DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES Romeinen in Utrecht Project voor groep 6

Transcriptie

1 DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES Romeinen in Utrecht Project voor groep 6

2 Langs de Limes. Romeinen in Utrecht is in opdracht van Landschap Erfgoed Utrecht ontwikkeld door Moniek Warmer en Caroline Matla van Landschap Erfgoed Utrecht Versie oktober 2012 DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 2 Met dank aan: Jeen Postma en Birgit Postma Programmabureau de LIMES Ton van Rooijen Dit project kwam tot stand met financiële steun van de Provincie Utrecht. Landschap Erfgoed Utrecht, 2011 Postbus 121, 3730 AC De Bilt T E onderwijs@landschaperfgoedutrecht.nl W Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming worden overgenomen.

3 3 Inhoud Voorwoord 4 Inleiding 5 Opzet project & tijdsinvestering 8 Lesmateriaal 9 Introductie 11 Les 1: De post van Sem 13 Les 2: De zoektocht naar de Romeinen 15 Les 3: Een archeologisch vrijwilliger op bezoek 17 Les 4: De brief aan Sem 18 Facultatief: Bezoek aan Romeins erfgoed 19 Literatuurlijst 20 Bijlagen 21 De brief van Sem 21 Kaart van Nederland rond Limeskaart 23 Werkbladen bij de ansichtkaarten 24 Romeinse brieven 34 Werkbladen creatieve opdrachten 35 Vondstkaarten 40 DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 3

4 Voorwoord Op een dag krijgen de leerlingen van groep 6 een ansichtkaart van Sem. Sem is een leeftijdgenootje dat gek is van de Romeinen. Zelf staat hij op de voorkant als Romein afgebeeld op een plek in de provincie Utrecht. Op de achterkant heeft hij iets over de Romeinen geschreven. Maar klopt het allemaal wel wat hij schrijft? De ansichtkaarten van Sem staan centraal in het project Langs de Limes. De leerlingen onderzoeken zelfstandig verschillende eenvoudige (historische en geografische) bronnen om er achter te komen wat er wel en niet klopt aan de informatie van Sem. Verder ontdekken ze veel over het dagelijks leven van de Romeinen door diverse opdrachten uit te voeren. Ook komt er een archeologisch vrijwilliger in de klas en gaan de leerlingen zelf vondsten onderzoeken. Ze ontdekken gedurende dit project dat de Romeinen niet alleen in het verre Rome leefden, maar ook hier in de provincie Utrecht. Hier dwars doorheen liep immers de grens van het Romeinse Rijk: de limes. Ten slotte schrijven de leerlingen Sem een brief terug met wat ze over de Romeinen geleerd hebben. Het project Langs de Limes maakt deel uit van de doorgaande erfgoedleerlijn voor groep 1 tot en met 8 van het basisonderwijs in de Provincie Utrecht, die ontwikkeld is door Landschap Erfgoed Utrecht. Deze leerlijn brengt leerlingen stap voor stap in aanraking met cultureel erfgoed in de eigen omgeving. Het project Langs de Limes geeft de leerkrachten van groep 6 van het basisonderwijs de mogelijkheid om onderdelen van de vakken geschiedenis, aardrijkskunde, taal en beeldende vorming op een originele en tastbare manier te behandelen. Het project sluit aan bij de stof in de lesmethodes en vervangt die stof gedeeltelijk. Bovendien brengt het project kinderen in contact met het cultureel erfgoed in de eigen omgeving. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 4 We wensen u veel plezier bij de uitvoering van het project! Landschap Erfgoed Utrecht

5 5 Inleiding De doelstelling en doelgroep Het project Langs de Limes. Romeinen in Utrecht is bestemd voor leerlingen van groep 6. De leerlingen zien dat de Romeinen veel dichterbij hebben geleefd dan ze misschien altijd dachten. De Romeinen zaten heus niet alleen in Rome, maar woonden misschien wel naast je huis! Daarbij zien de kinderen door deze lessen ook dat er nog veel zichtbaar is van de Romeinse tijd of opnieuw zichtbaar is gemaakt. Verder ontdekken ze dat wij in deze tijd nog steeds Romeinse kennis gebruiken, zoals het schrift en Romeinse cijfers. Ook de Romeinse cultuur, bijvoorbeeld badhuizen, kunst en architectuur, komt aan bod. De leerdoelen van het project Langs de Limes. Romeinen in Utrecht voor groep 6 zijn: - leren hoe de Romeinen (hier) leefden; - ontdekken wat de grens (limes) van het Romeinse rijk betekent en waar hij liep (o.a. door de provincie Utrecht); - leren wat de Romeinen hier kwamen doen; - bewust worden van de invloed die de Romeinen hebben en hadden op ons dagelijks leven; - herkennen van Romeins erfgoed in de eigen omgeving. Verder leren/oefenen de leerlingen de volgende vaardigheden: - zich inleven in de Romeinse tijd; - informatie verzamelen en selecteren; - vragen stellen; - onderzoekend leren; - kaartleesvaardigheden; - vondsten onderzoeken; - opgedane kennis actief toepassen. Lesstofvervanging Het project Langs de Limes geeft een lokale invulling aan het onderwerp Romeinen in Nederland. Het vervangt de basisinformatie in de meeste gangbare geschiedenismethodes. Voor een goede aansluiting volgt hieronder een overzicht van de methodes voor het thema Romeinen. Ook vindt u er een voorstel voor lesstofvervanging. U kunt de betreffende pagina s overslaan en daar de lessenreeks Langs de Limes inpassen. U kunt er ook voor kiezen om vooraf of achteraf algemene informatie over de Romeinen te behandelen. Methodes Groep Dit project vervangt de stof Behandel: van hoofdstuk: Bij de tijd (Malmberg, 2004) 6 1. Romeinen bij de Rijn (hele hoofdstuk) 7 Achteraf: 1. Romeinse Rijk (hele hoofdstuk) Brandaan (Malmberg, 2008) 5 Romeinen in Nederland (hele hoofdstuk) 7 Achteraf: 2. Het Romeinse Rijk (hele hoofdstuk) DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 5

6 De Trek (Zwijsen, 2007) Een zee van tijd (Zwijsen, 2003) Speurtocht (Thieme-Meulenhoff, 2004) Tijdstip (Wolters-Noordhoff, 2005) 5 3. Romeinen in ons land 7 Achteraf: 2. Grieken en Romeinen 6 3. Het rijk en de stad (p. 17) Achteraf: 3. Het rijk en de stad (vervolg) 4. Vrij en onvrij 5. School en vrije tijd 5 2. Romeinen in het land (hele hoofdstuk) 6 4. De Romeinen komen Achteraf: Tijdstiples: Graven in het 7. Rome verleden 8. Op de markt Wijzer door de tijd (Wolters-Noordhoff, 2007) Wijzer door de tijd (Wolters-Noordhoff, 2004) 5 4. Romeinen in Nederland 6 2. De Romeinen komen 3. De Germanen 4. Geloven in goden 6 2. Romeinse tijd 1 3. Romeinse tijd Geloven in goden Achteraf: 3. Romeinse tijd Het rijke Rome DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Thermen Vooraf: 1.6 Tussen de Romeinen 1.4 Een boze Bataaf De Romeinen Achteraf: 1.5 Rome 1.6 De val van het Romeinse Rijk Bronnen In dit project werken de leerlingen met bronnenmateriaal, zij raadplegen onder andere Internet. Tijdens de introductie wordt er aan de kinderen gevraagd op zoek te gaan naar boeken over de Romeinen. Deze boeken kunnen ze later als bronnenmateriaal gebruiken. U kunt er ook voor kiezen om zelf een informatietafel in te richten. Suggesties vindt u in de literatuurlijst achterin deze handleiding. Canon Dit project sluit aan bij een venster uit de nationale canon: De Romeinse Limes Op de grens van de Romeinse wereld (47 v. Chr. - ca. 400 n. Chr.). Dwars door de Lage Landen liep de grens van het Romeinse Rijk. De Rijn vormde de limes (grens). Langs de Rijn lieten de Romeinen op regelmatige afstand van elkaar wachtposten en legerkampen bouwen om hun gebied te verdedigen tegen vijandelijke invallen uit het noorden. De aanwezigheid van de Romeinen heeft belangrijke gevolgen gehad voor de omgeving.

7 7 In 69 na Chr. vond de opstand van de Bataven tegen de Romeinen plaats, maar deze werd neergeslagen. Door toedoen van Germaanse invallen in de 4de eeuw trokken de Romeinen zich terug tot achter de Alpen. De canon kan digitaal worden geraadpleegd via Hier vindt u uitgebreidere beschrijvingen van dit venster. U kunt de canon als bron gebruiken in les 2 en 3. Tip: Hang een canonposter op in uw klas. Zo denkt u eraan de canonwebsite ook bij andere onderwerpen te gebruiken. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 7

8 Opzet project & tijdsinvestering Het project bestaat uit een korte introductie en 4 lessen. De totale duur van het project is minimaal 4 uur. U bepaalt zelf hoe de lessen over de tijd worden verdeeld. Introductie totaal: 10 minuten De klas ontvangt een ansichtkaart van Sem waarin hij schrijft over de Romeinen. Maar is het wel waar, wat hij schrijft? De leerkracht spreekt met de kinderen een dag af waarop ze boeken (van thuis of de bibliotheek) en ander materiaal, bijvoorbeeld vondsten, van en over de Romeinen meenemen naar school. Dan kunnen ze onderzoeken wat wel waar is en wat niet. Tot die tijd ontvangt de klas steeds elke dag een nieuwe ansichtkaart van Sem (5 in totaal). Les 1 de post van Sem minuten Sem heeft weer naar de klas geschreven, nu een brief. De brief wordt klassikaal besproken en daarna worden de ansichtkaarten in groepjes onderzocht. Op elke kaart staat het jongetje Sem afgebeeld op een plek langs de Limes. Op de achterkant van elke kaart staat een tekst over de Romeinen. Alleen, kloppen de teksten wel? De klas gaat aan de hand van verschillende bronnen op zoek naar antwoorden. Ook zelf meegebrachte jeugd- en informatieboeken kunnen als bron worden gebruikt. Welke bron is betrouwbaar? De leerlingen leren zo vragen te stellen en conclusies te trekken uit historische bronnen. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 8 Les 2 de zoektocht naar de Romeinen 60 minuten De leerlingen bekijken klassikaal filmpjes over de Romeinen (o.a. Beeldbankclips van de Canon en afleveringen van TeleacNOT) om nog meer te weten te komen over de Romeinen in Nederland. Vervolgens voeren de leerlingen creatieve opdrachten uit, waarmee ze zich inleven in het dagelijks leven van de Romeinen. Dit kan in de vorm van een circuit. De leerlingen weten steeds meer over de Romeinen. Wie zou hen kunnen helpen om de rest van de antwoorden te vinden? De leerkracht stelt voor om de volgende les een archeologisch vrijwilliger uit te nodigen die kan helpen de vragen van Sem te beantwoorden en de vondsten die de leerlingen hebben meegenomen te onderzoeken. Les 3 een archeologisch vrijwilliger op bezoek 90 minuten De archeologisch vrijwilliger komt in de klas en vertelt dat hij met de leerkracht heeft gesproken over de kaarten van Sem en het onderzoek van de leerlingen. Hij vertelt over zijn werk en bekijkt en bespreekt de vondsten die de leerlingen hebben meegenomen. Hij heeft zelf ook nog voorwerpen van de Romeinen bij zich. De leerlingen gaan de voorwerpen onderzoeken. Kunnen ze aan het eind van de les alle vragen van Sem beantwoorden? Les 4 de brief aan Sem 30 minuten De kinderen schrijven een brief terug aan Sem waarin ze vertellen wat ze allemaal te weten zijn gekomen en hem vertellen wat er wel en niet klopt van de informatie op de ansichten. Facultatief Bezoek aan instelling of plek waar Romeins erfgoed te zien is.

9 9 Lesmateriaal De lesmaterialen Digitaal vindt u de volgende materialen: - Docentenhandleiding - Werkbladen (zelf printen en kopiëren) - Brief van Sem - Limeskaart - Kaart van Nederland rond het jaar 200 De volgende materialen krijgt u per post toegestuurd: - 5 ansichtkaarten van Sem (deze mag u houden) De benodigdheden die u niet op internet vindt of toegestuurd krijgt, maar die wel hieronder beschreven staan, vragen wij u zelf te verzorgen. Benodigdheden per les Introductie 5 ansichtkaarten Les 1 Les 2 brief van Sem 5 ansichtkaarten van Sem 5 werkbladen (één per ansichtkaart) werkblad brieven van de Romeinen informatieboeken Romeinen (zie literatuurlijst) geschiedenis- of wereldverkenningmethode boeken uit de bibliotheek informatietafel Limeskaart/ folder (A4) Digiboard of computers met internet om films te tonen 5 ansichtkaarten van les 1 5 instructiebladen voor creatieve opdrachten Materiaal creatieve opdrachten: Romeinse kleding 5 doeken van 5 meter bij 1.50 meter 5 grote veiligheidsspelden 3 kaartjes met haarspelden 1 bus haarlak 3 kammen 3 bosjes haarelastieken (bloemetjes, sjaaltjes, takjes, stofjes) spiegel 15 stroken karton 5 bladen goudkarton scharen nietmachines potloden DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 9

10 Sandaal maken 10 bladen stevig karton (liefst in de kleur bruin) 5 perforators per kind 1 paar veters (zo lang mogelijk) 15 bosjes bruin biaisband (kralen, touwtjes, takjes, bloemen) Munt maken afbeeldingen van Romeinse munten van internet klei deksels van potjes (minimaal jampotgrootte) kleimateriaal en gereedschap Mozaïek repen gekleurd en glimmend papier van 2 cm per kind hardboard of stevig karton (25 x25 cm) lijm scharen Wanneer u een echte mozaïek wilt maken: 1 zak cement 2 zakken kiezels (tuincentrum) Of: mozaïeksteentjes mozaïeklijm spatels DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 10 Les 3 Les 4 Archeologische vondst maken klei kleimateriaal en gereedschap informatiemateriaal uit boeken of van internet ( vondsten van de leerlingen klaarleggen briefpapier en pen (of computer)

11 11 Introductie Activiteit: Doel: Duur: Lespakket: Ansichtkaarten introduceren, vragen stellen en informatie verzamelen Nieuwsgierig maken, prikkelen, zelf op onderzoek uit laten gaan 5 dagen achter elkaar een paar minuten De 5 ansichtkaarten van Sem Voorbereiding Schrijf de naam van de school en het adres, ter attentie van groep 6, op de achterkant van alle 5 de kaarten. Breng elke dag een nieuwe kaart van Sem onder de aandacht van de leerlingen. Houd de volgende volgorde aan: 1. Groeten uit Fletio (De Meern) 2. Groeten uit Fectio (Bunnik) 3. Groeten uit Levefanum (Wijk bij Duurstede) 4. Groeten uit Traiectum (Utrecht) 5. Groeten uit Laurium (Woerden) Lesomschrijving De klas krijgt een ansichtkaart van Sem. Op de voorkant van de ansichtkaart staat een foto van hem in een zelfgemaakt Romeins soldatenpak. Hij draagt een helm, borstschild, rokje en heeft iets in zijn hand. Hij staat op een bekende plek in de provincie Utrecht. Op de achtergrond staat een plaatsnaambord of een andere aanwijzing. Op de kaart staat: Groeten uit Op de achterkant van de kaarten heeft Sem teksten geschreven over de Romeinen. Maar het lijkt of de teksten niet kloppen... 1) Laat de ansichtkaart rondgaan in de klas. De kinderen mogen de kaart allemaal even vasthouden en bekijken. U weet van niets. Zeg dat het een vergissing is en dat we verder gaan met de orde van de dag. U legt de kaart op uw bureau. U gaat verder met uw dagelijkse bezigheden. 2) De tweede keer gebeurt hetzelfde. U besteedt nu meer aandacht aan de kaart. U wilt er meer van weten. U vraagt aan de leerlingen wat zij ervan denken. U schrijft wat vragen en eventuele oplossingen van de klas op het bord. Sommige kinderen zullen op ontdekkingstocht willen gaan naar de brievenbus of conciërge. Afhankelijk van uw tijd kunt u hier gehoor aan geven of niet. Waarschijnlijk heeft de groep al door dat de twee kaarten iets met Romeinen te maken hebben. 3) Er komt een derde kaart en u schrijft weer wat vragen op. U stimuleert de kinderen om iets te zeggen over de tekst achterop. Wat zal die tekst nu te maken hebben met die afbeeldingen? Klopt het wel wat er staat? U haalt uw schouders op en zegt dat, als u het niet zo druk had, u wel naar de bibliotheek zou willen gaan om een boek over Romeinen te lenen. Er zullen kinderen aanbieden om voor u op zoek te gaan naar informatie. (Het verzamelen van boeken en informatie kan ook al bij de tweede kaart starten.) U spreekt met de leerlingen een dag af waarop de ansichtkaarten goed onderzocht gaan worden en vraagt de leerlingen om informatie over de Romeinen mee te nemen vanuit huis of de bibliotheek (bijvoorbeeld boeken, vondsten, speelgoed). Met al het materiaal over de Romeinen kan een informatietafel gemaakt worden. 4) De vierde en vijfde kaart worden ook bij de andere kaarten gehangen. De vragen weggestreept of aangevuld en de informatietafel bijgevuld. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 11

12 Les 1: De post van Sem Activiteit: Doel: Duur: Lespakket: Informatie verzamelen, vragen stellen, kaarten lezen, ansichtkaarten onderzoeken, bronnen bekijken Leren wat een historische bron is, informatie verwerven, conclusies trekken, samenwerken, samenvatten minuten Brief van Sem, 5 ansichtkaarten van Sem, werkbladen bij de ansichtkaarten, kaart van Nederland rond het jaar 200 en de Limeskaart, informatieboeken Romeinen (zie literatuurlijst), geschiedenis- of wereldverkenningmethode, informatietafel, brieven van de Romeinen Voorbereiding Klaarleggen materiaal, brieven van Romeinen printen (5x), werkbladen printen voor elke leerling (voor elke leerling één van de werkbladen 1a t/m 1e), computer aanzetten U kunt van te voren de ansichtkaarten/werkbladen naar moeilijkheid verdelen: werkblad 3 en 4 zijn iets ironischer gesteld en daardoor wellicht iets moeilijker. Lesomschrijving Introductie 5 minuten Alle informatie over de Romeinen die de leerlingen meegenomen hebben vanuit huis legt u op de informatietafel. U vertelt dat er vanmorgen ook nog een brief van Sem is gekomen. Lees deze brief klassikaal voor. Sem wil wel veel weten over de Romeinen! U schrijft een aantal vragen van Sem op het bord waar niemand het antwoord op weet. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 12 Limes 5-10 minuten Op de eerste kaart heeft Sem het over de Limes, een Romeinse weg. Vertel dat de Limes de grens van het Romeinse Rijk was. Laat de kaart van Nederland rond het jaar 200 en die van de Limes zien op het digiboard. Stel de volgende vragen, (ze hoeven nu niet allemaal precies beantwoord te worden, het wordt in de loop van het project duidelijker): Herkennen jullie Europa? Waar ligt Nederland? Waar ligt Rome, de hoofdstad van het Romeinse Rijk? De Romeinen leefden niet alleen in Rome, maar zelfs helemaal in Nederland! Een deel van de grens van Romeinse Rijk liep dus door Nederland. Bespreek: Wat is een grens? Waar ligt de grens van Nederland? Hoe ziet een grens eruit? Ben je wel eens over een grens gegaan? Hoe ziet een grens eruit als je in het vliegtuig zit? Hoe zou de Romeinse grens eruit hebben gezien? Met slagbomen? Een hoge muur? Met wachtposten? Zou je de Romeinse grens van vroeger nu nog kunnen zien in Nederland? Hoe dan?

13 13 Onderzoek Verdeel de klas in 5 groepjes minuten Vraag de leerlingen hoe we weten wat wel en niet waar is over de Romeinen. Leg uit dat we daarvoor historische bronnen gebruiken, zoals geschreven documenten, oude kaarten (zoals de Limeskaart), opgravingen en afbeeldingen uit de tijd van de Romeinen. Je kunt deze bronnen bekijken op de volgende plaatsen: in boeken op Internet in musea bij een opgraving (archeologie) Wijs op de informatietafel bronnenmateriaal en de boeken die de leerlingen zelf meegebracht hebben. Welke bron kun je het beste geloven? En welke helemaal niet? Bespreek met de leerlingen welke bronnen betrouwbaar zijn en welke niet. Moet je bijvoorbeeld alles geloven wat er in Asterix staat? Deel de ansichtkaarten en de daarbij behorende werkbladen uit aan de groepjes leerlingen. Geef ook een kopie van de brieven van de Romeinen. Vertel de leerlingen dat zij zelf op het werkblad mogen doorstrepen wat waar of niet waar is. Bij opdracht 2 mogen ze de informatie halen uit de aangegeven bronnen (zie de literatuurlijst op pagina 19) en de zelf meegebrachte boeken. Leg uit dat het niet erg is als ze niet alle antwoorden kunnen vinden. Nabespreken 15 minuten Bespreek de werkbladen klassikaal. Schrijf de vragen die nog niet beantwoord zijn ergens op. Tijdens de volgende lessen gaan de leerlingen verder met het zoeken naar de goede antwoorden. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 13

14 Les 2: De zoektocht naar de Romeinen Activiteit: Doel: Duur: Lespakket: Films over de Romeinen bekijken, creatieve opdrachten over Romeinse activiteiten Zich inleven in een Romein en daarbij gevonden informatie verwerken 60 minuten Werkbladen met de creatieve opdrachten Voorbereiding: Werkbladen pinten Activiteitencircuit en leerlingen indelen Materiaal klaarleggen (voor benodigdheden: zie p ) Ruimte reserveren Evt. hulpouders inschakelen Lesomschrijving Film Bekijk de volgende films over de Romeinen: Ga naar Bekijk: 1. Schooltv Beeldbankclip De Romeinen (2 min. 30) 2. Schooltv Beeldbankclip Romeinen in ons land (3 min. 02) U kunt ervoor kiezen nog meer Beeldbankclips over de Romeinen te laten zien. Die zijn ook te vinden op U kunt dan bijvoorbeeld zoeken op limes of Romeinen. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 14 Bespreek de films na met de leerlingen. Stel bijvoorbeeld de volgende vragen: Hoe kwam het dat er ook Germanen in het Romeinse leger zaten? Was er alleen maar oorlog tussen de Romeinen en de Germanen? Noem aan aantal dingen die de Romeinen hadden meegenomen die nieuw waren voor de Germanen. Hoe eindigde het Romeinse Rijk? Activiteitencircuit Om nog meer te weten te komen over de Romeinen wordt de klas in vijf groepjes verdeeld. Ieder groepje doet een activiteit. Als u meer tijd tot uw beschikking heeft kunt u ook in één ochtend de leerlingen het hele circuit laten doen. Bijvoorbeeld tijdens losse handvaardigheids- of tekenlessen. Wanneer u een activiteitencircuit maakt, heeft u minimaal twee ruimtes nodig, of een lokaal met een gedeelte van de hal. De activiteiten staan beschreven op werkbladen. Bekijk de activiteiten op de hoeveelheid voorbereiding en ondersteuning van klassenassistenten en/of ouders. Maak een route van de activiteiten. Verdeel de klas in vijf groepjes. Verdeel de groepjes over de activiteiten. Laat een bel gaan voor de wisseling van activiteiten. Maak een tentoonstelling in de klas van de gemaakte voorwerpen en foto s.

15 15 Tips voor de begeleiders: Leg op de tafels boeken over de Romeinen klaar. Deze boeken dienen als bronnenmateriaal. De kinderen kijken voor informatie naar de afbeeldingen in de boeken. Bij de meeste activiteiten gaat het erom dat de kinderen iets namaken. Bij elke activiteit is het goed om ook het kind zelf iets creatiefs te laten toevoegen. Dat deden de Romeinen ook. De archeologisch vrijwilliger Spreek met de leerlingen af dat u de volgende les een archeologisch vrijwilliger uitnodigt. Als het goed is liggen er vondsten die de leerlingen van huis hebben meegenomen op de informatietafel. De leerlingen kunnen hun vondsten de volgende les aan de archeologisch vrijwilliger laten zien. Ook kunnen zij de vragen van Sem die nog niet beantwoord zijn aan hem stellen. De archeologisch vrijwilliger maakt een afspraak met u voor het bezoek aan uw klas. Hij neemt een koffer mee met archeologische vondsten. Hij heeft zelf een lesbrief en is op de hoogte van het project. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 15

16 Les 3: Een archeologisch vrijwilliger op bezoek Activiteit: Luisteren, vragen stellen en beantwoorden Doel: Opgedane kennis toetsen, evalueren en aanvullen Duur: minuten Lespakket: Voor de leerkracht: bijlage les 3 vondstkaarten nummer 1 t/m 12 Voor de leerlingen: onderzoeksblad Romeinse voorwerpen Voorbereiding: Print 1 onderzoeksblad per onderzoeksgroepje De leerkracht vraagt de leerlingen of ze hun eventuele archeologische bodemvondst(en) van thuis willen meenemen voordat de archeologisch vrijwilliger op bezoek komt. Afspraak maken met de archeologisch vrijwilliger U spreekt het volgende met de archeologisch vrijwilliger af: 1. De dag, begin-, en eindtijd van de les. 2. Of de archeologisch vrijwilliger een assistent(e) mag meenemen (ivm kennis/ ervaringsoverdracht, maatschappelijke stage o.i.d.) 3. Of er digitale afbeeldingen van de voorwerpen uit de leskist op het digiboard getoond kunnen worden. 4. Of er plek is om voor of na de les met leerlingen hun vondsten te bekijken en te bespreken, en of na afloop de les nabesproken kan worden met de leerkracht. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 16 Voorbereiden leerlingen U vertelt de leerlingen dat de archeologisch vrijwilliger en eventuele assistent(e): - weten dat zij bezig zijn met de kaarten van Sem. - hun eventuele archeologische bodemvondst(en) met hen gaan bespreken. - hen Romeinse voorwerpen in handen gaan geven om die te onderzoeken. Laat de leerlingen de meegebrachte bodemvondsten op uw bureau voorin de klas neerleggen. Stel hooguit 12 onderzoeksgroepen met elk 2/3 leerlingen samen. De leerlingen gaan met elkaar in dit onderzoeksgroepje een voorwerp onderzoeken.

17 17 Les 4: De brief aan Sem Activiteit: Doel: Duur: Lespakket: Brief aan Sem schrijven Opgedane kennis verwerken en evalueren 30 minuten Tips voor het schrijven van een brief Voorbereiding: Kladbrieven en ingevulde werkbladen over ansichten klaarleggen Lesomschrijving De kinderen schrijven de nette versie van de brief aan Sem. Ze geven hem tips en zeggen waar hij moet kijken voor de juiste informatie. Ze schrijven ook nog iets persoonlijks aan hem. 1) Herhaal samen met de leerlingen kort wat er in de afgelopen lessen is gebeurd: - De ansichtkaarten van Sem - Historische bronnen: kaarten, brieven, boeken, archeologische vondsten, etc. - Wat zijn we daardoor ook alweer te weten gekomen? - Wat hebben we gemaakt? 2) Vertel de leerlingen dat ze Sem nu een nette brief terug gaan schrijven. Geef de leerlingen tips voor het schrijven van de brief: - Schrijf bovenaan je woonplaats en de datum. - Begin de brief met Beste Sem,. - Verwijs naar de ansichtkaarten die de klas van Sem heeft gekregen. - Vertel wat je hebt ontdekt en gedaan. - Geef Sem tips over de Romeinen. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 17

18 Facultatief: Bezoek aan Romeins erfgoed Collecties met voorwerpen uit de Romeinse tijd Stadsmuseum Woerden: Oudheidkamer het Kabinet De Meern: Centraal Museum Utrecht: Museum Dorestad Wijk bij Duurstede: Stadsmuseum IJsselstein: Museum Het Rondeel Rhenen: Kerkstraat 1, 3910 AE Rhenen, Museum Flehite: Schatkamer Domplein: De parasite in Leidse Rijn In de wijk Hoge Woerd in Leidse Rijn (westelijk deel van de stad Utrecht) is een gedeelte van de Limes teruggevonden. Bij de Limes zijn ook een badhuis, twee schepen (De Meern 1 en De Meern 2) en vier wachttorens gevonden. Naast deze grote vondsten zijn ook kleine vondsten gedaan. Een aantal daarvan zijn te zien in de parasites in Hoge Woerd. In deze ruimtes kun je allerlei zaken te zien, Romeinse activiteiten te doen en informatie te vinden over de Romeinen. Je kunt zelfs over de weg lopen waarover de Romeinen ook liepen! Zie: Fort Vechten (Bunnik) Bij dit fort staat een replica van een Romeinse wachttoren. Deze is regelmatig met Romeinen in actie te bezichtigen. Zie: DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 18 Fietsen langs de Limes In de provincie Utrecht kun je de Limes-route fietsen tussen Wijk bij Duurstede en Woerden. Langs de route staan (nieuwe) Romeinse mijlpalen als herkenningstekens. De kaart is sinds mei 2007 verkrijgbaar bij diverse VVV s in de regio Utrecht. Archeon De Romeinse tijd beleef je in het dorpje Trajectum ad Renhum (150 jaar na Chr.) Hier kan je een echt Romeinse badhuis bezoeken en ontspannen bij een Romeinse massage. Of je gaat kijken hoe de pottenbakker met "moderne" technieken zijn potten maakt. Natuurlijk mag een offer aan de godin Nehaleniae niet ontbreken, maar pas wel op voor de stoere Romeinse soldaten! Zie: Rijksmuseum van Oudheden Het Rijksmuseum van Oudheden is het nationale centrum voor archeologie, waar jong en oud kan genieten van de beschavingen uit het oude Egypte en het Nabije Oosten, de Griekse en Romeinse wereld en het vroege Nederland. Zie: Kijk ook eens deze sites! MobiLimes boeken kan op:

19 19 Literatuurlijst Boeken Peter Smit, Gerard Sonnemans, Annejoke Smids, Joyce Pool, Wim Daniëls, Het Grote geschiedenisboek (uitgeverij Scala leuker leren 2006). Ruud Jurriaans, Geralda Juriaans-Helle, Marcus en Melissa (Alkmaar 1998). John Guy, Het leven van de Romeinen (uitg. Corona 1999). Marjan Slob, Esther Ottens, In het oude Rome (Alphen aan de Rijn 1992). Simon Adams, De oude Romeinen (uitgeverij Gottmer geleerd 2006). Websites o.a. lesmateriaal over Leidse Rijn en verhalen : thema Romeinen in Utrecht Geraadpleegde bronnen Kaart van Nederland rond het jaar 200: Bernard Colenbrander en MUST Stedebouw (red.), Limes Atlas (Rotterdam 2005) p. 28. Limeskaart: uitgave van Programmabureau de LIMES Brieven van de Romeinen : naar Limesatlas: De Romeinen over het Noorden in zeventien citaten (Bernard Colenbrander en MUST Stedebouw (red.), Limes Atlas (Rotterdam 2005)) Jeen Postma heeft model gestaan voor het jongetje Sem. Wij hebben ons best gedaan om rechthebbenden te achterhalen. Indien u meent rechthebbende te zijn, verzoeken we u contact met ons op te nemen. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 19

20 Bijlagen Bijlage les 1: De brief van Sem Ha kinderen van groep 6! Oh, wat ben ik toch een stomkop! Het is een zooitje in mijn hoofd. Hebben jullie mijn ansichtkaarten al gekregen? En de kaart met de brief? O nee, de brief ben ik nu aan het schrijven. Dus dat kan niet. Ik begin maar eens vooraan. Ik ben Sem en ik ben heel erg gek op Romeinen. Dat komt omdat ik naar de wijk Leidsche Rijn in Utrecht ben verhuisd. Dat is een nieuwe wijk. In 2003 hebben ze in de grond sporen gevonden van de Romeinen. Een badhuis, een toren, een schip en een weg. Dat vond ik echt spannend! Ik woon op een plek waar ook Romeinen liepen! Nu spaar ik alles van Romeinen. Ik wil graag nog Romeinse bierdopjes. Oh nee, toen waren er nog geen bierflesjes. Ik spaar alles van de Romeinen. Plaatjes en boeken over munten, over potten en over het Romeinse leven. Ook op internet staat veel over Romeinen. Maar dat is allemaal zo moeilijk geschreven! Ik ga ook wel eens naar een film over de Romeinen. En natuurlijk lees ik Asterix en Obelix. Ik wil eigenlijk dat in Nederland ook een Asterix en Obelix woonden. Dan heetten ze vast Kevinix en Mohamix. Met mij gaat het goed. En met jou? O nee, zo gaat deze brief niet. Ik wil jullie w at vragen. Kunnen jullie mij helpen? Ik ben soms een beetje in de war. Dan haal ik dingen door elkaar. Dan denk ik dat de Romeinen middeleeuwse ridders waren. En een andere keer denk ik weer dat er krokodillen in de Rijn zwommen. En dat is stom, want niet waar. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 20 Jullie hebben mijn kaarten gekregen, toch? Mooi sta ik er op, hè? Op de achterkant staat een stukje verhaal over de Romeinen. Ik weet niet zeker of het waar is. Of het klopt. De Romeinen kwamen toch naar Utrecht omdat wij zulke lekkere kaas konden maken? Of niet? Kunnen jullie opzoeken of mijn informatie klopt? Ik heb hier wat tips bij gedaan. Misschien kunnen jullie daar iets mee. Ik vind jullie nu al aardig. Doei, Sem

21 21 Bijlage les 1: Kaart van Nederland rond het jaar 200 (fragment) DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 21

22 DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 22 Bijlage les 1: Limeskaart (uitg. Programmabureau de LIMES)

23 23 Bijlagen les 1 Werkbladen bij de ansichtkaarten ROMEINEN Werkblad bij ansicht 1 (Groeten uit Fletio) Opdracht 1 Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingen kloppen niet. Overleg met je groepje. Zet achter iedere zin of die waar is of niet. Doe dit met potlood. Later mag je nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet. De Romeinen kwamen over zee met kano s. Later voeren ze met luchtballonnen naar het gebied dat nu Nederland heet. Romeinen reisden altijd door de lucht en over het water. Dat kwam omdat ze geen zaag hadden voor al die bomen die op het land in de weg stonden. Hier zie je de resten van de oude Romeinse weg. Die weg heet de Limes. Hier in Leidse Rijn vonden ze ook resten van Romeinse schepen. Net als in Woerden. Daar zijn ook opgravingen geweest. De Romeinen kwamen vooral voor onze kaas. Daar waren zij dol op. En op onze pizza s. Die hadden ze niet in Noorwegen. Wij weten zoveel van de Romeinen omdat hun foto s, krantenberichten en video s bewaard zijn gebleven. Het Romeinse rijk was namelijk van 1901 tot DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 23

24 Hoe weet je of iets waar is? Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto s en spullen die informatie geven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinse tijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijd opgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nu hebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onze voorvaders leefden. Opdracht 2 Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet! Op de kaart zijn 9 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek, de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waar is! Dan weet je ook wat er niet klopt. a) Lees de bronnen: Je geschiedenisboek: Informatieboeken: Document: Internet: vraag de leerkracht welke bladzijdes die je zelf hebt meegenomen brieven van Romeinen gebruik Google zoek bij entoen.nu/romeinselimes/mb zoek bij zoek bij zoek bij DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 24 Verdeel de bronnen over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek in kopjes en titels onder andere naar de woorden: limes, rijksgrens, vervoer, transport. b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

25 25 ROMEINEN Werkblad bij ansicht 2 (Groeten uit Fectio) Opdracht 1 Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingen kloppen niet. Overleg met je groepje. Zet achter iedere zin of die waar is of niet. Doe dit met potlood. Later mag je nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet. De Romeinen waren woeste jongens met lange haren en grote spierballen. Ze hadden knotsen om mee te slaan. Ze plunderden de dorpen in de bergen. En namen al het goud mee. Ze vochten met de Noormannen. Ook met de Friezen. Friezen woonden in het zuiden, bij Maastricht in de buurt. De Romeinen bouwden forten langs de Rijn. Alle forten waren van steen. In de forten woonden alleen soldaten. Ze noemden zo n fort een kazerne. De Romeinen droegen een helm en een metalen vest als bescherming tegen pijlen. Dat hadden de Friezen nog nooit gezien. Hier sta ik bij een nagemaakte Romeinse toren. Op deze plek stond er in de Romeinse tijd net zo één. Uiteindelijk werden de Romeinen de baas over het gebied langs de rivier de Rijn. Maar alléén in de provincie Utrecht. Ze wilden graag de baas zijn over een heel groot gebied. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 25

26 Hoe weet je of iets waar is? Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto s en spullen die informatie geven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinse tijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijd opgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nu hebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onze voorvaders leefden. Opdracht 2 Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet! Op de kaart zijn 9 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek, de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waar is! Dan weet je ook wat er niet klopt. a) Lees de bronnen: Je geschiedenisboek: Informatieboeken: Document: Internet: vraag de leerkracht welke bladzijdes die je zelf hebt meegenomen brieven van Romeinen gebruik Google zoek bij entoen.nu/romeinselimes/mb zoek bij zoek bij zoek bij DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 26 Verdeel de bronnen over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek in kopjes en titels onder andere naar de woorden: overheersen, macht, vechten, castellum, verdedigen. b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

27 27 ROMEINEN Werkblad bij ansicht 3 (Groeten uit Levefanum) Opdracht 1 Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingen kloppen niet. Overleg met je groepje. Zoek die zinnen op en zet er een streep onder met potlood. Later mag je het nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet. De Romeinen hadden niet zoveel vrienden. Dat kwam omdat ze vaak weg waren om gebieden te veroveren. Na een verovering bouwden ze eerst een castellum. Daarna woonden ze in dat castellum en hielden het gebied in de gaten. Ze verveelden zich een beetje. Want er waren geen vrouwen en kinderen. Daarom gingen ze de buurt verkennen. En wat bleek? De Germanen hadden iets te verkopen. Koeien en kaas, tv s en radio s. Met die spullen konden de Romeinen fijn spelen. En de Germanen waren erg blij met de kralen en spiegeltjes die zij kregen als betaling. Van Nederlands eten hielden de Romeinen niet. Ze misten olijven, tomaten en salami. Dus hadden ze een ander plan. Ze bouwden een weg van stenen langs hun bezettingen. Zo konden ze snel naar Rome reizen. Zo gebeurde het. Want per slot hadden ze allemaal heimwee. En door die weg waren ze al in twee dagen thuis. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 27

28 Hoe weet je of iets waar is? Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto s en spullen die informatie geven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinse tijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijd opgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nu hebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onze voorvaders leefden. Opdracht 2 Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet! Op de kaart zijn 7 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek, de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waar is! Dan weet je ook wat niet klopt. a) Lees de bronnen: Je geschiedenisboek: Informatieboeken: Document: Internet: vraag de leerkracht welke bladzijdes die je zelf hebt meegenomen brieven van Romeinen gebruik Google zoek bij entoen.nu/romeinselimes/mb zoek bij zoek bij zoek bij DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 28 Verdeel de bronnen over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek in kopjes en titels onder andere naar de woorden: overheersen, macht, markt, handel, grens, Limes, wegen. b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

29 29 ROMEINEN Werkblad bij ansicht 4 (Groeten uit Traiectum) Opdracht 1 Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingen kloppen niet. Overleg met je groepje. Zoek die zinnen op en zet er een streep onder met potlood. Later mag je het nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet. De Romeinen waren arm en klein, maar dapper. Thuis in Rome woonden ze in kleine hutjes van hout. Dat heet een castellum. De stad Rome had rechte, brede wegen en straten. Zo konden de paarden en wagens er makkelijk door. En de vrachtwagens ook. De Romeinen werkten hard. Ze hielden ook heel veel van sport. Dat kwam omdat het in de hutten zo koud was. Al hadden ze vloerverwarming. En stromend water. Ze zaten nooit onder het eten. Dat deden ze staand aan een tafeltje. De Germanen leerden aan de Romeinen hoe je een badhuis bouwt. Dat konden de Germanen goed. Met vloerverwarming, warm water en prachtige mozaïeken op de vloer en tegen de muur. Er werd gesport en gegeten. Of vergaderd. Dat wilden de Romeinen ook wel. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 29

30 Hoe weet je of iets waar is? Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto s en spullen die informatie geven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinse tijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijd opgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nu hebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onze voorvaders leefden. Opdracht 2 Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet! Op de kaart zijn 9 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek, de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waar is! Dan weet je dus ook wat niet klopt. a) Lees de bronnen. Geschiedenisboek: Informatieboeken: Document: Internet vraag de leerkracht welke bladzijdes die je zelf hebt meegenomen brieven van Romeinen gebruik Google zoek bij entoen.nu/romeinselimes/mb zoek bij zoek bij zoek bij DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 30 Verdeel de boeken over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek in kopjes en titels onder andere naar de woorden: overheersen, macht, badhuizen, de stad Rome, versieringen, kunst. b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

31 31 ROMEINEN Werkblad bij ansicht 5 (Groeten uit Laurium) Opdracht 1 Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingen kloppen niet. Overleg met je groepje. Zoek die zinnen op en zet er een streep onder met potlood. Later mag je het nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet. Er was geen Romein die kon tekenen, schilderen, of beeldhouwen. In de stad Rome was het dan ook maar een saaie bende. Daarom waren ze naar deze streken gekomen. Om de kunst af te kijken bij de Friezen en de Germanen. Want dat waren goede kunstenaars! Ze maakten de mooiste beelden en muurschilderingen. Zo versierden de Romeinen hun badhuizen toen ook. Dat badhuis noemden ze castellum. Waar/Niet waar De Romeinen konden goed rekenen en schrijven. Het Romeinse alfabet gebruiken we nog steeds. Net zoals de maanden van het jaar. Die hebben we ook nog van de Romeinen. Ze gingen niet allemaal naar school, sommige kinderen kregen thuis les. Op de computer. Het was voor de Friezen wel eens lastig dat die Romeinen zoveel goden hadden. Daar moest je altijd offers aan brengen en dat vergaten de Friezen wel eens. En dat vonden de Romeinen weer onbeleefd. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 31

32 Hoe weet je of iets waar is? Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto s en spullen die informatie geven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinse tijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijd opgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nu hebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onze voorvaders leefden. Opdracht 2 Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet! Op de kaart zijn 8 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek, de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waar is! Dan weet je ook wat niet klopt. a) Lees de bronnen: Geschiedenisboek: Informatieboeken: Document: Internet vraag de leerkracht welke bladzijdes die je zelf hebt meegenomen brieven van Romeinen gebruik Google zoek bij entoen.nu/romeinselimes/mb zoek bij zoek bij zoek bij DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 32 Verdeel de boeken over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek bij kopjes en titels onder andere naar de woorden: overheersen, macht, badhuizen, spelen, rekenen, schrijven, goden, verering. b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

33 33 Bijlage les 1: Romeinse brieven Hier zie je stukjes van brieven van Romeinen die wel 2000 jaar oud zijn! 1 In 58 voor Chr. reisde keizer Julius Caesar met zijn leger vanuit Italië naar het noorden. Ze dachten dat daar de rand van de wereld was. Julius Caesar schreef: In de buurt van de Oceaan splitst de Rijn zich in verschillende delen. Daar zijn enorm grote eilanden. Ze worden bewoond door woeste barbarenstammen. Daaronder zijn mannen die van vis en vogeleieren leven. Via vele armen stroomt de Rijn dan uit in de oceaan. 2 Plinius was een Romeins bestuurder. Hij schreef: In ieder geval in het oosten wonen verschillende volkeren langs de kust van de oceaan. Daar zijn geen bomen en struiken. Twee keer per etmaal komt de oceaan daar met geweldige watermassa s over een onmetelijke afstand aanzetten. Het water bedekt het land. Hoort dit land nu bij de zee of bij het vasteland? Daar woont dat arme volk op vlonders of hoge terpen. Met de hutten lijken ze wel zeelieden als het water het land bedekt. Ze kunnen geen vee houden zoals andere volken want er is geen struikgewas. Dus eten ze alleen vis. Ze verwarmen hun verkleumde lichaam met turf. Ze drinken alleen regenwater dat ze in kuilen bij de ingang van hun huis bewaren. 3 De historicus Tacitus schreef: Het terrein is er woest, het klimaat ruw, het leven en landschap somber. Je komt hier alleen indien dit je vaderland is. De Bataven vallen het meest op van alle volkeren. Zij zijn moedig. Zij bewonen geen groot stuk van de oever, maar wel een eiland in de Rijn. Ze betalen geen belasting en moeten daarom wel hun hele leven strijden. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 33

34 DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 34 Bijlagen les 2: Werkblad 1, Romeinse kleden en kappen

35 35 Bijlagen les 2: Werkblad 2, Romeinse sandaal DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 35

36 DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 36 Bijlagen les 2: Werkblad 3, munt maken

37 37 Bijlagen les 2: Werkblad 4, mozaïek maken DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 37

38 DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 38 Bijlagen les 2: Werkblad 5, archeologische vondst maken

39 39 Bijlage les 3: Vondstkaarten (achtergrondinformatie voor de leerkracht) Project Vondstnummer Langs de Limes 1 Vondst omschrijving Een wastafeltje met een stylus. Het wastafeltje bestaat uit twee delen en is aan beide kanten gevuld met bijenwas. Het tafeltje kan dichtgeklapt worden. De letters die geschreven worden met de puntige metalen stift (stylus) in de was, blijven zo leesbaar. De was in het tafeltje kan weer glad gestreken worden door de was te verwarmen. Zo kan het wastafeltje vaker gebruikt worden voor het schrijven van teksten. Kinderen gebruikten deze wastafeltjes op school. Opmerkingen Dit wastafeltje en deze stylus zijn replica s. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp. Project Vondstnummer Langs de Limes 2 Vondst omschrijving Aardewerken olielampje. In het olielampje zit een gat om het lampje met olijfolie te vullen. Aan de andere kant steekt een lont uit een tuitje, deze wordt aangestoken. Olijfolie was best duur in de Romeinse tijd. Het lampje gaf niet heel veel licht. De Romeinen gebruikten aardewerken of bronzen olielampjes om hun huizen te verlichtten. Sommige luxe olielampjes hadden meerdere tuitjes met lonten, zo n lampje gaf meer licht. De lampjes hadden soms prachtige versieringen. Op dit lampje zie je een afbeelding van de Romeinse god Jupiter: de oppergod en de god van de donder en bliksem. Opmerkingen Dit olielampje is een replica. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp. Project Vondstnummer Langs de Limes 3 Vondstomschrijving Romeinse schaar. Romeinse scharen waren van brons of ijzer gemaakt. Ze zien er anders uit dan de scharen die wij nu gebruiken. De Romeinse schaar heeft geen scharnier, maar is eigenlijk een soort knijpschaar. Romeinen knipten er onder andere leer en stof mee. Deze schaar werd veel gebruikt in de Romeinse tijd. Opmerkingen Deze Romeinse schaar is een replica. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp. DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 39

40 Project Vondstnummer Langs de Limes 4 Vondstomschrijving Een stuk van een eikenhouten paal. Eikenhout is sterk en duurzaam hout. De hele paal was ongeveer 1.20 meter lang. Dit soort palen werden gebruikt om de Romeinse weg te verstevigen. De weg lag op een kleine dijk. De eikenhouten palen werden aan de zijkanten van de weg ingeslagen naast elkaar. Tegen de palenrij werden planken overdwars vastgemaakt. Deze beschoeiing zorgde ervoor dat de weg niet door het water weggespoeld zou worden. Nederland was in de Romeinse tijd moerasachtig gebied. De weg liep vlakbij de rivier de Rijn. Toch is het niet overal gelukt om de weg op deze manier te beschermen, op meerdere plekken moest de weg daarom af en toe verl egd worden. Opmerkingen Dit stuk van een eikenhouten paal is echt en gevonden bij opgravingen door archeologen. Het stuk hout is dus bijna 2000 jaar oud. Project Vondstnummer Langs de Limes 5 DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 40 Vondstomschrijving Dolfijnfibula. Een fibula is een mantelspeld of doekspeld. De speld werd gebruikt om de mantel of een doek op de schouder mee vast te spelden. De fibula is eigenlijk de voorloper van de veiligheidsspeld of knoop. Er waren simpele mantelspelden, maar ook spelden met prachtige versieringen. Deskundigen kunnen aan de stijl en de vorm van een fibula zien uit welke keizer-periode de fibula komt. Opmerkingen Deze fibula is een replica. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp. Project Vondstnummer Langs de Limes 6 Vondstomschrijving Een stuk van een Romeinse tegula. Een tegula is een dakpan. De Romeinen hebben de dakpannen bedacht. Ze gebruikten twee soorten pannen. De tegula is een grote platte dakpan met opstaande randen. Over deze randen werd een imbrex gelegd, dit was een halfronde dakpan. Zo kon er geen regenwater tussen de dakpannen naar binnen lekken. De dakpannen werden door de Romeinen zelf gebakken. Ze hadden daar speciale ovens voor.