HELENDE KUNST GESPREK

Transcriptie

1 34 HELENDE KUNST DOOR ERIC RINCKHOUT Elim, centrum voor psychotherapie, nodigt twee keer per jaar een beeldend kunstenaar uit. Met de werken kunnen de cliënten dag en nacht in dialoog gaan. Het psychotherapeutisch centrum elim in Kapellen heeft sinds tien jaar een boeiende kunsttraditie opgebouwd. Kunstenaars als Anton Cotteleer, Arpaïs Du Bois, Ephameron, Kris Fierens & Tinka Pittoors, Johan Tahon en Karin Borghouts stelden er al tentoon. Camiel Van Breedam en Veronika Pot volgen. De cliënten men vermijdt het woord patiënten kunnen een dialoog aangaan met de kunstwerken en de kunstenaars. Kunst kan een psychotherapeutisch proces ondersteunen en bevruchten, zegt Joris Helssen, verantwoordelijke van elim (zie p. 39). Schilderij zoekt mond Dit voorjaar was de Nederlandse schilder en beeldend therapeut George Meertens aan de beurt. Als therapeut werkt hij in het psychiatrisch ziekenhuis Bethaniënhuis in Zoersel, waar elim deel van uitmaakt. Hij staat er in voor de behandeling van alcohol- en medicijnverslaafden.

2 35 In elim stelde Meertens 14 schilderijen tentoon: op het eerste gezicht monochrome werken, maar schijn bedriegt. Er woelt en krioelt van alles op en onder de huid van het schilderij en er zit een zweem van figuratie in de abstractie: flarden van een landschap, een hoofd, een warreling van licht Er is bovendien de materie zelf de gladheid, smeuïgheid of weerbarstigheid van de verf en er zijn de kleuren: grasgroen, vlezig roze, het blauw van de hemel of de gloed van erotiserend rood. Met Meertens werk zijn de elim-cliënten in dialoog gegaan: individueel of in groep. Elim heeft in het gebouw een verstilde ruimte ingericht, vertelt George Meertens, een cocon, waar je als kunstenaar je werken vier maanden kan tonen. De cliënten hebben er altijd toegang toe. Sommigen komen alleen kijken, anderen mediteren er, nog anderen schrijven erover of nemen elementen mee in hun eigen beeldende therapie en dus in hun eigen werk. Tijdens mijn tentoonstelling heeft iemand fysiek gereageerd op mijn werk: hij had de illustratie van een mond uit een magazine geknipt en heeft die over een van mijn kleine schilderijen gehangen. Er was niets beschadigd, hoor. Het leek alsof het schilderij een mond zocht om te spreken. Dat vond ik eigenlijk een mooi beeld. Ik heb niet met de man gesproken, maar ik weet wel dat het een reactie uit ongenoegen was. Of hij vond dat mijn werk onvoldoende communiceerde of te gesloten was, weet ik niet. Schilderen is strelen Heb je je werken geselecteerd met elim in het achterhoofd? Zeker. Ik heb werken gekozen waarvan ik vind dat ze aansluiten bij de therapeutische praktijk en iets aanbieden waarmee de mensen die er in behandeling zijn een verbinding kunnen maken. Of waartegen ze zich kunnen afzetten. Wat zoek jijzelf in je werk? Wat druk je erin uit? Mijn werkwijze biedt me houvast. Er is een kader, letterlijk. Het doek heeft vier zijden en een vooren achterkant. Ik maak keuzes: formaat en kleur. Horizontaal en verticaal aanbrengen van de verf: dat is het stramien waarin ik werk. Door laag over laag te werken kom ik tot een beeld, een kleurig beeld waarin het lichaam vertegenwoordigd is. Want het schilderij is voor mij een lichaam, een levend voorwerp. In het schilderij komen voor mij het geestelijke de openheid en het vleselijke de begrenzing samen. Schilderen is alchemie, je probeert goud te maken. (lacht) Zo is het toch? Schilderen is ook strelen, het is een verlangen. Ik merk dat mijn schilderen steeds meer strelen en minder schuren geworden is: ik ben van de zachte hand. Dat heeft vermoedelijk met mijn werk als therapeut te maken. Schilder je in een trance? Ik noem het liever overgave. Je moet goed luisteren naar wat je doet. Terwijl je schildert, ga je een dialoog aan met jezelf. Ik probeer werken te maken die waarde voor mij hebben. Naar die waarde ben ik op zoek Beschouw jij je schilderkunst als therapie? Louise Bourgeois zegt dat ze therapeutische kunst maakt: ze verwerkt haar jeugdtrauma s. Als ik een tijd niet schilder, mis ik het. Dan ontbreekt er iets, alsof mijn wereld verengt. Als ik schilder gaat mijn wereld weer open. In die zin is het therapeutisch. Daarna wil je je werk ook tonen. Ja, de buitenwereld onderschat dat aspect. Je wil je werk tonen aan anderen op een zinvolle manier. Dat is het mooie van elim: daar komt mijn werk tot zijn recht. Er is de verstilling van die plek, het werk onttrekt zich aan de dagelijkse hiërarchie van de kunstwereld. Ik heb de indruk dat de cliënten erg openstaan voor mijn werk.

3 36 George Meertens, Gulden brief 5, 2016, olieverf op papier, 40 x 30 cm, Courtesy George Meertens

4 37 Sommigen komen alleen kijken, anderen mediteren er, nog Wenen Hoe waren de reacties op je werk? Betrokkenheid en nieuwsgierigheid, vragen en reflectie. Er zijn cliënten die gaan zitten, er zijn er die even binnenlopen of helemaal niets doen. Sommigen kiezen één werk om daarover te mediteren en te contempleren. Er ontstaat soms ook een bijna-fysieke betrokkenheid bij het kijken naar kunst: zelf heb ik dat bij Joseph Beuys en Jannis Kounellis. Ik kom uit de Limburgse mijnwerkersstreek, dus die kolenzakken van Kounellis betekenen wat voor mij. (lacht) Je had een sessie met cliënten over jouw werk? Dat groepsgesprek met acht mensen vond plaats in de ruimte waar mijn schilderijen hangen. Eén cliënt vertelde dat het roze werk Ontvankelijk lichaam haar aansprak, omdat ze erg met haar lichaam bezig is en met vragen als: Ben ik man, ben ik vrouw, wie of wat ben ik? Een andere zei: Er zitten geen voorstellingen in en toch is er veel te zien en te ervaren. Een derde reageerde op iemand die op de vernissage was, het allemaal maar niks vond en wegging. Die cliënt is die vrouw achternagegaan en heeft haar overgehaald terug te komen, tijd te nemen om te kijken en dan pas een oordeel te vellen. Die vrouw gaf naderhand toe dat ze te snel was geweest met haar oordeel. Nou, dat vind ik heel mooi. De vierde benaderde alles heel rationeel: hoe ik te werk ga, wat de betekenis van mijn werk is Hij had het lastig om op de gevoelslaag te komen en de rationele bespiegelingen los te laten. Wat de werken met hem déden, daar kwamen we niet op uit. Ik herken die reacties vanuit de therapie: mensen die met hun verstand greep willen krijgen op de wereld. Zij verliezen het affectieve uit het oog, zoals iemand graag zien, iets graag doen, en waarom dat dan zo is. anderen schrijven erover of nemen elementen mee in hun eigen beeldende therapie. - George Meertens GEORGE MEERTENS De Bredanaar George Meertens (1957) studeerde kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Van 1976 tot 1981 volgde hij een opleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost in Breda en in Arnhem en Nijmegen volgde hij de opleiding Vaktherapie Beeldend ( ). Hij had solotentoonstellingen in o.a. Museum De Pont in Tilburg (2011) en was in 2016 artist in residence in Van Gogh Huis, Zundert. Hij nam deel aan groepstentoonstellingen in Kiev, Kasteel Gaasbeek (Kairos Castle) en Museum Kranenburgh in het Noord-Hollandse Bergen (2015: Silence out Loud, samenstelling Joost Zwagerman). In 2018 nam hij deel aan het 14de International Painting Symposium Mark Rothko in het Mark Rothko Art Centre in Daugavpils, Letland. Publicaties: Sublacus (bij de tentoonstelling in De Pont) en Loutering, met o.m. een tekst van Joke Hermsen.

5 38 Als kunst kan choqueren, doen walgen, dan is het toch logisch dat kunst ook kan helen en genezen. - George Meertens Wat levert dat op in de therapeutische context? Belangrijk is de therapeutische relatie die ontstaat tussen kunstwerk, cliënt en therapeut. Dat de cliënt zich openstelt voor nieuwe ervaringen en emoties. Veel mensen zijn daar bang voor. Het is anders dan wanneer je als individu naar een museum gaat. Pas op, ook daar gebeuren dingen: mensen beginnen te wenen voor een doek van Mark Rothko. Ik zag het ook op mijn tentoonstelling: bij één werk schoot het gemoed van een collega-schilder vol. Bij muziek gebeurt zoiets nog sneller, denk ik. Muziek werkt op een ander deel van de hersenen in. Als kunst kan choqueren, doen walgen want dat gebeurt en tot nadenken stemmen, dan is het toch logisch dat kunst ook kan helen en genezen. Dat zit in dezelfde orde. Die helende factor is heel belangrijk voor mij: als kunstenaar en als therapeut. Een kunstenaar als Joseph Beuys besefte ook hoe kunst iets in gang kan zetten: van een onherbergzame voetgangerstunnel onder een spoorweg maakte hij een afdruk met vet en parafine. Dat werk heeft, dertig à veertig jaar later, nog altijd een hogere temperatuur dan de omgeving en geeft nog altijd warmte af. Van iets onherbergzaams maakte Beuys warme kunst: een prachtig beeld van hoe kunst een helende factor kan zijn. George Meertens, Gulden brief IV, 2010, olieverf op doek, 50 x 40 cm, Courtesy George Meertens De tentoonstellingen van elimart zijn in het weekend open voor het brede publiek.

6 39 ELIM? Elim in Kapellen richt zich als centrum voor psychotherapie op mensen voor wie een ambulante therapie ontoereikend is en een opname in een psychiatrisch ziekenhuis te verregaand. Ze zijn vastgelopen in hun leven en ervaren een hoge lijdensdruk, maar ze zijn wel in staat een therapeutisch proces aan te gaan, zegt verantwoordelijke Joris Helssen. Typisch voor elim is het inzetten van kunst via elimart: Kunst geeft vorm aan ongevormde gevoelens, biedt herkenning, troost, nieuwe perspectieven en kan uitnodigen tot dialoog, aldus Helssen. De zoektocht naar beeldend kunstenaars is voor curator Rob Bruyninckx niet altijd eenvoudig, want niet alles is geschikt. Sommige kunst, bijvoorbeeld van Philippe Vandenberg, kan te confronterend zijn. Aan de kunstenaar vragen we ook om een gesprek met de cliënten aan te gaan. Ook daarvoor is niet elke kunstenaar geschikt. Elimart zet niet alleen tijdelijke tentoonstellingen op. Van Kris Fierens en Paul Gees, en binnenkort van Tinka Pittoors, is er permanent werk te zien. Bovendien komt er een stille ruimte in openlucht: het eenvoudige, sierlijke paviljoen is een ontwerp van Studio Anne Holtrop.