Rovira. Leden: Domingo Rulio en Arturo Schneider (fl), Oscar Cardoso Ocampo (pn), Oscar Alem (cb), Domingo Cura (bo) en Enrique Mario Francini (vl) oktober: presentatie van de Groep Hedendaagse Tango in het Cine Teatro Avenida. - LP Que lo Paren. Label Global. Leden: Reynaldo Nichele, Oscar Mendy en Néstor Tucuta Mendy. -LP Reynaldo Nichele cuarteto con Eduardo Rovira. Leden: Reynaldo Nichele, Néstor Tucuta Mendy en Oscar Mendy Benoemd tot lid van de Asociacion de Docentes de la Direccion de menores y familia (Vereniging van leraren) november: laatste concert in de stad Azul. - Reportage door Sergio Pujol (Radio Provincia) juli: derde hartaanval. Hij sterft in Tolosa (La Plata)

10 Eduardo Rovira en de culturele en sociale context van zijn tijd ( ) carlos salatino I Toen Eduardo Rovira in 1960 zijn Agrupacion de Tango Moderno,schiep het tangogenre, in de vorm en met de kenmerken die tot dan toe bekend waren, ging hij door een periode van diepe dalen. Vanaf medio jaren vijftig begonnen de grote tangoorkesten om verschillende redenen te verdwijnen, onder meer omdat het kostentechnisch niet mogelijk was om een groot aantal muzikanten te handhaven en omdat het steeds moeilijker werd uitvoeringen te realiseren. Om deze redenen begonnen kleinere formaties te ontstaan, zoals het Quinteto Real, het Sexteto Mayor of het kwartet van de bandoneonist Aníbal Troilo. Al in de jaren zestig leek de tango zijn eigen overlijdensakte te hebben getekend. II Ook begon toen de smaak van het publiek te veranderen in de richting van andere populaire genres, vooral gepromoot in de media door multinationale platenmaatschappijen. Een bewijs hiervan is de opkomst van televisieshows als El Club de Clan, waarin het Amerikaanse bedrijf RCA Victor nieuwe kunstenaars aanmoedigde en een beroep deed op de moderne esthetische criteria en aldus de muzikale smaak van de jeugd vormde. Het idee van de Ecuadoriaanse regisseur Ricardo Mejía, artistiek directeur van de Argentijnse dochtermaatschappij van RCA, wilde dat deze nieuwe kunstenaars concurreerden met de markt van de rock and roll uit de Verenigde Staten. Deze muziekscene werd in Argentinië Nueva Ola gedoopt en om het meer kracht bij te zetten en te voorkomen dat andere genres hun doelen in de weg zouden staan, wordt gezegd dat Mejía, die op dat moment zijn stempel drukte, opdracht gaf de mastertapes van de bestaande tango-opnamen te vernietigen. III Tegelijkertijd werd de Argentijnse folklore, die in de jaren vijftig was begonnen en een grote invloed op de publieke smaak in de grote steden had, versterkt door het organiseren van festivals in verschillende provincies. Hieraan moet men de opkomst van de zogenoemde peñas toevoegen (podia waar musicals werden aangeboden en waar ook regionale gerechten geproefd konden worden) die het wereldse karakter van de muziek versterkten. Maar meer dan de traditionele blik op het genre begonnen ze een nieuw geluid te creëren, gedreven door jonge kunstenaars en ontwerpers die een stimulans waren voor esthetische innovaties zowel op muzikaal als op poëtisch gebied. Deze muzikale vormen werden opgenomen in wat in de regio bekend stond als Nueva Canción Latinoamericana. De genoemde Música de proyección folklórica of Música Popular 18 19

11 Argentina (MPA) vond parallellen met wat er aan het gebeuren was met de populaire muziek in Uruguay of Brazilië. Vocale groepen als Los Huanca Huá, het Cuarteto Zupay, Grupo Vocal Argentino of Los Trovadores werkten complexe meerstemmige arrangementen uit van werken in het folkgenre. In de instrumentale muziek traden pianisten en componisten als Waldo de los Ríos, Manolo Juárez en Eduardo Lagos bij in de voorhoede van het genre om elementen uit de hedendaagse klassieke muziek en jazz toe te voegen. Ondertussen werd in de provincie Mendoza (ten westen van het Argentijnse grondgebied) El movimiento del Nuevo Cancionero opgericht, aangevoerd door Mercedes Sosa, de dichter Armando Tejada Gómez en Oscar Matus. Deze groep versterkte de ontwikkeling van de muziek en de poëzie van gemarginaliseerde figuren als Atahualpa Yupanqui of Buenaventura Luna en wakkerde de creatie van een nationale en populaire muziek aan die zowel de tango als de folklore omvatte. IV De Argentijnse jazz genoot toen een groot prestige onder de fans dankzij de grote artiesten en componisten, zoals Enrique Mono Villegas, Alberto Favero, Lalo Schifrin en Rubén Baby López Furst, de gitaristen Oscar Aleman, Oscar López Ruiz, Walter Malosetti en Rodolfo Alchourron, de contrabassist Jorge Lopez Ruiz en de saxofonisten Leandro Gato Barbieri, Hugo Pierre en Horacio Chivo Borraro. Hoe dan ook was het genre nog te zeer gehecht aan de stijlen die voortkwamen uit de uitwisseling met Amerikaanse muzikanten die optredens hadden in Argentinië. Pas in de vroege jaren zeventig begon de Argentijnse jazz enkele stilistische elementen over te nemen die voornamelijk uit de folklore voortkwamen. V Het instituut Torcuato Di Tella ui Buenos Aires werd opgericht op 22 juli 1958 en wijdde zich aan cultureel onderzoek. Het bestond uit verschillende expositieruimtes en concertzalen, het was een creatieve ruimte gewijd aan alle kunsten. Door deze ruimte paradeerden kunstenaars zoals Antonio Berni, Jorge de la Vega, Rómulo Macció, Luis Felipe Noé, Gyula Kosice, Julio Le Parc, Jorge Pérez Celis, Rogelio Polesello, Antonio Segui, ClorindoTesta, León Ferrari, Mercedes Esteves, de groep van informele instrumenten Les Luthiers, Iris Scaccheri, Roberto Villanueva en Carlos Squirru, en vele anderen. De periode van grootste bloei vond plaats in de tweede helft van de jaren zestig. Door de grensoverschrijdende kenmerken die hun artistieke activiteiten hadden, werden zij voortdurend gevolgd door de feitelijke regering van Generaal Juan Carlos Onganía, die het instituut in 1970 definitief gesloten heeft. Tussen 1961 en 1971 werkte Eduardo Rovira bij het Instituto Di Tella, het Latijns-Amerikaanse Centrum voor Muzikale studies. Onder leiding van Maestro Alberto Ginastera nam CLAEM al snel een baanbrekende positie in op het gebied van onderzoek naar nieuwe muzikale vormen wereldwijd. In 1967 werd het Electronic Music Laboratory ingehuldigd met apparatuur gemaakt door ingenieur Fernando von Reichenbach. Muzikanten en Argentijnse componisten als Eduardo Kušnír, Francisco Kröpfl, Gerardo Gandini (oprichter van el Grupo de Experimentación Musical del Centro ), Graciela Paraskevaídis en Mariano Etkin ontwikkelden in die periode een muzikale avant-garde met experimenten die veel musici uit de regio aantrok, zoals de Uruguayaanse Coriún Aharonián, de Brazilianen Marlene Migliari Fernandes en Jorge Antunes, de Chilenen Iris Sangüesa Hinostroza en Gabriel Brnčić Isaza, de Mexicaan Mario Kuri-Aldana, de Peruaan Edgar Valcárcel of de Boliviaan Alberto Villalpando, en vele anderen. Belangrijke internationale componisten en theoretici (Olivier Messiaen, Aaron Copland, Luigi Nono, Umberto Eco) bezochten de CLAEM om lezingen en seminars te geven. Ten slotte moest het centrum vanwege een gebrek aan middelen de deuren sluiten. Het liet een ervaring na die nooit op hetzelfde kwaliteitsniveau kon worden herhaald. VI Gedurende de vroege jaren zeventig behoudt de Argentijnse volksmuziek samen met de folklore de band met haar publiek dankzij de grote festivals die in veel provincies worden gehouden. Op haar beurt verdiepte de folkloristische projectie zich verder in een nieuwe benadering die botste met de traditionele wortels van de muziek. De tango stond voor de keuze zich te hechten aan de nostalgie of een sprong te maken naar de avantgarde, waar Piazolla en Eduardo Rovira voor gekozen hadden. Sommigen durfden deze uitdaging aan, zoals de bandoneonisten Rodolfo Mederos, Daniel Binelli en Juan José Mosalini. Maar er verschijnt een nieuwe protagonist: rock. Sinds 1967 is er een nummer, genaamd La balsa door de groep Los gatos, dat een hymne wordt van de jeugdige generatie die de grenzen van de muziek opzocht. The Beatles sluiten hierbij dichter aan dan anderen, met experimentele elementen en verfijning van letters en klanken. De Argentijnse rock of progressieve muziek, zoals die in 1970 de boventoon voerde, werd een vehikel om je te identificeren met de plaats van herkomst: de stad, de straat, de dagelijkse ervaringen en de stedelijke filosofie. En zoals de 20 21

12 jazz werd het genre een soort spons die, althans in de eerste helft van het decennium, de lucht van de stad Buenos Aires absorbeerde dankzij de songs van Litto Nebbia (Los gatos), Javier Martínez (Manal), Luis Alberto Spinetta (Almendra) of zangers en componisten als Moris en Miguel Cantilo (van het duo Pedro en Pablo samen met Jorge Durietz). VII Sinds de omverwerping van de regering van Juan Domingo Perón in 1955 werden de decennia van de jaren zestig en zeventig gekenmerkt door de aanhoudende verstoring van democratische regeringen door de strijdkrachten door middel van staatsgrepen (in 1962, 1966 en 1976). Deze situatie had in de maatschappij en in het onderwijs een repressie tot gevolg die varieerde van politieke vervolging en censuur tot de civielmilitaire dictatuur die sinds 1976 in Argentinië was geïnstalleerd waarbij tegenstanders gewoon van de aardbodem verdwenen. Cultuur werd toen een toevluchtsoord en een ruimte voor verzet Ondanks deze onderdrukkende situatie hanteerden veel kunstenaars onder de oppervlakte een scheppingsproces dat voortdurend naar een eigen identiteit zocht. Het gebeurde op dat moment met folklore, met rock gesproken in het Spaans en met nieuwe uitdrukkingsmogelijkheden door Astor Piazzolla middels de tango geformuleerd, evenals door Eduardo Rovira of Juan Carlos Tata Cedrón met zijn kwartet. Toevallig was het in het lokaal van Cedròn, Gotán genaamd, dat gevestigd was in het hart van de stad Buenos Aires, dat Piazzolla en Rovira elkaar voor de eerste en enige keer op het podium ontmoetten. Het gebeurde op 8 maart 1966, volgens de journalist en schrijver Julio Nudler, die getuige was van de bijeenkomst. VIII De civiel-militaire staatsgreep die heeft plaatsgevonden in 1976 is een wond die helaas nog steeds bloedt in het geheugen van de Argentijnen. Eindeloze zwarte lijsten werden opgemaakt, de vervolging nam toe en veel kunstenaars moesten het land verlaten. Een jaar eerder, in 1975, publiceerde Eduardo Rovira zijn laatste album Que Lo Paren, samen met de violist Reynaldo Nichele, de pianist Oscar Mendy en de contrabassist Néstor Mendy. Vijftien jaar waren verstreken sinds hij de Agrupación de Tango Moderno had opgericht. Misschien heeft hij zelf besloten om zich met zijn muziek te verbannen. En misschien is hij zich ervan bewust geweest dat hij het geluk had om drie decennia deel uit te maken van de levendige en unieke cultuur van ons land. Als dat zo was, deed hij het natuurlijk zoals gewoonlijk: op zijn eigen manier

13 "Muziek met veel verstand maar zonder gebrek aan hartstocht." Interview met Ariël Eberstein oprichter van het quintet Sonico 24 Wanneer leerde je de muziek van Eduardo Rovira kennen? Ergens tegen het einde van 2014 ontdekte ik Eduardo Rovira. Eigenlijk ontdekte ik zijn muziek zonder er echt naar te zoeken. Ik had destijds een vriend die singer-songwriter was, hij was getalenteerd en creatief maar wist niet hoe zijn project op een professionele manier over te brengen, daarom besloten we een groep rondom hem te formeren. Samen met andere vrienden wilden we hem helpen om zijn muziek te ontwikkelen. Behalve mijn vriend de singersongwriter werd de groep gevormd door een gitarist, een bandoneonist en mijzelf als bassist. Om de concerten interessanter te maken dachten we dat het een goed idee zou zijn om wat instrumentale muziek toe te voegen. Op zoek naar muziek voor deze formatie kwam ik het album Sonico door Eduardo Rovira tegen en het blies me van mijn sokken! Daarna begon ik meer informatie over hem te zoeken en ik begon de wereld van Rovira s muziek te betreden. Wat is er zo bijzonder aan? Het eerste dat ik verbazend vond was de ontdekking dat er een andere revolutie in de tango was dan die van Astor Piazzolla. Ik dacht dat Piazzolla de enige was die toentertijd de tango durfde te veranderen. 25 Wat echt mijn aandacht trok met betrekking tot Rovira s tango nuevo waren de plotselinge en constante stemmingswisselingen. Zijn muziek was ongelofelijk eclectisch en deze constante wisseling van ideeën kunnen de luisteraar in een korte tijd in een zeer verschillend universum brengen: Bach, Bartok en Schönberg. Alles is er! De sonoriteit van de trioformatie met electrische gitaar, contrabas en bandoneon was ook iets heel nieuws voor mij. Maar een feit dat ik ontdekte, was dat elk van zijn drie formaties (trio, kwartet en octet) haar eigen persoonlijkheid had, bijna haar eigen stijl. Hoe zou je de essentie van zijn tangocomposities onder woorden kunnen brengen? De essentie van Rovira s muziek is dat het muziek is met veel verstand, intellectueel, maar dat betekent niet dat er een gebrek aan harstocht is. Een hoogontwikkelde populaire componist die naar andere genres kijkt, in het bijzonder naar klassieke componisten zoals Beethoven en Bach, maar ook naar de avant-gardisten van zijn tijd zoals Stravinski. Hij ontwikkelde zijn eigen taal met al deze invloeden. Zijn muziek is een ware zoektocht waar de combinatie van elementen ons iets totaal nieuws brengt. Het is geen samensmelting, het is enkel Rovira.

14 Waarom is hij zo relatief onbekend gebleven? Er is nauwelijks muziek van hem op CD verkrijgbaar. Zijn laatste albums zijn een paar jaar geleden opnieuw uitgebracht, maar hij kreeg nog steeds niet de erkenning die zijn muziek verdient. Ik geloof in elk geval dat als je Piazzolla s succes als musicus en componist met welke andere musicus in die tijd vergelijkt, iedereen onbekend lijkt te zijn. In concreto, ik denk dat de belangrijkste reden waarom Rovira s muziek onbekend is, gelegen is in zijn eigen persoonlijkheid. Hij was er niet echt op uit om goede deals met platenmaatschappijen te sluiten; hij was geen groot liefhebber van promotie, zijn prioriteit was om te componeren. Piazzolla was het tegenovergestelde, hij was zeer extrovert en verstond de kunst om zichzelf te promoten, gevoegd bij een internationaal netwerk dat in zijn jeugd begon toen hij in New York leefde. Hij moest ook het verlies van zijn manager Padula onder ogen zien, een vroegere manager van Piazzolla, die hem gedurende de jaren 60 op het goede pad bracht. Voordat hij stierf nam hij elk jaar een plaat op. Een andere reden zou kunnen zijn dat Rovira s partituren nog steeds moeilijk te vinden zijn en dat de kwaliteit van zijn opnames niet bijzonder is. Om Rovira te spelen moet je een paar uitdagingen aangaan, zijn muziek is zeer veeleisend (er zijn niet veel bandoneonspelers die haar durven spelen), je moet wedijveren met andere groepen die Piazzolla spelen enzovoorts. Wij kennen wereldwijd de avant-garde door Astor Piazzolla. In welk opzicht verschilt Piazzolla s tangomuziek met die van Rovira? Eduardo Rovira was volkomen verschillend van Piazzolla en we spreken dan niet alleen van zijn tangovernieuwingen. Rovira was introvert en meegaand, terwijl Piazzolla van een goede controverse hield. Met betrekking tot de muziek begonnen beiden bij hetzelfde punt, de gouden eeuw van de orquesta tipicas, maar uiteindelijk heeft elke creatieve zoektocht een verschillende bestemming. Elke formatie in Rovira s muzikale loopbaan heeft een andere identiteit. Hij heeft zijn muzikale identiteit gevormd door middel van de muzikale collage, wat hem in het begin minder herkenbaar maakt. Andere vernieuwingen waren de introductie van contrapuntige technieken, electronica en fuga s, gewoonlijk aan Piazzolla toegeschreven. De weinige albums die Rovira kon opnemen, werden door onafhankelijke labels uitgegeven en hadden niet dezelfde financiële ondersteuning welke Piazzolla kreeg tijdens zijn loopbaan. Als gevolg van de slechte technische condities en het beperkte budget konden Rovira s albums niet altijd de finesse van zijn geluid en het delicate van zijn arrangementen vangen. Is Rovira niet wat je zou kunnen noemen een musician s musician, vergelijk een writer s writer? Rovira is een componist die bij een grote groep grote musici geliefd is, omdat hij idealistisch was over hoe hij zijn muzikale loopbaan wilde ontwikkelen: geen compromissen. Natuurlijk is dit gerelateerd aan zo n nogal subjectief concept als succes. Ja dus, hij is een figuur die door andere musici bewonderd wordt. Hij was ook behoorlijk succesvol gedurende zijn traditionele tangoperiode. Zo componeerde en arrangeerde hij voor Alfredo Gobbi en werkte onder meer met Miguel Calo. Zelfs tijdens zijn eerste experimentele fase maakte hij veel opnames. Hij mag niet populair zijn bij het grote publiek maar dat heeft te maken met andere factoren zoals zijn persoonlijkheid, zijn vroege dood, enzovoorts. Welk album of welke speciale tangocompositie laat ons de magie van Rovira s muziek het beste zien? Dat is een moeilijke vraag, omdat Rovira nooit stil bleef staan, hij was een vernieuwer en een van zijn handelsmerken was om constant te veranderen. Hij veranderde de formaties waarin hij speelde voortdurend. Ook Piazzolla speelde in verschillende formaties, maar hij is het bekendst om zijn quintet. Het is echt moeilijk een stuk of album te kiezen. De complexiteit en variëteit in de muziek van Rovira maken het behoorlijk moeilijk. Toch is Rovira s magie het beste te zien op het album Sonico waar hij experimenteert met verschillende sonoriteiten in tango s voor trio, echt moderne revolutionaire sonoriteiten waarin hij zelfs electronische effecten betrok zoals het wah-wah-pedaal, zelfs voor Jimi Hendrix! Dat album (Sonico) uit 1968 is karakteristiek voor onze groep, niet alleen omdat het onze naam draagt maar ook door zijn revolutionaire kenmerken. Hier vind je veel interessante elementen, sommige voor de eerste keer in de tangogeschiedenis, zoals: polyritmes, verschillende soorten ritme in hetzelfde ogenblik, fantastische solo s voor bandoneon en ook vaak plotselinge en verrassende stemmingswisselingen door heftig contrasterende gedeelten in de stukken

15 Jullie quintet Sonico is gespecialiseerd in het spelen van Rovira s muziek. Het heeft geresulteerd in een album dat La otra vanguardia heet: wat bedoel je met die titel? Het is vrij eenvoudig, Astor Piazzolla had een reusachtig succes, over heel de wereld, met zijn muziek en in de ogen van de meeste mensen was dat de (enige) avant-garde van de tango. Wij proberen het publiek te laten zien dat hij niet de enige was die vernieuwingen in het tangogenre bracht, er was een andere avant-garde en dat was de muziek van Eduardo Rovira. Rovira was even revolutionair als Astor maar zijn revolutie was gewoon anders. Rovira legde de nadruk op andere facetten en dat is het belangwekkende verhaal achter deze meester. Zelfs toen een revolutie plaatsvond (Piazzolla), durfde hij anders te denken. Ik ken niet veel van zulke gevallen in de geschiedenis. Misschien dat de felle lichten van Piazzolla s succes het publiek belet hebben om te zien dat er tezelfdertijd in Buenos Aires een andere verandering gaande was. Jullie hebben een tournee door Argentinië gemaakt: hoe reageerde het publiek op jullie en op Rovira s muziek? De tournee in Argentinië was een geweldig succes en een grote verrassing voor ons allemaal. De reactie van het publiek, de media en collega-musici was verbazingwekkend. De media waren heel nieuwsgierig naar waarom een Belgische groep de muziek van Rovira probeerde te redden. We kregen zo n vijftig interviews in de Argentijnse kranten en op de radio, we gaven dertien concerten in drie weken en speelden tot slot op het Tango Festival BA in een uitverkochte hal. Het is het belangrijkste tangofestival ter wereld en wij waren de eerste Belgische groep die er optrad. Wat het publiek betreft, veel fans van Rovira waren present. Aficionades die veertig jaar gewacht hadden om zijn muziek weer live te horen spelen, enkele vroegere musici van Rovira, familie en vrienden. Zij waren ons allemaal dankbaar voor de inspanningen die wij ons getroost hadden. We konden werkelijk niet meer van deze tournee verwacht hebben. Hebben jullie nog meer plannen om de muziek van Rovira te promoten? Ja, we hebben heel veel ideeën, enkele in pre-productie. Er is nog steeds repertoire om op te nemen en er zijn nog formaties die Rovira had waarin we nog niet hebben kunnen spelen, zoals het octet. Er zijn een paar dingen die we nu aan het ontwikkelen zijn, maar ik kan er nu nog niet over spreken. Andere zoals de samenwerking met de choreografen voor contemporaine dans Lisi Estaras en Ido Batash voor een danscreatie met de muziek van Rovira staan al gepland om in 2020 in premiëre te gaan. Op de korte termijn gaan we ons album op vinyl uitbrengen in de meest prestigieuze hal van België, Bozar, tijdens een nieuwe concertserie 100 jaar Tango getiteld, als de enige uitgenodigde Europese groep. We nemen aan deze concerten deel met enkele van de grote namen uit de tango zoals Horacio Salgans Quinteto Real, het project Escalandrum van Astor Piazzolla s kleinzoon en een van de nieuwe tangovernieuwers Juan Pablo Bavarro. Wij zullen voor het eerst in vier verschillende nieuwe landen spelen zoals Nederland, Luxemburg, Italië en Frankrijk, wat voor ons een geweldige opsteker is, want we proberen dit verhaal naar zoveel plaatsen als mogelijk is te brengen. Sonico begon aan het eind van het seizoen met een uitverkocht concert op het Schaerbeek Laat -festival op het dak van een wolkenkrabber, naderhand begonnen we het seizoen van met een concert in de Galeries Royales Saint- Hubert in het centrum van Brussel. Er waren meer dan duizend bezoekers. Eveneens in dat seizoen was Sonico verkozen voor de eerste episode van de show Culture Club, gepresenteerd door Bent van Looy en Sofie Lemaire op het Belgische televisiesation Canvas. Dit was ons tv-debuut. Tijdens het seizoen nam Sonico deel aan diverse festivals, onder meer United Music of Brussels en het Brussels Jazz Festival in Flagey. Sonico was ook betrokken bij de inauguratie van de tentoonstelling over Belgische emigratie naar Argentinië, Een beetje Belg getiteld, in het Red Star Line Museum in Antwerpen. In januari 2018 nam Sonico haar eerste album op in de Nationale Opera van Brussel en later, in juli en augustus 2018, gingen ze op tournee naar Argentinië teneinde het materiaal te presenteren. De tournee bestond uit dertien concerten in de meest prestigeuze zalen van Argentinië. De Europese release van Eduardo Rovira; La otra vanguardia zal plaatshebben in maart 2019 in Bozar en nogmaals in mei 2019 in Schunck, Heerlen

16 Sonico in Buenos Aires tijdens hun eerste Argentijnse tournee Eduardo rovira De reconstructie van een muzikale nalatenschap " Het belangrijkste doel van Sonico is om de muziek van Eduardo Rovira uit te voeren en niet om deze te arrangeren; daarvoor kozen wij voor transcripties." Stephen Meyer 30 31

17 Op 29 juli 1980 overleed in La Plata, Argentinië, de grote Tango Nuevo - componist Eduardo Rovira op 55-jarige leeftijd aan een hartaanval. Ondanks dat zijn naam en reputatie in Argentinië voortleven, is zijn oeuvre op internationaal niveau nagenoeg vergeten. Toch blijft Rovira, voor wie de intellectuele en experimentele zoektocht altijd belangrijker bleef dan het verwerven van roem of commercieel succes, respect afdwingen. Zijn benadering van de tango door middel van bijzondere, ongebruikelijke en verfijnde harmonieën, het experimenteren met afwijkende nieuwe instrumentaties, en zelfs het samenvoegen van de meest uiteenlopende muziekstijlen als kamermuziek, de twaalftoonstechniek en jazz, is zeer onderscheidend te noemen. Desondanks wordt Rovira s muziek tegenwoordig zelden vertolkt, opgenomen of gevierd; met uitzondering van het album Musiques du Rio de la Plata uit 1995, als eerbetoon aan Rovira, door Trio Esquina s. Begin 2015 speelden Ariël Eberstein, Lysandre Donoso en ondergetekende samen in een groter ensemble op het Brussels Tango Festival. Ariël kende ik, we speelden al een aantal jaren samen in het orkest van La Monade / De Munt in Brussel. Lysander ontmoette ik bij Codarts, het conservatorium van Rotterdam, op de tango-afdeling. Tijdens een gesprek over tango nuevo vielen de namen van Eduardo Rovira en Astor Piazzolla en werd het idee geboren: we gingen een groep oprichten die de composities van Eduardo Rovira ten gehore zou brengen en wel in al de verschillende instrumentale bezettingen waarvoor Rovira die heeft geschreven (trio en kwartet, maar ook voor grotere bezettingen als septet, octet, dectet en orkest). Waarom we een groep oprichtten, opgedragen aan de muziek van Rovira? Daar zijn verschillende redenen voor. Alle drie waren we ons bewust van Rovira s waardevolle bijdrage aan de tango en van het feit dat slechts weinigen zijn muziek uitvoerden. Er is een zeer groot aantal groepen die de muziek van Piazzolla speelt; wij wilden laten zien dat er (ook) andere uitgesproken tango nuevo -componisten zijn naast Piazzolla. Tevens zou de grote afwisseling van muziekstijlen en de virtuoze aard van Rovira s oeuvre ons de mogelijkheid bieden om onze technische en stilistische spieren op te rekken, hetgeen voor ons een enorm spannende - en unieke - uitdaging betekende. Ons belangrijkste doel was het om Rovira s verfijnde muziek (terug) over het voetlicht te brengen, uit respect voor één van de meest betwiste en onderbelichte helden van de tango. Toen we eenmaal besloten hadden een ensemble op te richten was de volgende stap de groep te completeren. We waren met name op zoek naar een gedegen, onderlegde gitarist (elektrisch), met ervaring in diverse stijlen zoals jazz, tango en kamermuziek. Ariël benaderde hiervoor de in Brussel woonachtige Patrick de Schuyter, die direct toezegde. De nieuwe groep had ook nog geen naam; de keus viel op Sonico, een van Rovira s meest tot de verbeelding sprekende composities en de titel van zijn bekendste album, uitgekomen in Sonico, de groep, was opgericht als een kwartet. Eerst hebben we alle stukken, oorspronkelijk geschreven voor viool, bandoneon, contrabas en piano, aangepast naar elektrische gitaar, maar al snel kwamen we erachter dat een pianist een perfecte aanvulling zou zijn op Sonico. Anke Steenbeke kwam bij de groep, en Sonico werd een quintet, hetgeen onze huidige samenstelling is. Na twee jaar verliet Patrick de groep en nam Camilo Cordoba zijn plaats in. De huidige samenstelling is als volgt: Lysander Donoso (bandoneon), Camilo Cordoba (elektrische gitaar), Anke Steenbeke (piano), Ariël Eberstein (contrabas) en Stephen Meyer (viool). Nu was het tijd voor de muziek. We moesten bladmuziek hebben om te kunnen spelen én de opnames van Rovira s albums. We hadden het geluk toegang te hebben tot een groot aantal van Rovira s opnames: alle uitgebrachte albums maar ook een aantal nog niet uitgebrachte stukken. Op deze manier waren we ons terdege bewust van de complexiteit en diversiteit van Rovira s composities vóórdat we op zoek gingen naar partijen die we konden spelen. Het achterhalen van bladmuziek op basis waarvan wij de muziek ook daadwerkelijk konden uitvoeren, was een veel grotere uitdaging. Ariël nam de heldhaftige taak op zich om mensen die met Rovira gewerkt hadden of zijn muziek bestudeerd hebben te benaderen en het lukte hem om bladmuziek te bemachtigen bij de gratie van de familie Rovira, Oscar del Priore, César Strosocio, Enrique Lanno, Paula Mesa, en anderen. Ondanks het feit dat Ariël erin geslaagd is veel bladmuziek te achterhalen via diverse kanalen, is het merendeel van het materiaal dat Sonico speelt afkomstig van transcripties, gemaakt door Lysander en mijzelf. Een transcriptie is een reconstructie van de oorspronkelijke partij, opgetekend door aandachtig te luisteren naar een audio-opname. Bij de tango is een transcriptie maken maatwerk, zeker tegenwoordig, aangezien er de laatste jaren weinig gepubliceerd is met uitzondering van uitgeklede piano-edities. Eduardo Rovira gaf een aantal piano-edities uit in de 32 33

18 Sonico in Hotel Ciamberlani van Art Nouveau architect Paul Hankar, Brussel, België. ( Sebastian Forthomme) loop van zijn loopbaan, waaronder Febril, Sonico, Sanateando, El Engobbiao en Taplala. Vroeger gebruikten tangomusici deze om hun eigen arrangement te maken. Maar het belangrijkste doel van Sonico is om de muziek van Eduardo Rovira uit te voeren en niet om deze te arrangeren; daarvoor kozen wij voor transcripties. Het maken van transcripties is een erg tijdrovend en ingewikkeld proces. Een van de grootse problemen is de geluidskwaliteit van oude opnames en dat geldt in dit geval zeker ook voor die van Rovira. Oppervlakte- en achtergrondgeluiden (gekraak en geruis) maken het moeilijk om goed te kunnen luisteren. Iedereen heeft zo zijn eigen technieken, maar in het algemeen volgt elke transcribeerder dezelfde algemene stappen. Ten eerste is het belangrijk om te luisteren naar tempi, maatsoorten, toonsoort en wisselingen daarbinnen. Veel transcribeerders maken eerst een overall-schets van het stuk, om grip te krijgen op de nuanceringen zoals dynamische vertragingen en versnellingen. Dan begint pas het schrijven van de noten. Door de voortgang van de techniek is het transcriberen een stuk eenvoudiger geworden; programma s zoals Anytune, Transcribe en YouTube maken het mogelijk het tempo van de opname te verlagen terwijl de toonhoogte gelijk blijft. Vervolgens maakt het gebruik van notatie-software zoals Sibelius en Final het mogelijk een digitale partij samen te stellen. Het allermoeilijkste is misschien wel om alle noten te horen die er gespeeld worden; in het bijzonder als er diverse instrumenten tegelijkertijd complexe akkoorden spelen, zoals piano, bandoneon en elektrische gitaar. Vaak is het reconstrueren van akkoorden een kwestie van het herkennen van intervallen, structuren of specifieke klankkleuren. Daarnaast is het belangrijk te weten hoe je voor elk specifiek instrument noteert. Daarvoor moet je weten wat het bereik is van het instrument, welke sleutel gebruikt wordt, hoe de notatie van octaven is en de mogelijke omkeringen van akkoorden. Lysander en ik hebben nu ongeveer twintig Rovira-composities en -arrangementen getranscribeerd voor Sonico. Samen met onze verzameling van originele partijen vormen onze transcripties de basis voor een gestaag groeiend archief van stukken van Rovira. Rovira mag dan wel over het hoofd gezien zijn door velen de afgelopen jaren, maar we hebben nu de kans zijn muziek onder de aandacht te brengen. Een van de essentiële doelstellingen van Rovira s agrupación de tango is dat er naar tangomuziek geluisterd kan worden in plaats van als achtergrond te dienen voor dans of andere doeleinden. Wij geloven er heilig in dat Rovira het verdient om beluisterd te worden en geïntroduceerd bij een groter publiek. Sonico hoopt zijn nalatenschap eer aan te doen zodat zijn muziek tot in jaren uitgevoerd kan worden

19 ( Sebastian Forthomme) Camilo Córdoba - Elektrische en klassieke gitaar Hij studeerde aan E.M.P.A (Buenos Aires - Argentinië), waar hij de Jazz en Tango-carrière studeerde bij maestros zoals Anibal Arias en Chocho Ruiz; hij nam ook privelessen bij Javier Cohen. Camilo verdiepte zich in compositie met Maestros die hij specifiek selecteerde vanwege hun originele stijl: Guillermo Klein en Diego Schissi. Sinds 2004 maakte hij deel uit van het Violentango kwintet als gitarist en componist, waarmee hij 5 cd s opnam en deelnam aan verschillende internationale tours in Europa, Noord-Amerika en Latijns-Amerika; optreden op beroemde festivals zoals Glastonbury Festival (VK), Jazz Park (CO), Cultural Virada (BR), Savassi Jazz (BR), Vive Latino (MX), Heineken Canarias Jazz (ES), Nishville Jazz (SR), Para Ti Latino (BR), onder anderen. Hij ontving erkenningen van het Ministerie van Cultuur, die als Cultureel en Artistiek Belang werden verklaard voor zijn kwintet (2012), en werd door het Ministerie van Buitenlandse Betrekkingen en het Ministerie van Toerisme onderscheiden als... een deel van de nationale identiteit van Argentinië, met de status van Brand Ambassadors voor het land. (2013). Zijn traject als muzikant omvat veel verschillende groepen in tango en Latijns-Amerikaanse muziek. Tegenwoordig treedt Camilo ook op met projecten in Europa en Argentinië: Violentango, Quinteto Ruggiero, Sonico onder andere. Lysandre Donoso - bandoneon Werd geboren uit een Chileense vader en een Franse moeder. Dankzij de bandoneon die hij van zijn grootvader heeft geërfd, begon hij gepassioneerd te raken over de tango. Hij creëerde vervolgens zijn eerste ensemble Nonino Quartet. Tijdens de zomer van 2010 besloot Lysandre om zijn ingenieursstudies in Grenoble INP stop te zetten en zich aan muziek te wijden. Hij volgde lessen bij gerenommeerde musici als Víctor Villena, William Sabatier en Per Arne Golrvigen. Later studeerde hij aan de afdeling Tango van het Conservatorium van Rotterdam (Codarts) in 2011, onder leiding van van Gustavo Beytelmann, Víctor Villen en Leo Vervelde. Parallel aan zijn studies breidde hij zijn professionele ervaring uit: het Silbando Orchestra, de Cuarteto El Compás, Roulotte Tango, Roberto Navarro, William Sabatier, het Silencio Orchestra geregisseerd door Roger Helou (met wie hij het laatste album opnam......, menos la canción ), Lalo Zanelli, Juan Carlos Carrasco H, enz... Ariel Eberstein contrabas Werd in 1979 in Buenos Aires, Argentinië geboren en ontdekte de contrabas op 16-jarige leeftijd. In 1997 begon hij met Miguel Angel Villaroel de contrabas in Buenos Aires te studeren. Al snel leverde zijn inzet voor dit instrument hem in 2002 een beurs op van de Fundacion Antochas (Buenos Aires) om in Wenen te studeren met James Rapport en Andrew Ackerman. Later verhuisde hij naar België om zijn studie aan het Koninklijk Conservatorium Brussel voort te zetten bij Frank Coppieters, waar hij na een jaaruitwisseling van het Erasmusprogramma aan het Koninklijk Conservatorium Den Haag zijn master voltooide bij Quirijn van Regteren Altena. Na zijn formele studies blijft hij zijn muzikale vaardigheden verbeteren door middel van masterclasses en privélessen. Hij werkte samen met vele wereldberoemde dirigenten en speelde in de belangrijkste Belgische orkesten, zoals de Vlaamse Opera, het Nationaal Orkest van België, De Filharmonie, het Orchestre Philharmonique de Liège, de Koninklijke Opera van Wallonië, De Munt en Brussel het Filharmonisch. Ariel heeft concerten gegeven in de belangrijkste concertzalen van Europa en Amerika, waaronder het Concertgebouw (Amsterdam), Musikverein en het Concerthaus (Wenen), Festspielehaus (Salzburg), Cité de la Musique (Parijs), Bozar en Flagey (Brussel), Polin (Warschaw), (Londen), (Edingburg) en het Teatro Colon (Buenos Aires). Sinds 2014 specialiseert Ariel zich in Tango en leidt hij het Brusselse kwintet SONICO. Dit project specialiseerde zich in het oeuvre Eduardo Rovira, een visionair figuur van de hedendaagse tango, vaak bekend als "de andere Astor Piazzolla". In augustus 2018 presenteerde SONICO hun eerste album "Eduardo Rovira: La Otra Vanguardia" in Buenos Aires als onderdeel van het Tango BA Festival als de belangrijkste internationale gast op het festival, wat haar ( Bo Hallengren) ( Festival de Tango BA) 36 37

20 ( Sebastian Forthomme) reputatie als een van de meest innovatieve tangosoorten in Europa bevestigt! In maart 2019 vindt de Europese release van het album van SONICO plaats in BOZAR als de enige Europese groep die is uitgenodigd voor de nieuwe concertserie getiteld "100 years of Tango." Op dit moment ontwikkelt Ariel Eberstein een sterke artistieke relatie met de choreograaf Lisi Estaras. In juli 2018 werkten ze samen aan de Workshoops van Les Ballets C de la B (Gent, België). In augustus 2018 telde Estara's productie "Sapiens Rabia" in het San MArtin-theater-ballet (Bs As, Argentinië) met een solo-contrabasopname als onderdeel van de muziek. Hun laatste samenwerking, vanaf oktober 2018, zonder titel "D-EFFECT voor 3 jonge vrouwelijke dansers, 2 dansers met down syndroom en een contrabassist" van Paserelle vzw (Kortrijk, België) omvat Ariel Eberstein eerste podium performance-ervaring. In februari 2017 en 2018 was Ariel Eberstein de curator-kunstenaar van de Tango-avond tijdens het POLIN-festival in Warschaw (Polen) met een programma dat de belangrijke rol van het jodendom voor de ontwikkeling van de Tango benadrukte. waar hij de Diplôme d Etudes Musiales Supérieures behaalde aan het Conservatoire Supérieur de Paris- CNR en studeerde bij Roland Daugareil en de Quatuor Ysayë. Hij studeerde ook aan de Schola Cantorum met Jean Lénert. Na vele jaren als klassieke violist, besloot Meyer om een ander soort muziek te verkennen: tango. In 2014 begon hij een master in tango aan het Conservatorium van Rotterdam (Codarts), waar hij werkt met vermaarde musici zoals Gustavo Beytelmann en Leo Vervelde. Hij zal zijn diploma behalen in juni Mr. Meyer treedt nu op in vele tangogroepen, waaronder het uit Den Haag afkomstige trio Tango por Tres, Orquesta tipica Belgica en Orquesta tipica de Rotterdam integrada por Alumnos (OTRA). Ariel Eberstein nam Fernando Otero's (vier keer Grammy award-winner) laatste album "Ensamble" op in december Hij trad ook op als onderdeel van de Europese tournee 2017 van Mr Otero. In juli 2018 werd Mr. Eberstein uitgenodigd door de wereldberoemde pianist Martha Argerich om deel te nemen aan het sluitingsconcert op haar nieuwste festival in Hamburg. Anke Steenbeke - piano Begon haar pianostudie op 8-jarige leeftijd. Aan de Academie voor Muziek en Toespraak in Eeklo volgde ze pianolessen bij professor Lieve Vossaert. Na negen jaar besloot ze haar passie voor piano te ontwikkelen aan het conservatorium van Gent. Met haar mentor Johan Duijck heeft ze zich gespecialiseerd in klassieke pianomuziek. In 2007 studeerde Anke cum laude af. Sindsdien is zij actief als pianoleraar en begeleider aan de Academie voor Muziek en Woord in Tielt. Om haar kennis te vergroten, volgde ze verschillende masterclasses bij onder andere Jan Vermeulen, Levente Kende en Jean-Claude Vanden Eynden. Naast haar passie voor de klassieke pianomuziek, is Stephen Meyer - viool De Belgisch-Amerikaanse violist Stephen Meyer is sinds 2007 assistent-principal tweede viool van het Koninklijk Munttheater / Koninklijke Muntschouwberg in Brussel. In 2005 studeerde hij magna cum laude af aan de Yale University in de Verenigde Staten, waar hij een Bachelor Kunst behaalde met speciale onderscheidingen in de muziek en in de Franse literatuur. Tijdens zijn derde jaar op Yale kreeg hij de gelegenheid om in Parijs te studeren, waar hij samen met Oliver Charlier aan het Conservatorium van Parijs studeerde en Franse literatuur studeerde aan de Ecole Normale Supérieure, rue d Ulm. Na zijn verblijf bij Yale keerde hij terug naar Parijs, Anke ook geïntrigeerd door Argentijnse tangomuziek. Tijdens haar zoektocht naar nieuwe invloeden verhuisde ze naar Nederland. Ze begon een specifieke tangopiano-studie aan het Codarts Conservatorium in Rotterdam. Ze volgt gespecialiseerde cursussen met meesters van tangomuziek, waaronder Gustavo Beytelmann Nicolas Ledesma en Cristian Zarate. Ze is lid van verschillende tangogroepen, waaronder het tangokwintet LocosLindos en Roffa Tango Trio. In 2014 rondde ze haar studie aan de Tango-afdeling van het Rotterdams Conservatorium cum laude af. Anke combineert momenteel pianostudie met recitals. Enkele hoogtepunten waren haar uitvoeringen in het Amsterdamse Concertgebouw en de Cumbre Mundial del Tango in Buenos Aires (Argentinië). Met Roffa Tango Trio was ze laureaat van Supernova, een wedstrijd van radio Klara ( Festival de Tango BA) 38 39

21 rovira en Piazzolla Een valse controverse "Ze wilden zich vooral losmaken van de tango die bedoeld was om op te dansen." Omar García Brunelli Eduardo Rovira en Astor Piazzolla worden meestal gepresenteerd als de twee componisten die de voorhoede van de tango vormen; er werd beweerd dat er een zekere competitie tussen hen was; er werd gediscussieerd over wie de eerste was die de tango moderniseerde. Uit deze schijnbare controverse is niets duidelijks of definitiefs voortgekomen, maar het onderwerp kan een goed uitgangspunt zijn om de relatieve positie van beide meesters van de tango te bestuderen, met zijn epicentrum in de jaren zestig. Het is interessant de tango-ideeën van Rovira en van Piazzolla te beschouwen als twee autonome vernieuwende vormen van de tango in het traditionele veld van het genre. Meer dan de uiteenlopende herkomst of het stilistische verschil is het duidelijk dat het om parallelle zelfstandige oeuvres gaat, primair losgemaakt uit de traditie, die niet het fenomeen tango als kunst betwist, maar die dwingt tot het uitlokken van een botsing tussen opvattingen die pas onlangs is bijgelegd. De trajecten van Rovira en Piazzolla lopen soms verrassend parallel. Zoals alle bandoneonisten in die tijd begonnen ze bijna intuïtief en vervolmaakten ze zich toen ze zich professioneel ontwikkelden. Na deelname aan kleinere (weinig belangrijke) orkesten voegde Astor zich bij het Aníbal Troilo-orkest; Rovira sloot zich aan bij verschillende eerstelijns orkesten (Orlando Goñi, Miguel Caló, Osmar Maderna). Beiden bestudeerden vanaf zeer jonge leeftijd serieus muziek en begonnen rond dezelfde tijd hun eigen traditionele tango-orkesten te formeren, waarin ze al meteen vernieuwingen gingen. Zowel voor Piazzolla als voor Rovira werd de traditionele wereld van de tango steeds sterieler. In de jaren vijftig raakten ze verveeld door de repetitieve formuleringen van het genre en om artistiek niet gefrustreerd te raken, voerden ze de traditionele tango tot het uiterste, hetgeen ze verwijderde van het grote publiek. De eerste serieuze impuls voor de structuur van een moderne tango werd in 1955 door Piazzolla gegeven met het Octet Buenos Aires, waarmee hij twee lp's opnam. Het volgende jaar trad Rovira toe tot het Octet La Plata, onder leiding van bandoneonist Omar Rufino Luppi, geformeerd in 1956 en geïnspireerd door het octet van Piazzolla, voor welk Rovira arrangementen schreef en bandoneon speelde, maar er zijn hiervan geen opnames nagelaten. Ze wilden zich vooral losmaken van de tango die bedoeld was om op te dansen. De opnames van 1957 van het strijkorkest met Piazzolla als solo bandoneonist tonen het extreme van zijn poging de tango te moderniseren 40 41

22 Eduardo Rovira en Astor Piazzolla sinds de vorming van strijkorkesten en solisten. Rovira, van zijn kant, vertoonde dezelfde onrust met zijn tango Febril, opgenomen in 1959 door het Osvaldo Manzi-orkest, waar hij arrangeur en eerste bandoneonist was. Bij beide musici zien we dezelfde impuls om te innoveren. Maar hier treffen we ook een eerste verschil aan: we kennen slechts één enkele opname van Rovira versus vierentwintig gemaakt door Piazzolla. Ondanks dat de capaciteiten van beide musici vergelijkbaar waren, maakten het symbolisch kapitaal, opgebouwd door Astor (leerling van Anibal Troilo, Alberto Ginastera en Nadia Boulanger), en het daardoor verkregen effect, het voor hem makkelijker zijn projecten te realiseren. In deze overtrof hij Rovira, die wel een goede leraar (Pedro Aquiles Aguilar) had gehad maar die niet zo beroemd was als die van Piazzolla, en zo was hij niet in staat om toegang te krijgen tot de relevante wereld van de muziekscene. Verder manifesteerde Piazzolla zijn explosieve en overweldigende karakter in tegenstelling tot Rovira die vredig en introvert was. Ondertussen waren beiden onvermurwbaar in het verdedigen van hun esthetische idealen met betrekking tot de modernisering van de tango en ontwikkelden ze soortgelijke concepten, maar in het algemeen was het Rovira die in de voetsporen van Piazzolla trad. Geen van de twee, moet ook worden opgemerkt, keerde ooit terug naar de traditionele vormen van de tango. Het sleuteljaar in de radicalisering van de tangomodernisering, door Astor Nuevo Tango genaamd en door Eduardo Tango Modern, was Het toneel van de traditionele tango was drastisch veranderd en de internationale mogelijkheden waren niet veelbelovend. Piazzolla keerde berooid terug van een mislukte poging zich in New York te vestigen, waar hij een periode als arrangeur van een New Yorks label van Latijnse muziek afsloot. Rovira had tussen 1954 en 1955 een teleurstellende ervaring in Europa meegemaakt - hij was vertrokken in de hoop in Parijs aan te komen en er te kunnen gaan studeren, maar hij trad op in Spanje. In 1960 was Rovira net gescheiden van zijn vrouw en was hij een nieuwe relatie aangegaan waardoor hij financieel van nul af aan begon. Geen van beiden had werkverplichtingen te verliezen; artistiek konden ze elk risico nemen en dat is waar de volgende jaren aan gewijd waren, om een nieuwe tango uit de prestigieuze decadentie van de vorige te bouwen. We treffen twee failliete tangointellectuelen aan, vastbesloten door te gaan met het creëren van een tango die nog niet bestond, maar intuïtief voorvoeld werd. Beiden hadden een 42 43

23 benijdenswaardige dubbele opleiding: expert in de meest prestigieuze populaire muziek van Argentinië, opgeleid in een milieu waarin het lichaam dagelijks werd blootgesteld aan dans en cabaret, maar ook met een belangrijke academische achtergrond. Piazzolla bracht als klassiek componist 29 werken uit, voor kamerorkest en symfonisch, en Rovira manifesteerde zich in zijn manuscriptenoverzicht uit 1971 met vijftig werken voor kamerorkest en 25 symfonieën, waarvan vele waarschijnlijk al voor 1960 waren gecomponeerd, maar niet uitgegeven (jaren later ontving hij hiervoor verscheidene officiële onderscheidingen). Rovira s innovatieve project werd aangestuurd door een bekende promotor van die tijd, Eduardo Parula, die net was gestopt als vertegenwoordiger van Piazzolla. Hij schiep de Kring van Vrienden van de Goede Tango, met speciale interesse voor de moderne tango, en wendde zich tot Rovira als enige aan Piazzolla gelijkwaardige tegenhanger. Rovira verenigde de muzikanten die deel hadden uitgemaakt van het Octet La Plata, en vormde zijn eerste groep, waarin hij vermoedelijk dezelfde arrangementen speelde als die hij voor het octet schreef. Hij noemde het Eduardo Rovira y su Agrupación de Tango Moderno Hij nam in 1961 zijn debuutalbum op voor het onafhankelijke Record-label; het omvatte vier van zijn eigen tango's en verder werken van acht eigentijdse componisten. Vanaf dat moment bouwde Rovira aan zijn moderne tango met de vorming van een oeuvre dat zich speciaal richtte op opnames die zijn gemaakt tussen 1961 en 1968, met een comeback in 1975, steeds bij lokale en onafhankelijke labels, terwijl Piazzolla in die periode opnames maakte met grote labels als CBS, Victor en Philips. Daarin werden composities opgenomen, die hijzelf vernieuwend noemde: een nieuwe dimensie Tangos (1961), octet; Tango Buenos Aires, Suite Opus 4 (1962), octet; Tango vanguardia ((1963) septet, Círculo de amigos del buen tango (1964) septet, Tango en la Universidad (1966), trio, A Roberto Arlt (1966), trio, Sónico (1968), trio, en het Que lo paren (1975), kwartet. Het idee om de tangomuziek met de technieken van de academische muziek te verrijken, aan te passen of bij te werken, werd voor het eerst uitgevoerd door Piazzolla met het Octet Buenos Aires. De toepassing van dit concept door Rovira was later, maar is gebaseerd op een eigen ontwikkeling die stilistisch duidelijk verschilt van wat Piazzolla deed. We zouden kunnen zeggen dat Piazzolla de procedures en elementen van het academische veld naar de tango brengt en opvult, terwijl Rovira meer geneigd is academische en populaire elementen naast elkaar te plaatsen en de tango te academiseren. Volgens Manolo Juárez was een kenmerk van Rovira zijn slordigheid in de formele en de thematische constructie. Misschien is die slordigheid in feite een kenmerk van de tango, die sinds de stabilisatie in het begin van de twintigste eeuw grotendeels is gebaseerd op de ritmische schok die optreedt tussen ten minste twee lagen, de melodie en de begeleiding, die meestal contrametrisch zijn. Die functie werd later geaccentueerd, toen de Gardeliaanse frasering werd vastgesteld als een essentieel effect van het genre. Paula Mesa beschouwt de formele onregelmatigheid (de slordigheid die Juarez tegenkomt?) als een middel dat Rovira gebruikt om de traditionele prototypische tango te ontwijken, georganiseerd in frasen van vier maten. [zie p. 51/53] Fernando Romano (contrabas) Eduardo Rovira (bandoneon) en Rodolfo Alchourron (gitaar) 44 45

24 Het lijkt erop dat Rovira in 1961 de meest volwassen resultaten van zijn kunstvorm Tango Moderno componeerde, als resultaat van jarenlang onderzoek en voorbereiding. (op Tango Buenos Aires) die doen denken aan het pentatonische folkloristische liedboek van Noordwest-Argentinië; of de lucht en barokke progressies in de 'Milonga para Mabel y Peluca'. Eduardo Rovira en Alfredo del Rio Het concept van solo-bandoneonist en leider is hetzelfde als dat Piazzolla sinds 1954 had gesmeed en dat Rovira definitief aanneemt. Al sinds deze eerste plaat worden er formele onregelmatigheden waargenomen, die door verheviging van accent, ritmische overlappingen en incidenteel gebruik bijna een verrijking vormen van de Argentijnse folklore binnen het algemene kader van de tango. Wat betreft de constructie van motieven hield Rovira van de sterk contrasterende nevenschikkingen. Hij geeft de voorkeur aan complexe harmonieën, vooral in de arrangementen van tango's van andere componisten, met name in de versies van Piazzolla, waar het gebruik van de dissonant leidt tot iets dichtbij de hedendaagse muziek, waar het gebruik van de dissonant zich duidelijk onderscheidt van de harmonieën van Piazzolla. Soms gebruikt hij citaten die humoristisch van aard kunnen zijn, zoals de eerste maten van Toccata en Fuga in d BWV 565 van Johann Sebastian Bach en aan het eind van zijn versie van Melancólico Buenos Aires van Piazzolla; of het gebruik van pentatonische toonladders in sommige passages van Las casas de las chinas In tegenstelling tot Piazzolla is Rovira geen prominente melodist ; hij lijkt niet geïnteresseerd in dat aspect, hoewel we uiteindelijk passages vinden met een opmerkelijke lyrische vlucht, zoals in het tweede thema van de 'Sonata baja'. Hij is meer geïnteresseerd in het contrapunt, de ritmische contrapositie, het gebruik van het additieve ritme met onverwachte accenten. Het zeer frequente gebruik van de eerste en vijfde alternerende bas van het akkoord geeft een onmiskenbaar karakter aan vele passages. De frequente veranderingen in tempo, ritme en karakter zorgen ervoor dat hij soms de narratieve continuïteit van de muziek verliest, die de tango-swing bedreigt, iets dat ook Rovira geen zorgen lijkt te baren

25 Misschien ligt in dit laatste aspect de essentie van Rovira's stijl: in het maken van een moderne tango die verwijzingen naar de populairste tango vermijdt. Slechts sporadisch gebruikt hij het type van de traditionele begeleiding van de tango, en heel kort, zo veel als nodig is om een stuk als tango te kleuren. Omdat het zo zeldzaam is, wordt het opvallend en verliest het het karakter van het terugkerende automatisme dat dit type begeleiding in de tango produceert. In 'Tango para Ernesto' (van Que lo paren) vinden we in de contrabas een van de weinige strapattas van al zijn opnames. Zeer zelden hoor je een tango-rubato van zijn bandoneon. De manier waarop hij deze speelt in A fuego lento (van de lp Sónico) is een bijzonder voorbeeld van zijn zeer mooie frasering. Al deze elementen komen samen en bouwen een bepaalde taal en zo ontstaat een sterk geconcentreerd roviriano-universum van tango die populariteit vermijdt, die nederig sommige aspecten van Piazzolla gebruikt, maar deze naar zijn hand zet en ze op een persoonlijke wijze incorporeert. Kortom, Rovira was een geweldige componist die tijdens het bewind van Piazzolla volstrekt origineel de moderne tango kon belichamen. Ondanks hun parallelle geschiedenis hebben ze elkaar blijkbaar slechts tweemaal ontmoet: een keer in 1961 toen Piazzolla gekomen was om Rovira te horen aan de Faculteit der Geneeskunde en deze hem op het podium nodigde, waar Astor kort 'Los mareados' improviseerde. En bij een andere gelegenheid, in 1966, toen ze dezelfde avond speelden in een concertcafé Gotán genaamd, gerund door Juan Cedrón. Beiden kenden echter perfect de activiteiten van de ander. Rovira zag en bewonderde Piazzolla, gaf daar ook blijk van. Piazzolla beschouwde Rovira als een waardevolle vernieuwer en respecteerde hem, en in die termen refereerde hij aan hem bij vele gelegenheden. Allebei maakten ze deel uit van dezelfde nachtelijke muziekscène in het Buenos Aires van de jaren zestig, in kleine plaatsen en caféconcerten, die tegen het einde van het decennium begonnen te verdwijnen. Elk van hen werd door zijn karakter meegenomen naar verschillende bestemmingen. Piazzolla naar Italië om op het internationale toneel te strijden. Rovira naar de provinciestad La Plata, om zich met zijn muziek bezig te houden. In de jaren zestig lieten beiden het beste van hun werk na: met van de interessantste muziek ooit geproduceerd in Argentinië. Een erfenis die steeds belangrijker wordt voor de wereld van vandaag. Eduardo Rovira met Jorge Hidalgo en Hector de Rosas 48 49

26 Rovira met het orkest van Alfredo Gobbi Van de heup naar het hoofd Paula Mesa De tango is een stijl die aan het eind van de negentiende eeuw ontstaat. Hij onderscheidde zich duidelijk van de milonga en de habanera. Dans en muziek gaan hand in hand. De muzikale vorm en de duidelijke rol van de begeleiding dienen als basis voor de dans, die wordt ondersteund door een constante beat, welke van het begin tot het einde van het stuk doorloopt. Eerst waren er de gitaren en vervolgens de linkerhand van de piano, waaraan de contrabas werd toegevoegd, die toonaangevend waren bij het accentueren van ritme en tempo. Zo konden de dansstellen met hun bewegingen hierop improviseren op bekende en nieuwe tango's. De componisten gaven op hun beurt hun tango's een gemakkelijk te volgen indeling. Zowel de indeling van de stukken als de eenduidige begeleiding maakten de geïmproviseerde dans mogelijk die op elke tango kon worden uitgevoerd. Tijdens de eerste twintig jaar van de twintigste eeuw gebruikte men de meest basale indeling opgebouwd uit drie delen. De dansers behandelden elk deel als een thema, waarbij de bewegingen gebaseerd werden op de muzikale cadans, om het begin en einde van elk nieuw deel in hun dans te accentueren en zo te anticiperen op het slotakkoord van het stuk. Door de verschillende interpretaties van de orkesten, met een doorlooptijd van wel honderd jaar, ontstonden gedifferentieerde stijlen, maar er werd altijd vastgehouden aan hetzelfde kenmerk dat de danser en zijn voetstap vergezelde. Het waren dansorkesten; ze namen op, interpreteerden, ze traden op bij dansevenementen waar de dansparen zich verplaatsten rond de dansvloer. Deze orkesten interpreteerden de melodieën met hun begeleiding op zo n manier dat de dansers in staat waren bewegingen te maken die samenvloeiden met hun abrazo (omhelzing), het kenmerk van de tango. Behoudens enkele uitzonderingen bleef deze mix van elementen met betrekking tot compositie en interpretatie in relatie met de bewegingstaal gedurende tientallen jaren bestaan en vormde de visie (paradigma) van die tijd

27 De Rovira-stijl: de tango bedacht als van de heup naar het hoofd Tango is een levensstijl, het is iets dat de manier van leven en voelen van ieder van ons vertegenwoordigt. De meeste mensen denken dat tango enkel een dans is, dat het altijd dansbaar is, terwijl dat in werkelijkheid het minst belangrijke aspect van de tango is in het muzikale veld. Ik wil tot de essentie van de tango komen, tot de harmonische verbanden, de variatie van zijn ritmes, de ontwikkeling van de muzikale frasering. Eduardo Rovira, dagblad La Prensa, juli 1969 Op basis van de analyse van zijn muziek en rekening houdend met zijn duidelijke visie denk ik dat het artistieke werk van Eduardo Rovira en zijn vernieuwing binnen de tangomuziek een breuk betekenden met de tot dan geldende Rovira weet nieuwe muzikale aspecten in de tango te introduceren die het idee van de muzikale taal van de tango hebben veranderd. De karakteristieken die zijn stijl kenmerken, zijn gebaseerd op het feit dat zijn muziek is opgezet vanuit de kruising van talen, van een co-existentie van elementen van het Europese muzikale talencentrum (S.XVII om S.XIX) met elementen van contemporaine avantgardemuziek. Zijn werken zijn gebouwd op basis van deze synergie. Aan de andere kant werd de wijze waarop zijn werk ontvangen het kenmerk van vernieuwing, aangezien zijn muziek wordt gezien als een breuk zowel door degenen die deze transformatie hebben geaccepteerd als door haar critici. standaard (paradigma). In de jaren '50, tijdens de booming consumptie van de tango, zowel op de radio als in de grote danszalen, begint Rovira na te denken over een tango die alleen bedoeld is om te beluisteren en bewerkt hij zijn composities en interpretaties, waarbij hij in deze nieuwe benadering een markante positie inneemt. De innoverende kenmerken van zijn muziek zijn gebaseerd op het structureren van zijn compositie, soms op de manier van een collage. Het eclecticisme dat hij vertoont in de wijze waarop de verschillende elementen van zijn muzikale taal met elkaar in verband staan, heeft zijn muziek een onderscheidend stempel gegeven. Als we naar zijn tango's luisteren, worden we verrast op melodisch, ritmisch en/ of tekstueel vlak. In het begin van Tot slot is het belangrijk om nogmaals te vermelden dat de grote vernieuwing niet alleen op muzikaal vlak bestaat, maar ook de ideologie van de tango. Rovira stelde een tango voor die per definitie moet worden samengesteld en uitgevoerd om gehoord te worden; het is niet langer de tango om te worden gedanst of om de rol van de begeleidende zangers en zangeressen te vervullen. In verhouding tot een tango die refereerde aan de traditionele orkesten zoals van Osvaldo Fresedo, Orlando Goñi of Miguel Calo, aan de nieuwe interpretatieve wegen bewandeld door Osvaldo Pugliese, Aníbal Troilo of Alfredo Gobbi en aan de nieuwe compositorische benaderingen zoals ontwikkeld door onder anderen Horacio Salgán, Osmar Maderna en Jose Basso. Rovira's manier van componeren componeren met behulp van open, Sónico worden bijvoorbeeld twee gedifferentieerde motieven waargenomen die elkaar overlappen, de verandering van tempo en de variaties die plaatsvinden, en stilte die als een breuk een bepaalde verwachting opwekt. Ze volgen zeer zingbare melodieën, afgewisseld met pregnante ritmische elementen en abrupte tempowisselingen. De avant-garde in de tango Carcia Canclini* stelt in zijn sociologische definitie van de avant-garde dat het breken met tradities het mogelijk moet maken om de relaties tussen kunstenaar, werk, tussenpersonen en publiek te veranderen. De avant-garde vereist het creëren van een nieuwe manier van kijken, reproduceren en communiceren, het genereren van een nieuwe modus van een sociale relatie. ritmische, meer diverse vormen en tempowisselingen zoals in het werk van Rovira is iets totaal nieuws en vernieuwends. Precies dat kenmerkt de visie van Rovira op de tango. * García Canclini. Nestor Culturas híbridas. Estrategias para entrar y salir de la modernidad. Editorial Grijalbo. Bs. As. [Hybride culturen. Strategieën om moderniteit te betreden en te verlaten.] 52 53

28 Tango Brutal De vreemdeling heeft in onze samenleving altijd al een rol gespeeld, als bedreiging, als steen des aanstoots, als moeizaam integreerbaar object. Geleidelijkaan is de emigrant, de vluchteling, de gelukszoeker in onze maatschappij geland, met pijn en moeite meestal. In kunst en cultuur is zijn rol steevast belicht, want in die regionen van de geest wordt bij uitstek kritisch op veranderingen gereflecteerd. Ook de muziekwereld heeft ten allen tijde de invloeden van buiten ondergaan, door reizende musici, door over alle grenzen gaande muzieksoorten. Tango is bij uitstek de muzieksoort waarin alle externe factoren zich lijken te bundelen. Musici trokken de wereld over en vestigden zich in Europese hoofdsteden, dansers volgden en maakten op hun beurt de tango tot een mondiale koorts. De oorspronkelijk Argentijnse tangomuziek heeft zich zo niet alleen over heel de aardbol verspreid, maar ook her en der lokale varianten ontwikkeld, zoals bijvoorbeeld in Polen en Finland. De tango heeft aldus zowel als muziekgenre alsook als dans de tand des tijds glansrijk doorstaan en is levendiger dan ooit. Het festival Tango Brutal wil als medium, d.m.v. publikaties, lezingen, performances, filmvertoningen, dansavonden en concerten, de rol van de vreemdeling in muziek en dans belichten, in de vorm van de tango in de breedste zin des woords: tegen het individualisme, voor de inclusieve samenleving. De smeltkroes aan culturen en nationaliteiten die onze (eu)regio is geworden door de mijnbouw, maakt onze streken tot de logische locatie om deze opgave uit te voeren. Eerdere tangocahiers van Tango Brutal Carlos Gardel. El rey del tango. Heerlen p. Osvaldo Pugliese. El maestro del tango. Heerlen p. Astor Piazzolla. El revolutionario del tango. Heerlen p. De reeks staat onder redactie van Rob Bindels. Over de auteurs Paula Mesa werd geboren in 1971 en is docentonderzoeker aan de Faculteit voor Schone Kunsten (UNLP) sinds Mesa heeft gedurende meer dan twintig jaar als tangozangeres in zowel Argentinië alsook in andere landen opgetreden. Zij heeft kamermuziek en symfonische composities uitgevoerd en gewerkt met kunstenaars en dansers. Zij heeft deelgenomen aan conferenties op nationaal en internationaal niveau Momenteel is zij bezig met het afronden van haar proefschrift. Omar García Brunelli werd in 1954 in Argentinië geboren en woont momenteel in Buenos Aires. Hij studeerde af in musicologie aan de Katholieke Universiteit van Argentinië. Hij werkt als onderzoeker aan het Nationaal Instituut voor Musicologie Carlos Vega van Argentinië. Hij heeft artikelen over populaire muziek gepubliceerd en meegewerkt aan het Woordenboek van de Spaanse en Latijns- Amerikaanse muziek, de New Grove Dictionary of Jazz en de Continuum Encyclopedia of Popular Music of the World. Hij redigeerde het boek Estudios sobre la musica de Astor Piazzolla (Gourmet Musical, 2008) en publiceerde Discografia basica del tango Su historia a traves de las grabaciones (Gourmet Musical, 2010). Carlos Salatino, 61 jaar oud, werd geboren in Buenos Aires. Muzikant en grafisch ontwerper. Hij werkte bij de cultuursector van de krant Tiempo Argentino en in het stedelijk cultuurmagazine Quid. Hij heeft artikelen gepubliceerd in het tijdschrift Mellotron (gespecialiseerd in progressieve en symfonische rock) en Punto / Musica. Hij dirigeerde het programma El retorno del gigante en El fonoscopio op radio. Hij genoot zijn muzikale opleiding aan het Instituto Superior del Collegium Musicum (Buenos Aires), Taller de Composicion del Conservatorio Superior de Musica Manuel de Falla (Buenos Aires), volgde diverse cursussen van Guitar Craft (onder leiding van Robert Fripp). Hij maakte deel uit van por si las moscas (gitaarduo) en van Buenos Aires Craft Guitar Ensemble. Carlos Maria Rosa woont in de stad Buenos Aires. Journalist en instructeur in de geschiedenis van de tango. Hij schreef in de Argentijnse uitgave van het tijdschrift Muy interesante tussen 1998 en 2001 en was schrijver en corrector van het tijdschrift Effecto Metal magazine van 2010 tot Leidde zijn eigen programma bij Public Radio tussen 2004 en 2007 en was producer bij TV Publica Argentinië tussen 2000 en Elke zomer heeft hij zijn eigen radioprogramma bij de eerste community-radio in Buenos Aires, Fm La Tribu. Hij schreef onder meer artikelen over Astor Piazzolla en Eduardo Rovira. Colofon Eduardo Rovira La otra vanguardia del tango verschijnt ter gelegenheid van Festival Tango Brutal 2019 en werd op verzoek van de festivalleiding samengesteld door Rob Bindels. Tango Brutal is een kleinschalig euregionaal festival in Heerlen dat dit jaar voor de zevende keer wordt gehouden. Van 27 april tot en met 5 mei wordt de tango op diverse locaties in Heerlen, Maastricht en Aken in zijn vele gedaantes gepropageerd, gevierd en genoten. Enkele onderdelen van het programma staan specifiek in het teken van de muziek van Eduardo Rovira. Het festival is een initiatief van Marcel van der Heyden in samenwerking met Parkstad Limburg Theaters Heerlen en Bozar Brussel. Redactie Rob Bindels Gast-redacteur: Ariël Eberstein Vormgeving: Buro Marcel van der Heyden Illustratie (cover): Oscar Grillo Druk Drukpartnerszuid Vertaling: Joan Hamers en Lizzie Kean Met dank aan Provincie Limburg, Gemeente Heerlen, Gemeente Maastricht, Parkstad Limburg Theaters, Bozar Brussel, Buro Marcel van der Heyden, Stichting FSI, Tango Maastricht, Corazon Aachen, Schunck, Cultuurhuis Heerlen, Burg Wilhelmstein, De Twee Gezusters, Rob Bindels, Carlos M. Rosa, Paula Mesa, Omar García Brunelli, Stephen Meyer, Oscar Grillo, Camilo Córdoba, Carlos en Jorge Rovira, Oscar del Priore, Joan Hamers en Ger Hummel achterzijde: Eduardo Rovira en musici. Paseo del Prado in Madrid

29 / info@tangobrutal.com