Eemshaven-Delfzijl. Dijkverbetering. Mooi om te zien hoe het verandert. Robert van Rees, pagina 8. December 2016 Mei 2018 September 2018

Transcriptie

1 Dijkverbetering Eemshaven-Delfzijl Mooi om te zien hoe het verandert Robert van Rees, pagina 8 December 2016 Mei 2018 September 2018 Combinatie Ommelanderdiek bestaat uit Boskalis Nederland BV en KWS Infra BV

2 Een dijkverbetering anno 2018 Toen in 1970 de vorige dijkverbetering plaatsvond, had niemand een idee over de klimaatontwikkelingen zoals we die nu kennen. In de jaren die volgden beschermde de dijk tussen Eemshaven en Delfzijl het achterland tegen het zeewater. De klimatologische veranderingen gingen ondertussen hun gang en de technologische ontwikkelingen gingen snel vooruit. Nu we tientallen jaren verder zijn, zitten we midden in de volgende dijkverbetering. En dat is, met de opdracht te voldoen aan de nieuwste normering voor waterveiligheid, eentje van formaat. Tegelijk is het ook een dijkverbetering waarbij de modernste technieken en materialen worden toegepast om zo efficiënt mogelijk de werkzaamheden te kunnen uitvoeren. Denk bijvoorbeeld aan 3D-technologie en GPS-gestuurde machines en meettechnieken. In dit magazine geven we u een kijkje achter de schermen van het werk dat komt kijken bij deze dijkverbetering. Ook vertellen we wat we doen, welke materialen we gebruiken en wie er aan het werk zijn. Laat u zich informeren, verrassen en verbazen. Beleef het mee! Aan de dijkverbetering werken samen: Aan de dijkverbetering betalen mee: Opdrachtgever: Opdrachtnemer: Commissie Bodemdaling Dit magazine wordt u aangeboden door Ommelanderdiek en het waterschap Noorderzijlvest. Het magazine verschijnt in 2018 en in COLOFON: Interviews en teksten: Statement communicatieadviesbureau Eindredactie: Ommelanderdiek en het waterschap Noorderzijlvest Fotografie: Jan Buwalda, Eemsdelta Drones, Antea Group, waterschap Noorderzijlvest, Bas Beentjes Vormgeving: ICO communicatie

3 VOORWOORD Het werken aan dijken is typisch Nederlands. We staan er over de hele wereld om bekend. Toch gebeurt het maar zelden, dat je het bouwen aan een dijk van zó dichtbij kunt meemaken als hier. En dan ook nog over een lengte van bijna 12 kilometer. Een ongekend groot project. Tussen Delfzijl en Eemshaven gebeurt het. De dijk tussen Delfzijl en Eemshaven werd als eerste in ons land geselecteerd voor versterking volgens de nieuwe veiligheidsnormen. Dat is verklaarbaar. De bodem daalt hier als gevolg van de gaswinning, terwijl de zeespiegel stijgt door de klimaatverandering. We hebben bovendien te maken met de aardbevingsproblematiek en dan ligt Delfzijl ook nog eens in de trechter van de Eems, waardoor het water hier bij storm en vloed extra snel en hoog wordt opgestuwd. Hoewel dit voor ons het waterschap Noorderzijlvest - een prachtig avontuurlijk project is, kan ik me goed voorstellen dat het u als omwonende nogal wat overlast bezorgt. De dijk komt letterlijk naar u toe. Iedere dag zand, stof, lawaai en veel veranderingen, dat is niet prettig. Gelukkig ervaren we veel begrip voor het werk dat gedaan moet worden en kunnen we de havenstad Delfzijl nog mooier en aantrekkelijker maken. Denk aan de koppelprojecten Marconi, Dubbele Dijk, het fietspad en de Rijke Dijk én aan kansen die dankzij de dijkverbetering konden worden verzilverd, zoals het MuzeeAquarium, de nieuwe toegangsbrug naar het Eemshotel en het nieuwe strand. In dit magazine laten we u graag zien wat er allemaal komt kijken bij deze dijkverbetering. Uiteraard nodigen we u van harte uit om het werk mee te beleven. Dat kan op werkdagen in het bezoekerscentrum aan de Noordersingel 1 in Delfzijl, 24 uur per dag online (zelfs in 3D en in virtual reality) en op het werk zelf, tijdens de Dag van de Bouw in het voorjaar en de Week van Ons Water in het najaar. Ik wens u veel leesplezier. Mede namens mijn collega s en bouwpartners kan ik zeggen, dat wij uw belangstelling, begrip, bezoek, waardering en reacties zeer op prijs stellen. Als eerste in Nederland voldoet onze verbeterde dijk straks aan de nieuwste en strengste normen. De veiligheid is dan voor tenminste 25 jaar gegarandeerd. We moeten er wel flink voor pionieren, omdat we iets doen wat nog niet eerder is gedaan. Tegelijkertijd zijn we daarmee ook een voorbeeld voor heel Nederland. Iets, waar we met elkaar erg trots op kunnen zijn! Vandaar ook dit magazine. Eisse Luitjens Lid Dagelijks bestuur waterschap Noorderzijlvest Loco-dijkgraaf 3

4 & Opdrachtgever Opdrachtnemer Opdrachtgever en opdrachtnemer worden in dit bijzondere project vertegen woordigd door twee stevige kerels, die aan elkaar gewaagd zijn: Ate Wijnstra, projectmanager namens opdrachtgever het waterschap Noorderzijlvest en Gertjan Timmers, projectmanager namens opdrachtnemer Ommelanderdiek. Voor het interview schuiven beide heren gebroederlijk aan op het projectbureau aan de Noordersingel 1 in Delfzijl. links: Ate Wijnstra rechts: Gertjan Timmers 4

5 Voor mij is dit een once in a lifetime gelegenheid om mee te maken, steekt Ate meteen van wal. Vroeger zag een project als dit er veel eenvoudiger uit. Toen ging het vooral om de dijk zelf. Nu hebben we met oneindig veel wet- en regelgeving en allerlei factoren er omheen te maken: Natura 2000, partners, kabels, leidingen, archeologisch onderzoek, een paar bunkers, explosieven, zeehonden, vogels en de media. En alsof dat nog niet genoeg is, hebben we natuurlijk de aardbevingen, de bodemdaling en de zeespiegelstijging, waar het allemaal om te doen is. 31 december 2019 Ik hoop niet, dat dit voor mij once in a lifetime is, grijnst Gertjan. Bij aannemers is het wat normaler om dit soort grote projecten te draaien, hoewel het hier gaat om een omvangrijke dijkverzwaring, in combinatie met de aardbevingsopgave. Dat is best uniek. Het betekent dat er nog erg veel werk verzet moet worden. Maar op 31 december 2019 zijn we klaar met de dijk. Dan hebben we de dijk uitgekleed, versterkt met zand, weer ingepakt met klei en bekleed met steen, asfalt en gras. Hoger, breder, sterker Ate: Klopt, met bijna een miljoen kuub zand, kuub klei en ton asfalt. We moeten flink wat volume aanbrengen om de dijk te beschermen tegen bijvoorbeeld een aardbeving met een magnitude van 5. We maken de dijk daarom hoger, breder en sterker. Gemiddeld wordt de dijk circa 50 centimeter hoger, bij Delfzijl zelfs 2 meter. Verder wordt de dijk gemiddeld 5 tot 15 meter breder, maar op sommige plekken wel 25 meter. Na oplevering voorzien we de dijk van sensoren, zodat we permanent kunnen zien hoe de dijk erbij ligt. De kosten daarvan worden trouwens door de NAM betaald. Op schema Gertjan: Bij dit soort grote projecten is het belangrijk dat alle samenwerkende partijen een positieve intentie hebben en in goed onderling vertrouwen werken aan resultaten en het oplossen van problemen. In dat opzicht vind ik het heel goed, dat we samenwerken vanuit één pand, hier in Delfzijl. We hebben een prima dialoog, zowel met elkaar als met de betrokkenen. We weten elkaar te vinden, we liggen op schema en we blijven binnen het oorspronkelijke budget! 5

6 Bert de Wolff (links) in gesprek met een inwoner van Delfzijl ONTWERP(DREAM)TEAM! Hoe ontwerp je een dijk van 12 kilometer, waar ook nog verschillende koppelprojecten aan vast zitten? Dat kan alleen maar met een DreamTeam. Voor het waterschap en Ommelanderdiek werken vele vakspecialisten met elkaar samen, vanaf diverse locaties in Nederland. Maak kennis met een aantal van hen: Bert de Wolff (technisch manager voor het waterschap), Wouter Leusink (ontwerpleider Dubbele Dijk), Engbert van der Weide (integraal ontwerpleider) en Wout van der Gun (BIM-coördinator) voor Ommelanderdiek. Bert de Wolff: Ik ben al in mei 2014 begonnen. Ver voordat in november 2017 de grootschalige grondbewegingen konden beginnen, moest er namelijk eerst van alles worden voorbereid. Dat duurt meestal langer dan het werk buiten. Je moet grond aankopen, vergunningen regelen, kabels en leidingen verleggen, archeologisch onderzoek doen, niet gesprongen explosieven opsporen en verwijderen. En dat allemaal voordat je kunt beginnen. Drie keer opnieuw Twee jaar later, in 2016, werd het project aanbesteed en gegund aan Ommelanderdiek. Vervolgens liepen we een jaar vertraging op, omdat er onduidelijkheid was over de nieuwe normen voor de aardbevingsbestendigheid van de dijk. We hebben toen alle beschikbare kennis uit de kast moeten halen, zowel nationaal als internationaal. Het Rijk kwam ook nog met nieuwe rekenvoorschriften voor de stabiliteit van de dijk bij hoog water. Al met al hebben we de dijk wel drie keer opnieuw ontworpen. Erg vervelend, want je wilt graag zo snel mogelijk het ontwerp laten zien aan de omgeving. En dat kon telkens maar niet. 19 segmenten De moeilijkheid zit onder andere in omvang en complexiteit: 12 kilometer dijk, die nergens hetzelfde is. De situatie in Delfzijl is heel anders dan elders. En dan al die koppelprojecten. Uiteindelijk hebben we 19 verschillende segmenten gemaakt. Uit onderzoek naar de bodemopbouw van de dijk weten we, dat we te maken hebben met verschillende materialen en types ondergrond: klei-, zand- en veenlagen in allerlei dieptes en richtingen. Vanuit mijn vakgebied bekeken is dit echt heel gaaf! We zijn het eerste project in Nederland dat wordt gebouwd volgens de nieuwe normering. Koploperproject Alle ontwerpdetails staan in GIS (Geografisch Informatie Systeem). Op basis daarvan controleren wij of alles klopt en daarna worden deze gegevens bewaard. Als later weer aan de dijk wordt gewerkt, is alle data digitaal beschikbaar. Eind 2019 heb ik het project echt van begin tot eind meegemaakt. Eerst heb ik een paar jaar met papier geschoven achter mijn tekentafel en nu loop ik buiten, midden in het ontwerp waar ik aan heb meegewerkt. Voor mij was dít ooit de reden om Civiele Techniek te gaan studeren. Het is een koploperproject in Nederland. Men komt hier van heinde en verre kijken en belt ons op om vragen te stellen. Hoe mooi is dat? 6

7 Wouter Leusink: Mijn werk begint met de analyse van alle informatie die beschikbaar is over de bestaande dijk, de omliggende terreinen en de gebruikte materialen en bekleding. Voordat je überhaupt begint met ontwerpen hebben we er al een complete studie op zitten. Wat lastig is om exact te berekenen, is hoe de dijk er over een groot aantal jaren uit zal zien. De dijk moet eind 2019 voldoen aan de eisen van nu, maar over 25 jaar ook nog steeds aan de eisen van dat moment. Aangezien de dijk blijft zetten, zal deze in de toekomst lager zijn dan bij oplevering. Dat kan zomaar gaan om enkele tientallen centimeters. Wouter en Engbert aan het werk met het ontwerp Engbert van der Weide: In totaal werken we met 30 ontwerpers: een ontwerpmanager, ontwerpleiders, 3D modelleurs en geotechneuten. Het grootste deel van ons ontwerpteam zit in Kampen. Daarnaast hebben we specialisten in Papendrecht, Duitsland en hier in Delfzijl. We werken van grof naar fijn. Eerst kijken we hoe hoog de dijk moet zijn en daarna berekenen we hoe breed de berm dan moet zijn. Ontwerpen doen we in AutoCAD Civil 3D, een geavanceerd ontwerpprogramma voor infrastructurele projecten. Hiermee werken we heel nauwkeurig elk detail van het ontwerp uit. Waar kraanmachinisten vroeger op papier zagen wat ze moesten uitvoeren, krijgen ze nu een USBstick met het digitale ontwerp voor in de kraan. Zo wordt het ontwerp met grote precisie uitgevoerd en ziet het eindbeeld er exact zo uit als het ontwerp. Wout van der Gun: Alle verschillende deelontwerpen voeg ik samen in het Bouw Informatie Model (BIM). Samen vormt dat een compleet 3D-model. Dit model kleed ik vervolgens verder aan met details en inrichting, zoals gras, verkeersborden, bankjes, asfalt en andere verharding. Zo n aangekleed 3D-model maakt inzichtelijk hoe alles er precies uit komt te zien. Het laat ook zien wat er allemaal in de grond aanwezig is aan kabels, leidingen en watergangen en tegen welke problemen je mogelijk nog aanloopt. Al met al gaat het om ongelooflijk veel data: wel 100 Gb aan bestanden. Als ik in Delfzijl ben, krijg ik pas echt het gevoel van de hoogte van de dijk en de omgeving die ik anders alleen maar op mijn scherm zie. Het is goed af en toe in het echt te zien waar je mee bezig bent en inmiddels ook heel gaaf het ontwerp tot uitvoering te zien komen. Wout van der Gun met op het scherm het 3D-ontwerp 7

8 Robert van Rees Inwoner Farmsum Mooi om te zien hoe het verandert Vanuit Farmsum loop ik regelmatig langs de werkzaamheden bij Marconi. Ik heb hier een hele geschiedenis liggen en vind het mooi om te zien hoe het hier verandert. Mijn vader werkte bij het loodswezen in Delfzijl, als kind gingen we daarom vaak langs de haven. Als echte waterrat moest ik zelfs op vakantie eerst water zien voordat het vakantiegevoel begon. Ik heb gewerkt als elektrotechnisch tekenaar en heb achtergrondkennis van bouwkunde. Daarom kom ik dus graag af en toe kijken bij het werk. Omdat ik maar één oog heb, heb ik beperkt zicht. Ik maak dan veel foto s van de werkzaamheden die ik thuis op de computer goed kan bekijken. Meestal kijk ik vanaf paviljoen Himmelblau of bij het Eemshotel, daar heb je een mooi uitzicht. Ik vind ook de dronebeelden van de werkzaamheden prachtig, ik kan er niet genoeg van krijgen. Ik probeer online alles goed te volgen, maar ook zoveel mogelijk vragen te beantwoorden. Het verbaast me wel eens dat niet iedereen op de hoogte is, dan probeer ik mensen actief van informatie te voorzien. Het nieuwe strand is echt een toegevoegde waarde voor Delfzijl, samen met het nieuwe terras van het Eemshotel. Ik hoop dat de loop vanuit het centrum straks weer terugkomt en iedereen kan genieten van de ruimte en het nieuwe strand. 8

9 Als kind ben ik opgegroeid in Spijk, vlak achter wat toen de zeedijk was. Die was toen een stuk lager dan nu. In die tijd was er nog geen dijkbewaking zoals we die nu kennen. De boeren bewaakten gezamenlijk de dijk, allemaal een stuk. Mijn vader had ook een stuk dijk om te bewaken en ik kan me herinneren dat ik een keer met hem mee mocht toen het hoogwater was. Het water stond bijna tot aan de top van de dijk! In de jaren 70 heb ik de opkomst van de Eemshaven meegemaakt. De kwelders waar we als kind speelden verdwenen en de zeedijk -zoals ik hem kende- werd een slaperdijk. De dijkverbetering in die jaren was lang zo ingrijpend niet als nu, toen was de dijk een stuk lager. Ik vind het prachtig om op de dijk te zijn, zodra het stormt ga ik kijken. Als je het water ziet dan krijg je er wel ontzag voor hoor, water is altijd sterker dan jij. Ik kan het werk dat nu aan de dijk gebeurt dan ook alleen maar toejuichen. De zeespiegelstijging en de aardbevingen maken het gewoon noodzakelijk. Ik woon in de Dijkzichtflat en kijk hoog uit over de werkzaamheden. Dat is prachtig om te zien, al die drukte van kranen en vrachtwagens. De dijk leeft echt en soms zijn er mooie kunstwerken te zien in het werk, bijvoorbeeld de sporen van de shovels of kranen. Als je de werkzaamheden een tijdje volgt zie je wel Een cadeautje van de dijkverbetering wat voor enorme klus het is. Het wordt me ook wel eens te gek hoor, want het geeft ook veel lawaai. Er is zelfs een dag geweest dat ik het huis uit ben gegaan. Dichtklappende kleppen van zandauto s, piepende vrachtwagens, vreselijk irritant. Maar het werk heeft ook zijn mooie kanten. Zo heb ik afgelopen voorjaar op mijn balkon een nest met torenvalken gehad. Ze had 5 eieren in een bloembak gelegd. Ik had niet gedacht dat het nest het zou gaan redden, maar begin juni kwamen ze alle vijf uit! Na een week of zeven waren ze groot genoeg en eind juli kreeg ik mijn balkon weer van ze terug. Het was echt een cadeautje om dat van zo dichtbij te mogen meemaken. Ik ben wel blij als de dijk straks klaar is en ik er weer op kan, want dat mis ik echt wel. Dan ga ik lekker fietsen op het nieuwe fietspad bovenop de dijk. Een mooi ritje wordt dat, van de Dijkzichtflat naar Spijk. Over een vernieuwde dijk naar mijn oude, vertrouwde slaperdijk. Een bewoonster uit de Dijkzichtflat 9

10 VAN ONTWERP NAAR REALISATIE, EEN LOGISTIEKE UITDAGING Het uitvoeren van werkzaamheden aan een zeedijk is met recht een uitdaging van formaat. Dat heeft te maken met de lengte van het werk, maar ook het werken aan een waterkering. In een dijk die ons beschermt tegen het zeewater, kun je niet op elk moment de schep zetten. Het plannen van de werkzaamheden is daarom van het grootste belang en een uitdagende klus. We vatten het werk samen in 6 stappen. Stap 1 - Van ontwerp naar planning Als de ontwerpen van de dijk zijn afgerond en we weten wat we gaan maken, bekijken we hoe we het gaan maken en in welke stappen. Alle grond- en materiaalstromen die door elkaar heen lopen moeten op elkaar aansluiten en elkaar niet in de weg zitten. We werken in twee seizoenen. Van 1 april tot 1 oktober (zomerseizoen) mogen we op de hele dijk werken, dus zowel aan de land- als aan de waterzijde. Van 1 oktober tot 1 april (storm- en hoogwaterseizoen) werken we hoofdzakelijk aan de landzijde van de dijk. Stap 2 - Opgeruimd en veilig werkterrein Voordat we met de echte werkzaamheden kunnen beginnen, onderzoeken we het werkgebied op niet gesprongen explosieven en archeologie (lees ook pagina 23). We onderzoeken welke kabels en leidingen aanwezig zijn en verplaatsen deze. Zo zorgen we voor een opgeruimd en veilig werkgebied. Tijdens de uitvoering komen we dan alsnog wel eens onverwachte dingen tegen in de grond, zoals puin, staalkabels, beton met staal en stukken bunkerfundering. Stap 3-3D ontwerp in machines laden Na de voorbereidende werkzaamheden gaan de ontwerpen naar de werkvoorbereiding en maatvoering. Zij zetten de 3D-ontwerpen om in machinemodellen die (met een USB-stick) worden ingeladen in de verschillende kranen. Machinisten zien dan op hun beeldscherm precies wat ze moeten doen. GPS-systemen op de kranen registreren exact welke beweging de bak van een kraan maakt. Zo ziet een machinist direct of er op een bepaalde plaats nog materiaal af of juist bij moet. Stap 4 - In lagen ophogen Als het gras en de kleibekleding verwijderd is, kan het werk aan de dijk echt beginnen. Dan begint ook het aanvoeren van zand. Heel veel zand! Het meeste zand wordt gebruikt aan de landzijde van de dijk. Hier wordt de binnenberm (de steunberm van de dijk) veel breder. Op sommige plekken wel 25 meter. Het ophogen gebeurt niet in één keer, maar in lagen. Tussen de verschillende lagen zit een bepaalde wachtperiode om het zand te laten zetten. Tijdens zo n periode wordt de grond of zand onder invloed van een belasting samengedrukt. De wachttijd (of zettingsperiode) van de nieuwe dijk rondom het strand was een jaar. Door in eerste instantie meer 10

11 zand aan te brengen dan uiteindelijk nodig is, creëren we overhoogte. Die is nodig omdat het zand gewicht (belasting) nodig heeft om de ondergrond te doen zetten. Stap 5 - Dijk in de juiste vorm maken, asfalteren en inzaaien met gras Na het verwijderen van de overhoogte en het aanbrengen van het definitieve zandprofiel, brengen we de bekleding aan. Op het buitentalud bestaat de bekleding uit klei, geotextiel, menggranulaat (gebroken puin) en asfalt. Op het binnentalud brengen we kleibekleding en gras aan. De kleilaag op de dijk is wel 80 cm dik. De onderste 50 cm hiervan is dijkenklei die zorgt voor waterdichtheid. Stap 6 - inrichten van de dijk voor gebruikers: bezoekers en schapen op de dijk Tegen het einde van de werkzaamheden brengen we ook de inrichting van de dijk aan. Denk hierbij aan: trappen, veeroosters en drinkbakken, onderhoudswegen, fietspad, borden en bankjes. Ook komt er weer afrastering voor de schapen die het gras op de dijk kort houden. Als de dijk weer is ingericht kunnen fietsers, wandelaars en mensen die van het uitzicht houden weer genieten van de dijk! Beperken van hinder Ruim 2 jaar werken aan een groot project als deze dijkversterking heeft veel impact op het dagelijks leven van bewoners, bedrijven en recreanten. Wij zijn in die tijd als aannemer te gast in uw leefomgeving. Het beperken van overlast begint al als de ontwerpers nog bezig zijn en we nadenken hoe we de werkzaamheden gaan uitvoeren: welke machines gaan we gebruiken, hoeveel geluid produceren die? Welke overlast kan er ontstaan en welke maatregelen moeten we inplannen om die hinder te beperken? We laten transporten zo min mogelijk door de bebouwde omgeving rijden en proberen zo hinder en gevaarlijke situaties te voorkomen. Daarom is de dijk ook ruim 2 jaar afgesloten en is het nu een bouwterrein. Met name op plekken waar de bebouwing dichtbij is, is de kans op hinder door geluid, modder op de weg of verwaaiend zand aanwezig. In de zomerperiode was dat best moeilijk. Mensen zaten toen veel buiten en hadden hun ramen en deuren open. Tegelijkertijd is dit voor ons het seizoen waarin we (door de goede weersomstandigheden) veel werk kunnen verzetten. Ondanks dat we zand hebben afgedekt met klei en ontzettend veel water hebben gesproeid, verwaaide er in de lange droge zomerperiode toch veel zand. Dat konden we helaas niet voorkomen. Wieke Wisselink Omgevingsmanager Ommelanderdiek Jasper Bakker Projectleider realisatie Ommelanderdiek Minder hinder zit m ook in het vooraf goed informeren van omwonenden. We doen dat via ons bezoekerscentrum, bijeenkomsten, (nieuws)nieuwsbrieven, sociale media en onze website. We vertellen wat we doen en waarom. Ik vind het mooi om de techniek te vertalen en uit te leggen. Het is leuk als mensen begrijpen wat ze zien veranderen aan de dijk en wij weer wat begrip daarvoor terug krijgen. We maken de dijk niet alleen sterker voor de inwoners van Delfzijl en omgeving, maar ook mét deze mensen! 11

12 WONEN AAN DE DIJK Familie Duursema woont al meer dan 50 jaar aan de dijk: Vorige dijkverbetering kleinschaliger en informeler De familie Duursema woont al meer dan 50 jaar met veel genoegen pal achter de dijk bij Bierum, in een voormalige kloosterboerderij. Op het terrein, dat nog omgeven is door de originele singel met bomen en een gracht, houdt het gepensioneerde echtpaar Jan en Hebeltje een aantal paarden. Vanaf het erf kun je de bouwhekken van de Dubbele Dijk bijna aanraken, maar eenmaal in gesprek in het woonhuis is er bijna niets meer te horen van alle vrachtwagens, bulldozers en kranen, die er volop aan het werk zijn. 12

13 Achter hekken Bij deze dijkverbetering gaat het er inderdaad heel anders aan toe, bevestigt Hebeltje. De werkzaamheden vinden achter hekken plaats en dat moet ook wel. De aannemers van nu hebben met tientallen regels en veiligheidsvoorschriften te maken, dus ze kunnen geen extra bezoekers op de dijk gebruiken. Vroeger haalde men gewoon zand uit de Eems en dat werd direct op de dijk gegooid. Nu wordt het met grote vrachtwagens aangevoerd. Verder zijn er allerlei projecten aan de dijk gekoppeld, zoals direct achter onze boerderij de Dubbele Dijk. Ook die maken het werk natuurlijk ingewikkelder. Landbouwgrond Op de vraag hoe het echtpaar aankijkt tegen die Dubbele Dijk volgt meteen antwoord: Op zich hebben wij er geen problemen mee, vertelt Jan. Het is prima dat men experimenteert met zilte teelt. Als voormalige akkerbouwers vinden we het wel zonde van de goede landbouwgrond. Hebben we die eerst met veel pijn en moeite ingepolderd en dan geven we het nu zomaar weg. Hebeltje: Verder vragen we ons af, of er goede eetbare producten verbouwd kunnen worden en hoe ze straks omgaan met het gebied tussen beide dijken. Ik hoop dat ze het niet teveel laten verwilderen. Wij hebben de vorige dijkverbetering ook meegemaakt, herinnert Jan zich nog goed. Die vond hier plaats in de jaren 70, een hele andere tijd. Het was destijds veel kleinschaliger en informeler dan nu. De mannen kwamen hier soms over de vloer om koffie te drinken en hun spullen te stallen. We hielpen ze zelfs mee, met het leegpompen van een sloot bijvoorbeeld, of het inzaaien van gras. Het is nu allemaal veel groter en abstracter. Af en toe komt Silvia Mosterd van het waterschap Noorderzijlvest of Dick de Vries van Ommelanderdiek bij ons op bezoek om een praatje te maken en ons te informeren. Dat stellen we zeer op prijs. Voorrecht Wij beschouwen het als een enorm voorrecht, dat we hier mogen wonen. Zoveel ruimte en vrijheid: dat is luxe! Vroeger waren we altijd aan het werk en konden we nooit genieten van vrije tijd. Nu genieten we volop, hoewel er altijd wat te doen is, zoals de paarden verzorgen en klusjes in en om het huis. Hoewel we vlakbij het water wonen, voelen we ons veilig voor het water. Vroeger sloeg er heel af en toe wel eens een golf over de dijk bij zwaar weer, maar eigenlijk hebben we nog nooit natte voeten gehad. 13

14 Materiaal voor de dijkverbetering vrachtwagens vol zand ASFALT ton Het asfalt is afkomstig van de asfaltcentrale Westerbroek en wordt over de weg aangevoerd via de Eemshaven en de bouwinrit aan de Hogelandsterweg. 14 BREUKSTEEN ton Breuksteen komt uit groeves in België en wordt per schip aangevoerd naar de haven van Delfzijl. Breuksteen is gebruikt aan de waterzijde van de nieuwe dijk bij het strand Marconi. KLEI m m3 klei komt uit de bestaande dijk en wordt hergebruikt m3 klei wordt per schip aangevoerd naar de haven van Delfzijl en de Eemshaven. De klei wordt gewonnen in het rivierengebied in Gelderland.

15 Voor het hoger, breder en sterker maken van de dijk is veel materiaal nodig. Dit voeren we van buitenaf aan. Een deel van de materialen gebruiken we uit de bestaande dijk en de omgeving. Zo gebruiken we bijvoorbeeld het binnengebied van de Dubbele Dijk om de tweede dijk op te bouwen. Om u een idee te geven hoeveel materiaal we aanvoeren vindt u op deze pagina s de meest gebruikte materialen. MENGGRANULAAT ton Menggranulaat (gebroken puin) wordt gebruikt als fundering voor het asfalt en wordt aangevoerd vanuit de Eemshaven. VERTICALE DRAINAGE meter (350 km) Verticale drainage bestaat uit een soort lint dat water door druk omhoogstuwt. Hierdoor ontstaat eerder een stabiele ondergrond. We gebruiken dit voor de locaties waar een nieuw stuk dijk komt zoals de Dubbele Dijk. ZAND m3 Het zand wordt met 7 schepen gewonnen aan de overkant van de Eems bij De Knock. Omdat dit zand gewonnen wordt in zout water moet het eerst worden ontzilt (gespoeld met zoet water) op het Eemskanaal. Hierna worden de schepen gelost in de haven van Delfzijl en gaat het zand per vrachtwagen naar de dijk (voor het traject Delfzijl tot Hoogwatum) of in de Eemshaven (voor het traject Hoogwatum tot Eemshaven). In een gemiddelde vrachtwagen die we gebruiken zit 20 m3. 15

16 Derk Vos Kraanmachinist Ommelanderdiek Ik zit al 40 jaar op de kraan......en ken elke sloot en watergang in deze omgeving als mijn broekzak. Ik heb hier in Delfzijl al zoveel graafwerk uitgevoerd. Vroeger had ik meer kranen, maar tegenwoordig heb ik er nog één waar ik met veel plezier mee werk. Het werk is wel veranderd ten opzichte van vroeger. Toen werd het werk helemaal uitgezet met piketpaaltjes en draad. Tegenwoordig heb ik een GPS-systeem in de kraan met een kompas en sensoren aan de giek en de bak. In de cabine heb ik een display met daarin het model van het werk en de stand van de kraan, de giek en de bak. Als ik de bak schuin zet zie ik in mijn display precies het aantal graden. Zo kan ik heel precies werken en de lijnen van het model volgen. De machines zelf zijn ook veel beter geworden dan vroeger. De bediening is veel soepeler en ik hoef bijvoorbeeld een bak niet meer handmatig te wisselen. Dat maakt het werk makkelijker. Dat is maar goed ook, want ondanks mijn leeftijd ben ik nog niet van plan om te stoppen! 16

17 Als uitvoerder ben ik verantwoordelijk voor de uitvoering van het grondwerk. Ik zorg ervoor dat kraanmachinisten en vrachtwagenchauffeurs precies weten wat ze moeten doen. Tijdens de werkzaamheden hou ik er toezicht op dat ze doen en maken wat er is afgesproken. Samen met de hoofduitvoerder bekijken we op kantoor welk werk er moet gebeuren en hoe we dat het beste kunnen uitvoeren en plannen. Ik ben vervolgens de schakel naar de daadwerkelijke uitvoering buiten. Naast dat we met ontwerp- en situatietekeningen het werk doornemen, krijgen de machinisten van mij een usb-stick voor in de kraan. Hierop staat het model dat ze moeten maken. Met GPS-ontvangers kunnen ze dan tot op centimeters nauwkeurig het werk maken, dat is echt ideaal. Schakel naar uitvoering Ik doe dit werk inmiddels zo n 8 jaar en heb aan verschillende projecten op de wereld gewerkt. Aan wegen in Suriname en op Sint Maarten, maar ook wel in Limburg. Dat is dan al wat dichterbij, maar dat ik hier aan de dijk werk is voor mij als noorderling een thuiswedstrijd. En dat is wel uniek als je werkt voor een internationaal bedrijf. Jan de Haan Uitvoerder Ommelanderdiek 17

18 KOPPELPROJECT MARCONI Delfzijl straks het Scheveningen van Groningen! Zodra bekend werd dat de dijk tussen Delfzijl en de Eemshaven versterkt moest worden, is onderzocht welke extra kansen dat bood. Hieruit kwamen de zogenaamde koppelprojecten voort: projecten die tegelijkertijd met de dijkverbetering gerealiseerd worden. Eentje daarvan is Marconi in Delfzijl. Sven Erik Zandvoort werkt eraan als technisch manager samen met programmamanager Jornand Veldman voor de gemeente Delfzijl. Sven Erik Zandvoort De gemeente Delfzijl is al langere tijd bezig met stadsontwikkeling. Zo wordt het centrum compacter gemaakt en is de Vennenflat inmiddels gesloopt. Die stond immers decennialang als een grote schutting tussen de stad en het water in. De havenstad wilde graag de verbondenheid met het water versterken. De dijkverhoging dreigde roet in het eten te gooien: de hogere dijk beneemt inwoners immers het zicht op het water. Daar moest iets op gevonden worden. Groot Stadsstrand Een grote wens van de inwoners en de gemeente was een groter stadsstrand, herinnert Sven Erik zich. Maar we mochten het bestaande strandje niet uitbreiden, want dan kwamen we in Natura 2000 gebied terecht. Vandaar het idee, om de dijk naar binnen te leggen. Iedereen blij: Delfzijl krijgt een veel groter strand, dat dichter bij de stad ligt, we blijven binnen de bestaande natuurcontouren én we realiseren het allemaal binnen budget. Een ander onderdeel van Marconi is de aanleg van een nieuw kwelderlandschap met broedvogeleiland, langs de Schermdijk en de Handelskade Oost. Boulevard en brug Het waterschap Noorderzijlvest is verantwoordelijk voor de waterveiligheid van de dijk. De gemeente Delfzijl zorgt voor de extra s: het grote strand met een aantal nieuwe voorzieningen, zoals speelelementen, een boulevard om over de dijk te kunnen wandelen en fietsen, een aantal bankjes en een nieuwe wandel/ fietsbrug, die het strand verbindt met het centrum. Economische impuls Voor mij is dit het belangrijkste project in mijn loopbaan, stelt Sven Erik resoluut. Erg leerzaam! Door samen te werken met verschillende partijen maken we er iets moois van en zetten een voorbeeld neer voor heel Nederland. Delfzijl is straks het Scheveningen van Groningen: met een mooi Stationsplein, een gezellig en vernieuwd centrum van waaruit je lekker kunt flaneren over de boulevard naar het nieuwe strand. Je kunt naar het MuzeeAquarium en wat eten en drinken op het terras van het Eemshotel. En tussen de Kustweg en de dijk realiseren we camperparkeerplaatsen met wandelpaden en bankjes. Zo krijgt het hele gebied een enorme toeristische en economische impuls! 18

19 KOPPELPROJECT DUBBELE DIJK Dijkverhoging: kan het ook anders? Zijn er alternatieven voor het verhogen en verbreden van een dijk? Die vraag staat centraal bij het project Dubbele Dijk. Wat gebeurt er bijvoorbeeld als je de primaire dijk niet verhoogt, maar er een tweede dijk achter bouwt? En kun je met een investering in veiligheid ook tegelijkertijd iets doen voor de natuur en landbouw? Het nieuwe concept heet Dubbele Dijk en maakt als koppelproject onderdeel uit van de dijkverbetering. Het is een proefproject, waarin de effecten voor veiligheid, natuur en zilte landbouw onderzocht worden. Als waterschap en provincie hebben we de handen ineengeslagen. Kansen en mogelijkheden In Nederland zijn we gewend om harde scheidingen aan te brengen tussen land en water, vertelt Irene van Dorp, projectleider vanuit de provincie Groningen. We zijn nu benieuwd naar de kansen en mogelijkheden die ontstaan als we die scheiding juist zachter maken. Stel nou, dat die optie net zo veilig is en daarnaast allerlei extra voordelen biedt. Zilte landbouw Marco Veendorp is onderzoeksleider namens het waterschap Noorderzijlvest: In het concept van de Dubbele Dijk houdt de tweede dijk het water tegen, als de eerste dijk een enkele keer overspoeld mocht worden. Die tweede dijk ligt ter hoogte van Bierum en is aangelegd met gebiedseigen grond. De provincie heeft het Dubbele Dijk-gebied voor 26 jaar gepacht van de grondeigenaar, vertelt Irene. Irene van Dorp en Marco Veendorp Binnendijks richten we een zone van ongeveer vijftig hectare in, waar onder andere kokkels en zilte landbouwgewassen als zeekraal en zeeaster kunnen worden geteeld. Het gebied bestaat uit twee delen: het noordelijke deel is bestemd voor zilte landbouw en het zuidelijke deel voor slibopvang. We zijn nu bezig met de voorbereidingen van de aanbesteding voor de exploitatie. Vruchtbare klei Rond 2020 zal in het zuidelijke deel een afsluitbare duiker geplaatst worden in de primaire dijk, waardoor het gebied tussen beide dijken onder invloed van de getijden komt te staan. Eb en vloed zorgen er dan voor, dat slib uit de Eems het gebied in stroomt en neerslaat. Het slib kan inklinken en misschien ook gebruikt worden voor het ophogen van dijken, of als vruchtbare klei voor de landbouw. Zo wordt slib weer nieuwe grondstof. Met dit proefproject Dubbele Dijk wordt de veiligheid verbeterd, het sliboverschot in de Eems- Dollard aangepakt, waardevolle landbouwgrond gecreëerd en diverse zilte landbouwproducten geproduceerd. De Nederlandse pioniersgeest heeft mogelijk weer een nieuwe troef ontdekt in de eeuwige strijd tegen het water. 19

20 Silvia Mosterd en Dick de Vries in gesprek op het werkterrein Samenwerken Silvia Mosterd Omgevingsmanager waterschap Noorderzijlvest Dick de Vries Hoofduitvoerder Ommelanderdiek Samen met Wieke Wisselink, de omgevingsmanager van Ommelanderdiek, is het mijn taak om de belangen van de omgeving te behartigen in het project en omgekeerd de belangen van het project uit te dragen naar de omgeving. Mijn belangrijkste taak is ervoor te zorgen dat alle betrokken partijen en inwoners goed geïnformeerd zijn over de uitvoering van het werk en wat dat voor hen kan betekenen. Ik vind dit echt ontzettend leuk en veelzijdig werk! Ik ben dagelijks in gesprek met bewoners, ondernemers, vergunningverleners en beheerders. In het bezoekerscentrum ontvangen we dagelijks geïnteresseerden en schoolklassen uit Delfzijl. Soms komt er zelfs een internationale delegatie waterbouwers kijken. Een van de leukste dingen aan mijn werk vind ik de momenten waarop ik mensen het werk aan de dijk kan laten meebeleven, zoals bij de open dagen en rondleidingen, via foto s en filmpjes op Facebook en in de persoonlijke contacten. Heeft u bijvoorbeeld onze virtuele excursie al beleefd? Een bijzondere manier om toch op de dijk te kunnen staan! Als hoofduitvoerder ben ik de link tussen binnen en buiten. Voorafgaand aan het werk buiten, kijk ik eerst of ontwerpoplossingen realiseerbaar zijn en hoe we het werk het best kunnen uitvoeren. Wat we daarna buiten realiseren, moet ook weer terug naar binnen om vastgelegd te worden. Administratie is dus een belangrijk onderdeel van mijn werk. De diversiteit die ik heb in mijn werk vind ik het mooist. En het werken met mensen. Ik ga regelmatig met mensen van het waterschap naar bewoners in de omgeving. Bijvoorbeeld voor keukentafelgesprekken bij mensen die langs het werk wonen. Ik ben dan het gezicht van de aannemer en vertel over het werk. Het mooie aan dit project vind ik dat we iets blijvends realiseren voor de omgeving. Zo hebben we bij Marconi een compleet nieuwe dijk gebouwd. Niet alleen voor de veiligheid, maar ook ter vergroting van het leefgenot van de omgeving. Hiermee voegen we echt waarde toe aan deze omgeving. Dat we Marconi volgens planning gehaald hebben is echt een staaltje samenwerken binnen Ommelanderdiek en daar zijn we als team best trots op! 20

21 Nauwkeurig meten Een 3D-kaart van een hoogtemeting bij Marconi Om te kunnen berekenen hoeveel materiaal er op een bepaalde plek gebruikt (of nog aanwezig) is, maak ik met een drone opnames vanuit de lucht. Per vlucht maak ik enkele honderden foto s, recht naar beneden. De drone vliegt zelf een voorgeprogrammeerde route. Vervolgens gaan alle beelden in de computer, die er wel een uur of 6 mee aan het rekenen is. Het resultaat is een 3D-kaart, die laat zien hoe hoog bepaalde objecten in het terrein zijn en hoeveel inhoud bijvoorbeeld een grote bult zand of klei heeft. Een enorm aanwinst op het handmatig meten waarbij er iemand met een GPS het gebied door loopt en gegevens vastlegt. Nu de metingen die een drone kan doen steeds nauwkeuriger worden, zou het mij niet verbazen dat in de toekomst al dit soort metingen met drones worden gemaakt! Maarten Bangma Maatvoerder Ommelanderdiek 21

22 Zonder verandering geen geschiedenis Delfzijl staat bol van sporen uit het verleden. Zo is de dijk letterlijk het tastbare resultaat van monnikenwerk en later van goed rentmeesterschap van particuliere grondeigenaren, gemeente, provincie en nu het waterschap. Overal in de omgeving is onze geschiedenis zichtbaar: in dorpen, steden, gebouwen, namen en ook zeker in het landschap, dat constant verandert. Wegen en kanalen worden aangelegd, huizen gebouwd of gesloopt, bomen gekapt of juist geplant. In Delfzijl wordt de dijk nu verhoogd, verbreed en op sommige plekken verlegd. Zo wordt opnieuw geschiedenis geschreven. Dankzij de strategische ligging aan de Eems is Delfzijl al sinds de 13e eeuw een belangrijke havenplaats in Nederland. Ook in de Tweede Wereldoorlog speelde Delfzijl een belangrijke rol. Na de bezetting hadden de Duitsers op vier locaties luchtafweergeschut op de dijk geplaatst: in Nansum, Delfzijl (ter hoogte van het huidige Eemshotel), Fiemel (bij de Punt van Reide) en in de Carel Coenraadpolder. Uit het feit dat de ingangen van deze bunkers aan de waterzijde zaten en niet aan de landzijde, is af te lezen dat het gevaar vooral vanuit de provincie werd verwacht en niet vanuit zee. Daarmee zijn de bunkers van Delfzijl geen onderdeel van de beroemde Atlantikwall, zoals nog wel eens wordt gezegd. Die Atlantikwall moest de Duitsers immers beschermen tegen de geallieerde invasie vanuit zee. Blindgangers Van alle granaten die aan het eind van de oorlog over en weer op elkaar zijn afgevuurd, is een aantal niet ontploft. Explosieven die in en om de dijk worden gevonden zijn hoogstwaarschijnlijk van de Canadezen. Duitse granaten worden vooral landinwaarts gevonden. Deze zogenaamde blindgangers worden tot op de dag van vandaag nog af en toe gevonden en onschadelijk gemaakt. Zo leiden alle veranderingen weer tot een nieuwe situatie. Zonder verandering geen geschiedenis. Luchtafweer Aanvankelijk was de luchtafweer bedoeld ter bescherming van de Duitse havenstad Emden, waar schepen en duikboten voor de Duitse marine werden gemaakt en waar een belangrijk treinknooppunt lag. Men vuurde op Engelse bommenwerpers, die Emden wilden bombarderen. Eerst gebeurde dat op zicht - al dan niet met zoeklichten - en pas later met behulp van radar. Uiteindelijk zou Emden op 6 september 1944 grotendeels verwoest worden. Franz Lenselink voor de bunker bij het MuzeeAquarium Bunkers Aan het eind van de oorlog diende de luchtafweer met name voor de strijd tegen de Canadezen, die Delfzijl vanuit de stad Groningen naderden. Daarvoor waren er al bunkers gebouwd onder aan de dijk, zoals die waarin het MuzeeAquarium nu is gevestigd. Franz Lenselink studeerde Geschiedenis en woont al 20 jaar in de Dijkzichtflat. Hij heeft dagelijks uitzicht op de dijkwerkzaamheden en is geïnteresseerd in alles wat met de Tweede Wereldoorlog te maken heeft. De liefde voor de dijk werd hem bijgebracht door zijn vader, die destijds werkte voor de Provinciale Waterstaat. 22

23 Sporen uit het verleden Gevonden kogels en spijker Gert-Jan Eilering is werkvoorbereider voor Ommelanderdiek en coördineert de opsporing van sporen uit het verleden. Voordat we buiten aan de slag gingen, is het gebied onderzocht zodat er veilig kan worden gewerkt. Bureauonderzoek markeerde verschillende gebieden langs de dijk als verdacht. Het OCE-onderzoek (Opsporen van Conventionele Explosieven) onderzoekt gedumpte munitie. Eerst vindt er oppervlaktedetectie plaats, met een meetsonde die over het gebied rijdt, de bodem scant tot 4 meter diep en alle verdachte objecten in kaart brengt. Een verdacht object kan een spijker zijn, maar ook een huls of een granaat. Is een gebied verdacht van afwerp munitie dat op meer dan 4 meter diepte ligt, dan vindt er dieptedetectie plaats. Een sondeerstelling prikt of boort dan een meetsonde de grond in, die verdachte objecten kan detecteren. Afgeworpen bommen bijvoorbeeld, kunnen wel 10 meter diep zitten. In bureaustudies en veldwerk vooraf is ook gezocht naar archeologische sporen. Alle aangemerkte plekken waar mogelijk archeologische vondsten gedaan konden worden hebben we onderzocht, maar op geen van deze plekken vonden we interessante informatie. Wel waren er spontane vondsten. Zo werden er enkele kanonskogels uit het begin van de 19e eeuw gevonden en een grote spijker. De kogels zijn te bekijken in het bezoekerscentrum Wat hebben we gevonden 30 brisantgranaten (zowel gesprongen als niet-gesprongen) Diverse hulzen, van klein tot 10,5 cm 1 Pantsergranaat (antitankgranaat) Rookgranaten Na de detectie volgt het graven naar de verdachte objecten. Een beveiligde kraan graaft elke keer een laag van 15 centimeter af, tot het object gevonden is. Het aangetroffen object verwijderen we en als het om munitie gaat, stellen we het veilig in een gepantserde kist. Alle aangetroffen munitie dragen we over aan de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD). Die komen langs, halen het op met een beveiligde terreinwagen en brengen het op een springlocatie veilig tot ontploffing. Het onschadelijk maken van aangetroffen munitie door de EODD 23

24 Waardevolle natuur op de dijk links: Theo Jager rechts: Barend de Jong Barend de Jong en Theo Jager Ecologen Ommelanderdiek De Wet Natuurbescherming beschermt de natuur in Nederland, zowel de Waddenzee als de broedvogels op de dijk. Hoe kun je de natuur beschermen en toch de dijkverbetering uitvoeren? Het is onze taak als ecologen bij dit project om de ontwerpers, planners en uitvoerders bij deze vraag te helpen. Een uitdagende, maar ook bevredigende klus! Waardevolle natuur Voor de start van deze dijkverbetering hebben we geïnventariseerd welke beschermde gebieden, planten- en diersoorten er in de omgeving voorkomen en of deze negatieve effecten ondervinden van het project, vertelt Barend de Jong. De grootste natuurwaarde zit aan de buitenzijde van de dijk, in de Waddenzee. Inclusief de gebieden in Duitsland en Denemarken vormen de Wadden het grootste aaneengesloten systeem ter wereld van zand- en slibvlakten die droogvallen tijdens eb. De Waddenzee is UNESCO-werelderfgoed en onderdeel van het Europese Natura 2000-netwerk van beschermde natuurgebieden. 24

25 Impact In beschermde natuurgebieden zijn negatieve effecten niet toegestaan. Zelfs voor een dijkverbetering worden maar zelden uitzonderingen gemaakt. Barend: In het ontwerp hebben we daar rekening mee gehouden. Zo wordt de dijkverbetering in binnendijkse richting uitgevoerd, zodat werken in de Waddenzee niet nodig is. Daarnaast heeft de provincie in de natuurbeschermingswetvergunning voorschriften geformuleerd. In de periode juni tot en met september reserveren we twee kilometer aaneengesloten dijkvak als rustgebied voor vogels. Die mogen daar in die periode niet verstoord worden. Broedvogels beschermen Er zitten duizenden vogels op het wad en de dijk, zoals meeuwen, eenden, ganzen en steltlopers, vertelt Theo Jager. We zijn verplicht om ze in het broedseizoen te beschermen tegen de werkzaamheden. Dat doen we bijvoorbeeld door het werkgebied ongeschikt te maken als broedplaats. Vinden we toch een broedplaats dan beschermen of verplaatsen we het. Specifiek voor scholeksters hebben we een ontheffing om de nesten te verplaatsen. Door dit voorzichtig te doen, hebben de vogels er weinig last van. Op andere plaatsen werken we juist pas als de vogels zijn uitgebroed. Fourageer- en broedgebied In de periode december 2016 tot maart 2018, toen er aan de buitenzijde van de dijk nog weinig gewerkt werd, hebben we in totaal ruim vogels geteld, zegt Barend, waaronder 60 verschillende soorten. Indrukwekkende aantallen. Het wad fungeert als foerageergebied, de dijk en strekdammen fungeren als hoogwatervluchtplaats, maar ook als broedplek voor de scholekster. Rust voor de vogels Theo: Als ik als ecoloog kijk naar de dijkverbetering, dan brengen de werkzaamheden relatief weinig overlast voor de dieren mee. Ik ben zo n 60 tot 80 dagen per jaar op de dijk te vinden en het valt me op dat het, buiten de werkzaamheden om, juist rustiger voor de vogels is. Dat komt omdat er minder wandelaars, fietsers, honden en schapen op de dijk zijn en dat is gunstig voor de vogels. Scholeksternest Ecologisch werkprotocol In het Ecologisch Werkprotocol staat welke maatregelen genomen moeten worden om negatieve effecten op beschermde soorten flora en fauna te voorkomen. De twee ecologen zien erop toe dat alle voorschriften stipt opgevolgd worden en dat ze in het ontwerp en de planning geïntegreerd zijn. Barend: Het is belangrijk dat we de dijk versterken binnen de daarvoor gestelde tijd. Vanuit onze kennis denken we proactief mee om enerzijds de natuur te beschermen en anderzijds het project op tijd klaar te hebben. Rijke Dijk voegt waarde toe Het programma Rijke Dijk wil de natuur verrijken door toepassing van slimme ontwerpen. Deze mogen niet nadelig zijn voor de waterkerende functie van de dijk, maar moeten flora en fauna juist stimuleren. De provincie Groningen en het waterschap Noorderzijlvest hebben dit concept toegepast op de dijk Eemshaven-Delfzijl. We maken vijf getijdenpoeltjes en een vierkant palenbos van 30 palen op het wad, legt Barend uit. De getijdenpoeltjes liggen onderaan de dijk. Ze lopen bij vloed vol en bij eb blijft er water in staan: aantrekkelijk voor anemonen, alikruiken, mosselen, garnalen, krabben, heremietkreeft, zeesterren en juveniele vissen. Omdat de poeltjes bij laagwater goed bereikbaar zijn, kunnen ze ook een educatieve of recreatieve functie krijgen. Het palenbos ligt verder van de dijk en is bedoeld als pilot om nieuw leefgebied te ontwikkelen voor mosselen. 25

26 Scholeksterproef De grasberm van de dijk wordt, samen met de Noorse steen, gebruikt door scholeksters om in te broeden. De jongen schuilen tussen het gras. Ecologen, ontwerpers en vogeldeskundigen hebben voorzieningen bedacht die op het asfalt geplakt kunnen worden. Door er grind in aan te brengen, kunnen de scholeksters hun nestjes draaien en jongen grootbrengen. We realiseren enkele van deze voorzieningen op de dijk, waarna uit monitoring moet blijken of het ook werkt. Deze kennis is belangrijk voor het ontwerp van toekomstige dijken langs de waddenkust. Korstmossen op de dijk Op de dijkbekleding aan de Waddenkant komen zeer zeldzame korstmossen voor. Ze zijn zichtbaar op de natuurstenen onderaan de dijk als gekleurde vlekken. Meestal wit, geel of bruin van kleur. De korstmossen hebben prachtige namen als Donkere Zeestippelkorst, Gelobde Zeecitroenkorst en Bruin Dijkschildmos. Onderzoekers hebben op de zeedijk tussen Eemshaven en Delfzijl bijna 200 verschillende soorten aangetroffen, waarvan 34 heel bijzondere. Door de oude Noorse stenen te laten liggen en reparaties met beleid uit te voeren, behouden we de korstmossen. Laurens Sparrius is coördinator van de Bryologische en Lichenologische werkgroep (BLWG) en komt sinds de jaren negentig elke vijf jaar met vrijwilligers naar de korstmossen op de dijk kijken. In de afgelopen twintig jaar hebben we alle Nederlandse dijken met natuursteen in het talud onderzocht, en deze dijk steekt er echt bovenuit. Dat komt vooral doordat er enorm veel natuursteen is gebruikt. Wat in de volksmond Noorse steen wordt genoemd, zijn eigenlijk grote hunebedstenen die na de Kerstvloed in 1733 uit het boerenland in Groningen en Drenthe zijn gehaald om de dijken te versterken. Korstmossen In driehonderd jaar tijd hebben zich spontaan korstmossen op de keien gevestigd die ook op Europese schaal zeer zeldzaam zijn. Die soorten zijn aangepast aan het zoute water en komen alleen voor in een smalle strook langs de kust. Ik ben heel blij dat het waterschap, de aannemer en de provincie besloten hebben om het ingieten met beton te beperken tot aanwezige scheuren en spleten. Zo blijft er leefgebied voor korstmossen, waaronder 23 soorten die door de provincie als typisch Groninger soorten zijn uitgeroepen. En ook kunnen recreanten blijven genieten van de eeuwenoude zwerfstenen. 26

27 ANDEREN GENIETEN MEE VAN MIJN WERK Sinds het begin van de werkzaamheden maak ik regelmatig luchtopnames voor Ommelanderdiek. Met een drone maak ik foto s en video s die gebruikt worden om de werkzaamheden vanuit de lucht te laten zien. Hiermee kun je prachtige overzichtsbeelden laten zien. Voor het vliegen met een drone heb ik een opleiding gedaan en de drone waarmee ik vlieg staat net als een vliegtuig geregistreerd in het luchtvaartuigregister. Ik vlieg altijd samen met een collega, hij maakt de foto s en video s terwijl ik de drone bestuur en de omgeving goed in de gaten houd. Als inwoner van Delfzijl vind ik het bijzonder leuk om voor dit project te mogen werken. Voor mijn werk hoef ik niet het werkterrein op, maar als ik opnames maak kan ik vanuit de lucht wel mooi de werkzaamheden van dichtbij meemaken. En het leuke is dat een heleboel mensen met deze beelden kunnen meegenieten van het werk! Robert van der Veen Dronepiloot 27

28 Beleef het mee! Kom langs! Dag van de Bouw zaterdag 15 juni 2019 Week van Ons Water oktober 2019 Wilt u langskomen met uw schoolklas? Vraag naar de mogelijkheden via educatie@noorderzijlvest.nl Wilt u meer weten? In ons bezoekerscentrum aan de Noordersingel 1 in Delfzijl vindt u informatie over de dijkverbetering en de werkzaamheden. Ook kunt u hier in virtual reality de ontwerpen van de nieuwe dijk en onze virtuele excursie bekijken. Openingstijden: werkdagen van uur. Voor vragen, opmerkingen of klachten over de werkzaamheden: ommelanderdiek@boskalis.com. Wilt u meer zien? De ontwerpen van de dijk en onze virtuele excursie over de werkzaamheden kunt u in 360 graden bekijken op Wilt u op de hoogte blijven? Abonneer u dan via onze website op onze nieuwsbrief of volg ons op Facebook en Twitter.