Natuurmonumenten. Als je van Nederland houdt.

Transcriptie

1 De flora en fauna van de Kampina overzichtsrapportage inventarisaties

2 Natuurmonumenten. Als je van Nederland houdt. De flora en fauna van de Kampina overzichtsrapportage inventarisaties

3 Inhoudsopgave Voorwoord 9 1 Landschap vol variatie 11 2 Flora 11 3 Libellen 11 4 Dagvlinders 11 5 Amfibieën 11 6 Reptielen 11 7 Broedvogels 11 Geraadpleegde literatuur 43 Bijlage 1 Soortenlijsten 44 Bijlage 2 Verspreidingskaarten 45 Colofon 49 5

4 6

5 Voorwoord De Kampina is een echt Brabants natuurgebied. Door de rijke flora en fauna is het zonder twijfel één van de meest waardevolle heidegebieden van ons land. Allerlei in Nederland bedreigde planten en dieren komen hier nog voor, soms zelfs in grote aantallen. Het gebied is allereerst bekend om zijn uitgestrekte heide met talloze vennen, maar ook de beekdalen met broekbossen en hooilanden zijn er bijzonder. Er lijken er weer betere tijden aan te breken voor de natuur in de Kampina. De afgelopen decennia stond de natuur hier sterk onder druk door vermesting, verdroging en verzuring. Inmiddels maakt de Kampina onderdeel uit van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en is het gebied in zijn geheel toegewezen aan Natura 2000, het Europese netwerk van beschermde natuurgebieden. De waardevolle natuur heeft hiermee zowel nationale als Europese erkenning gekregen, waardoor er goede kansen zijn om deze in haar oude glorie te herstellen. Sinds 1998 is er al een aantal projecten uitgevoerd om de natuur te herstellen, zoals in het Banisveld en het Logtse veld, en daarnaast in allerlei vennen, zoals het Winkelsven en het Belversven. De verzamelde natuurgegevens laten zien dat dit al mooie resultaten heeft opgeleverd voor de flora en fauna. Ook de komende jaren zal er nog een aantal belangrijke projecten worden uitgevoerd. Voor al deze werkzaamheden, maar ook voor het reguliere beheer van het gebied, zijn betrouwbare gegevens over de flora en fauna hard nodig. Zo kan er bij de uitvoering van werkzaamheden rekening gehouden worden met kwetsbare soorten. Door de natuurgegevens na afloop van de werkzaamheden te vergelijken met de gegevens vooraf, kan de effectiviteit van de projecten worden geëvalueerd. Door monitoring kunnen ontwikkelingen op de lange termijn worden gevolgd en kan daarop met het beheer worden ingespeeld. Gecoördineerd door onze beheerteammedewerker Leo de Bruijn, hebben vele vrijwilligers die broodnodige flora- en faunagegevens de afgelopen jaren verzameld. Zij vormen daarmee een onmisbare schakel in de ketting van activiteiten die moet leiden tot een nog rijkere natuur in de Kampina van de toekomst. Daarom willen wij hen hier hartelijk danken voor hun inzet. Toon Loonen, beheerder Kampina 7

6 8

7 1 Landschap vol variatie Ligging De Kampina is een groot natuurgebied (1535 ha) in de gemeenten Oisterwijk, Oirschot en Boxtel, die onderdeel zijn van de provincie Noord-Brabant. Het gebied ligt globaal genomen tussen Oisterwijk en Boxtel in, waarbij de spoorlijn Oisterwijk-Boxtel de noordgrens vormt. Aan de westzijde bevindt zich het natuurgebied de Oisterwijkse Bossen en Vennen, dat eveneens van Natuurmonumenten is. Aan de oostzijde bevindt zich een kleinschalig cultuurlandschap met woonkernen als Roond en Lennisheuvel. Hier stromen afwateringsbeken als de Heiloop en de Kleine Aa. In het zuidoosten ligt het natuurgebied De Mortelen, dat van het Brabants Landschap is. Naar het zuiden toe strekt de Kampina zich langs de Beerze uit tot aan Spoordonk. Het centrale deel van de Kampina is al in 1929 aangekocht door Natuurmonumenten. Daarna zijn er nog regelmatig nieuwe terreinen toegevoegd aan het natuurgebied. Van groot belang was de verwerving van het Banisveld in Middels een groot natuurherstelproject is hier een modern landbouwgebied omgevormd tot een belangrijke ecologische verbinding met De Mortelen. De verwerving van het Banisveld maakte de weg vrij voor het plan van de provincie om het Groene Woud te realiseren. Het Groene Woud moet een uitgestrekt natuurpark worden van maar liefst 6500 ha. Dit parkachtige boslandschap bevindt zich rondom Boxtel, in de driehoek Tilburg, Eindhoven en Den Bosch. Hier zal ook plaats zijn voor soorten die afhankelijk zijn van uitgestrekte bosgebieden, zoals edelhert, rode wouw, bever, grauwe klauwier, boommarter, das en boomkikker. De Kampina zal onderdeel uitmaken van dit Groene Woud, samen met de Oisterwijkse Bossen en Vennen, De Mortelen, en een aantal andere terreinen van Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en het Brabants Landschap. Dekzandlandschap De Kampina biedt een goed beeld van het dekzandlandschap in Noord-Brabant. In dit landschap bestaat de bodem op de hogere delen uit dekzand, dat hier door de wind is afgezet. De uitgestrekte heidevelden van de Kampina zijn gelegen op deze zandgronden. Langs 9

8 de randen van dit heidegebied, waar vroeger eveneens heide op het dekzand aanwezig was, bevinden zich tegenwoordig vooral aangeplante naaldbossen. De hoger gelegen zandgronden worden doorsneden door de beekdalen. In de Kampina is dit de Beerze aan de oostzijde van het heidegebied, en de Rosep aan de westzijde. Beide beken worden over een groot deel van hun lengte begeleid door aangeplante populieren en door meer natuurlijke bossen. In het dal van de Beerze zijn daarnaast ook enkele oude hooilanden aanwezig. Zowel in de beekdalen als op de hogere zandgronden zijn verspreid ook andere graslanden aanwezig, die in gebruik zijn geweest als moderne landbouwgrond. Droge en natte heide Het heidegebied van de Kampina was vroeger nog veel uitgestrekter dan tegenwoordig het geval is. Op negentiende eeuwse kaarten is te zien dat de Kempsche heide zich noordelijk uitstrekte tot aan Luissel, oostelijk tot aan Lennisheuvel, westelijk tot dicht bij Oisterwijk en Moergestel, en naar het zuiden toe overging in twee andere uitgestrekte heidegebieden: de Klein Oisterwijksche heide en de Beersche heide. Deze ogenschijnlijk eindeloze woeste gronden waren net als elders in ons land ontstaan door ontbossing, door intensieve begrazing met schapen en ander vee, en door het steken van plaggen voor de bemesting van akkers. In het noorden van de Kampina is vooral droge heide aanwezig, terwijl de heide naar het zuiden toe steeds natter wordt. Droge heide wordt vooral gekenmerkt door het voorkomen van veel struikhei. Andere karakteristieke planten zijn hier kruipbrem en stekelbrem. Op de wat meer schaduwrijke plaatsen kan veel blauwe bosbes groeien. In een structuurrijke heidevegetatie vindt de levendbarende hagedis mogelijkheden om te zonnen op zandige open plekjes. Aan dit soort open plekjes zijn ook zeldzame insecten als blauwvleugelsprinkhaan, heivlinder en boszandloopkever gebonden. Wilde bijen en graafwespen graven hier holletjes in de zandige stijlrandjes om er hun larven in te laten opgroeien. Vogels als nachtzwaluw, graspieper en veldleeuwerik broeden hier op beschutte plaatsen in de vegetatie. Natte heide komt vooral voor in het zuidelijk deel van de Kampina, maar bijvoorbeeld ook ten noordwesten van het Belversven. Naast de kenmerkende gewone dophei groeien hier ook bijzondere plantensoorten als klokjesgentiaan, beenbreek en heidekartelblad. Op veel plaatsen zijn in deze natte heide gagelstruwelen aanwezig. Het gentiaanblauwtje zet zijn eitjes af op de klokjesgentiaan in de natte delen van de heide, terwijl het van de knoopmierennesten op de drogere Blauwgrasland in de Smalbroeken 10

9 delen afhankelijk is voor de voortplanting. Net als het verwante heideblauwtje komt het vooral veel voor op de overgang van natte naar droge heide. Landelijk zijn beide blauwtjes zeldzaam geworden, maar in de Kampina komen ze nog wel veel voor. De wulp is een van de vogels die vooral in de natte heideterreinen broedt. Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw is het heidegebied langzaam kleiner geworden door bebossing en door ontginning voor de landbouw. De vermesting en het verdwijnen van de begrazing door schapen en ander vee heeft sterk bijgedragen aan het vergrassen en verbossen van de resterende heidevelden. De vergrassing wordt vooral veroorzaakt door de toename van bochtige smele en pijpenstrootje, de verbossing vooral door grove den en berk. Om de heide duurzaam in stand te houden wordt het gebied tegenwoordig weer begraasd, met o.a. IJslandse paarden en runderen. Plaatselijk wordt de heide hersteld door vergraste heide te plaggen en door bos te verwijderen. Vennen De Kampina heeft in vergelijking met de andere heidegebieden in ons land opvallend veel vennen. Veel van deze vennen zijn ontstaan doordat de wind kort na de laatste ijstijd het dekzand heeft weggeblazen tot op de daaronder gelegen leemlaag. Met name de vennen in het noordelijk deel hebben een langgerekte vorm in zuidwest-noordoostelijke richting, als gevolg van de toen heersende windrichting. Door de ondoordringbare leemlaag blijft het regenwater erin staan. Deze hydrologisch geïsoleerde vennen worden uitsluitend door regenwater gevoed. Andere vennen worden ook gevoed door kalkrijk beekof grondwater, dat het zuur in de vennen neutraliseert. Zo werd in het grote Belversven vroeger water uit de Rosep ingelaten. Dergelijke, door beek- of grondwater aangereikte vennen hebben een heel andere chemische samenstelling, waardoor er grote verschillen in waterkwaliteit en bijbehorende leefgemeenschappen bestaan tussen de vennen van de Kampina. Met name in de uitsluitend door regenwater gevoede Huisvennen komt in de oeverzone nog hoogveenvorming voor. Behalve veenmossen groeien hier bijzondere planten als ronde zonnedauw, witte snavelbies, lavendelheide en kleine veenbes. Veenpluis valt hier op door zijn witbehaarde bloeiwijzen, terwijl knolrus hier opvalt door zijn rode stengels. In door beek- of grondwater aangereikte vennen groeien zeldzame plantengemeenschappen die karakteristiek zijn voor zogenaamd zwak gebufferd water, dat zeer schoon en niet verzuurd is. Dit zogenaamde oeverkruidverbond was lange tijd verdwenen maar nu weer teruggekeerd als gevolg van de herstelprojecten. Op zulke plaatsen groeien in het water nu weer allerlei even karakteristieke als zeldzame fonteinkruiden en kranswieren. Wat betreft libellen is de Kampina één van de rijkste gebieden van Nederland, wat vooral komt doordat de vele vennen in het gebied voldoende geschikte voortplantingswateren leveren. Ook de zeldzame vinpootsalamander en heikikker hebben hier voldoende voortplantingsmogelijkheden om grote populaties in stand te houden. Door de verbossing van de omringende heide waren ook de meeste vennen beschaduwd geraakt. De oevers raakten plaatselijk begroeid met wilgenstruweel, riet en pijpenstrootje. Veel vennen raakten bovendien ernstig verzuurd door het erin vallende blad en door de atmosferische stikstofdepositie ( zure regen ). Om de rijke flora en fauna van vroeger weer terug te krijgen zijn een inmiddels diverse herstelprojecten uitgevoerd in de vennen. Zo zijn het Belversven, het Winkelsven en diverse andere vennen uitgebaggerd, terwijl ook de omringende bomen zijn verwijderd. Het water is weer helder geworden en veel bijzondere planten en dieren zijn sindsdien weer teruggekomen. De Brabantse mast: Grove den 11

10 Leefgebied van vele soorten zoals: boomleeuwerik, levendbarende hagedis en diverse insecten Naaldbossen De naaldbossen zijn gelegen op de zandgronden rondom het centrale heidegebied. Op deze plaatsen was in het verleden eveneens heide aanwezig. Een groot deel van deze naaldbossen is aangeplant in de tweede helft van de negentiende eeuw tot de eerste helft van de twintigste eeuw. Een ander deel is door spontane bosopslag op de heide ontstaan. In de ondergroei komen nog verspreid planten voor die aan de voormalige heide herinneren, zoals struikhei, pilzegge en blauwe bosbes. Het bos is vooral van belang voor minder zeldzame broedvogels als buizerd, havik en bosuil. In de ondergroei komen plaatselijk bijzondere paddenstoelen voor. Omdat de natuurwaarde van deze naaldbossen gering is in vergelijking met andere biotopen in de Kampina, wordt door Natuurmonumenten op diverse plaatsen naaldbos verwijderd om plaats te maken voor heide, vennen en andere bijzondere natuurtypen. Beken en hooilanden De Beerze en de Rosep zijn de twee belangrijkste beken in de Kampina. In de loop der eeuwen hebben zij globaal altijd dezelfde ligging gehad. Naast de Beerze is de Heiloop aangelegd, een afwateringsbeek die stroomafwaarts Smalwater wordt genoemd. Daarnaast was de Beerze zelf gedurende de afgelopen eeuw grotendeels rechtgetrokken om de afvoer van het water te versnellen. Ook was in de loop van de tijd de waterkwaliteit in de beken sterk verslechterd, met name doordat meststoffen uit de landbouw, het voedselrijke effluent van de rioolwaterzuivering in Hapert en diverse riooloverstorten in het water terecht kwamen. De karakteristieke beekvegetaties zijn daardoor verdwenen, terwijl ook allerlei beekdieren sterk waren achteruitgegaan of verdwenen. Inmiddels is de zuiveringsinstallatie gemoderniseerd en zijn de grootste riooloverstorten gesaneerd, terwijl ook de overstromingsvlakte door slibbezinking een verlaging van de voedingsstoffen geeft. In samenwerking met het waterschap is het Natuurmonumenten gelukt om de waterkwaliteit te verbeteren. Bovendien is de oorspronkelijke, kronkelige loop van de Beerze weer in ere hersteld. Hierdoor zijn zeldzame libellen als beekrombout en bosbeekjuffer weer toegenomen in de Kampina. Ook vissen als bermpje, serpeling, kopvoorn, rivierdonderpad, kleine modderkruiper en riviergrondel komen nog voor in de Beerze. In 2009 zijn door het waterschap De Dommel jonge kwabaaltjes in de Beerze als herintroductie uitgezet nadat uit een habitatstudie was gebleken dat de Beerze weer door waterkwaliteitsverbetering in combinatie met hermeandering en overstromingsvlakten weer een geschikt leefgebied voor de kwabaal is geworden. 12

11 In de beekdalen waren in de negentiende eeuw voornamelijk hooilanden aanwezig. Deze beekdalhooilanden waren ontstaan door ontbossing en ontwatering van de uitgestrekte bossen die hier oorspronkelijk aanwezig waren. Jaarlijks werd in deze hooilanden het gras gemaaid en werd het hooi vervolgens afgevoerd en opgeslagen als veevoer. Deze beekdalhooilanden waren te rekenen tot de zogenaamde blauwgraslanden. Dit is een bloemrijk graslandtype dat gekenmerkt wordt door soorten als spaanse ruiter, blauwe knoop en klokjesgentiaan, in Noord-Brabant ook kranskarwij. Door het grote aanbod aan nectarplanten waren deze graslanden bijzonder rijk aan dagvlinders en andere insecten. Sinds de vijftiger jaren van de twintigste eeuw zijn in ons land vrijwel alle traditionele hooilanden verdwenen, door verbossing en door omvorming tot moderne landbouwgebieden. In het dal van de Beerze zijn in het natuurreservaat Smalbroeken nog kleine restanten van deze hooilanden bewaard gebleven. Hierin groeit nog steeds een aantal karakteristieke plantensoorten, maar veel dagvlinders zijn er verdwenen. Kranskarwij komt nu binnen Nederland alleen nog voor in de Smalbroeken. Beekdalbossen Afgezien van de populieren, zijn de loofbossen in het dal van de Beerze en de Rosep in het algemeen veel natuurlijker dan de aangeplante bossen op de zandgronden. Deze beekdalbossen herbergen daardoor een rijke avifauna. Bijzondere soorten als wespendief, nachtegaal, wielewaal en grauwe vliegenvanger broeden nog op diverse plaatsen in deze bossen. Ook aan bos gebonden dagvlinders als grote weerschijnvlinder en kleine ijsvogelvlinder komen hier nog voor. Het grootste deel van deze beekdalbossen zijn zogenaamde elzenbroekbossen. Dit zijn door elzen gedomineerde bossen die groeien in de meest natte gebieden langs de beken. In de winter staan ze grotendeels onder water. Dergelijke broekbossen waren oorspronkelijk overal in de beekdalen aanwezig, voordat deze na ontginning als hooilanden in gebruik werden genomen. Na het in onbruik raken van het traditionele hooilandbeheer zijn ze uiteindelijk weer in omvang toegenomen in de Kampina, maar is een deel van de karakteristieke flora en fauna niet meer teruggekomen. Een opvallende uitzondering hierop is de zeldzame bospaardenstaart, die in 2008 voor het eerst is gevonden. Op de wat hoger gelegen delen in de beekdalen, dus op minder natte bodems, waren oorspronkelijk ook loofbossen aanwezig. Tijdens de ontginning van de beekdalen zijn kleine stukjes van dergelijk bos ontzien om te dienen als hakhoutbosjes. Zij werden regelmatig gekapt door de bevolking om in hun behoefte aan brand- en geriefhout te voorzien. Deze loofbossen hadden een rijke ondergroei, met opvallend veel bloeiende planten in het voorjaar. Binnen deze voorjaarsflora waren de fraaie slanke sleutelbloem, grote keverorchis, eenbes en de zeldzame witte rapunzel vroeger opvallende bijzonderheden. Met het in onbruik raken van het traditionele hooilandbeheer verdween echter ook het traditionele hakhoutbeheer in de beekdalen. Sindsdien zijn de hakhoutbosjes uitgegroeid tot opgaand loofbos. Door de toegenomen schaduw in de ondergroei en door de effecten van vermesting is er nu nog maar nauwelijks iets over van de rijke voorjaarsflora in deze oeroude bosjes. Doorkijkje over de Beerze Herstelde natuur Binnen de Kampina zijn de afgelopen jaren in diverse terreinen werkzaamheden uitgevoerd voor het herstel van natte natuur. De meest uitgebreide werkzaamheden hebben plaatsgevonden ten zuiden van het heidege- 13

12 bied, in het Banisveld en de overstromingsvlakte van de Beerze aan de Logtse Baan. Dit waren moderne landbouwgebieden die voor hun ontginning vooral uit natte heide bestonden. Op een groot gedeelte van het Banisveld werd tot in de jaren negentig nog intensief landbouw bedreven. Na verwerving van het gebied is tussen 2000 en 2005 over tachtig hectare de bovenlaag verwijderd en is het grondwaterpeil verhoogd. Hierna zijn hier weer allerlei bijzondere plantensoorten opgedoken, waardoor het totale aantal planten nu al meer dan 300 soorten bedraagt. Ook hebben inmiddels weer allerlei bijzondere broedvogels, dagvlinders en libellen het gebied gekoloniseerd, waaronder patrijs, wulp, kleine plevier, roodborsttapuit, bont dikkopje en tengere pantserjuffer. In het Logtse veld is na de werkzaamheden een moerasgebied ontstaan. Hier zijn inmiddels allerlei water- en moerasvogels gaan broeden, waaronder het zeldzame porseleinhoen, watersnip en eenden als slobeend, wintertaling en zomertaling. Ook is hier in 2006 de kleine parelmoervlinder waargenomen. Verspreid door het natuurgebied liggen verder een aantal graslanden die lange tijd in intensief agrarisch beheer zijn geweest. In die periode waren het moderne landbouwpercelen zonder noemenswaardige natuurwaarde. Door het gevoerde verschralingsbeheer beginnen zij in ecologisch opzicht weer waardevoller te worden. Zo zijn veel van deze graslanden weer bloemrijker geworden. Door de aanwezigheid van talloze nectarplanten vervullen ze weer een belangrijke rol voor allerlei dagvlinders en andere insecten. Zo worden in deze graslanden tegenwoordig regelmatig koninginnepages aangetroffen, terwijl ook de zeldzame keizermantel en rouwmantel weer zijn waargenomen. De rijkdom aan insecten trekt weer vogels en andere dieren aan. Op veel plaatsen heeft Natuurmonumenten weer poelen laten graven. Drinkpoelen waren in het traditionele agrarische landschap noodzakelijk voor het vee op de plaatsen waar vennen afwezig waren. Natuurmonumenten heeft op een groot aantal plaatsen opnieuw poelen laten graven. Deze poelen vervullen belangrijke ecologische functies voor aan water gebonden dieren. Zo dienen ze als voortplantingswater voor allerlei amfibieën, waaronder bijzondere soorten als poelkikker, heikikker, rugstreeppad, kamsalamander en vinpootsalamander. Ook voor de voortplanting van allerlei libellen en andere aan water geboden insecten zijn de poelen van groot belang. Waar recentelijk poelen zijn gegraven, worden bovendien allerlei bijzondere planten teruggevonden, die daar zijn gekiemd vanuit de zaadbank in de bodem. 14

13 2 Flora De Kampina is in botanisch opzicht allereerst bekend als en daar vervolgens voedingsstoffen aan te ontrekken. een waardevol heidegebied met veel vennen. Maar ook Sterker aan vennen gebonden soorten zijn kleine in de omringende beekdalen komen bijzondere vegeta- veenbes, klein blaasjeskruid en witte snavelbies. Hiervan ties voor. De laatste jaren is het aantal Rode-lijstsoorten groeit kleine veenbes vooral in de verlandde delen sterk toegenomen doordat allerlei soorten na jaren van van de vennen waar veel veenmos groeit. De onopval- afwezigheid weer zijn teruggevonden na het uitvoeren lende dunne takken met kleine blaadjes overgroeien van een aantal natuurherstelprojecten. Hierdoor is daar de dichte veenmoskussens. Hier en daar ontwik- het totale aantal Rode-lijstsoorten in de Kampina keld zich uit de roze bloemen een bes die opvallend opgelopen tot ruim 60 waargenomen soorten over de groot is voor zo n kleine plant. De nauw verwante periode Hierna wordt per biotoop een grote veenbes ofwel cranberry komt oorspronkelijk uit aantal planten beschreven die karakteristiek zijn voor dit Noord-Amerika en is sinds kort ook gesignaleerd in de natuurgebied. Kampina. De eveneens verwante lavendelhei staat op soortgelijke standplaatsen als de kleine veenbes, maar is Heide en vennen op de Kampina alleen bekend van de Huisvennen. Klein In de natte delen van de heide en langs vennen groeien blaasjeskruid is een soort van vennen die in het water nog allerlei plantensoorten die in Nederland zeldzaam zelf groeit. Net als zonnedauw is het een carnivore plant; zijn geworden of anders tenminste elders in ons land ze vangt watervlooien en andere kleine waterdiertjes in veel minder voorkomen. Zo groeit wilde gagel nog met lucht gevulde blaasjes. Witte snavelbies neemt in massaal op allerlei plaatsen in de Kampina. Elders in ons standplaats een tussenpositie in ten opzichte van veenbes land is deze struik in de natte heidegebieden ook nog en blaasjeskruid, doordat zij vooral op die delen in het wel aanwezig, maar niet in zulke grote hoeveelheden. water groeit waar het verlandingsproces net op gang is Van de soorten die op de Rode lijst zijn terechtge- gekomen. Hier staat zij dan vaak samen met de verwante komen, groeien beenbreek, klokjesgentiaan en ronde bruine snavelbies, kleine zonnedauw en veenmossen. zonnedauw nog op diverse plekken langs vennen en Elders in het heidegebied komen Rode-lijstsoorten in de nattere delen van de heide daaromheen. Hiervan voor die vooral langs wandelpaden groeien. Op de wat zijn beenbreek en klokjesgentiaan in het oog vallende nattere delen is dit bijvoorbeeld grondster en op één late zomerbloeiers, met respectievelijk gele en blauwe plaats het zeldzame heidekartelblad, terwijl soorten bloemen. De minder opvallende ronde zonnedauw is als liggende vleugeltjesbloem, tormentil, stekelbrem eveneens een bijzondere soort, omdat deze tot de carni- en kruipbrem aan de wat drogere delen geboden zijn. vore ( vleesetende ) planten behoort. Op zeer voed- Waar bomen enige schaduw werpen wordt ook wel selarme standplaatsen kan zij zich handhaven door met bosaardbei aangetroffen langs de paden. Als de paden behulp van de kleverige haren muggen, kleine vliegjes, in het recente verleden zijn verbreed of opgeschoond, waterjuffers en andere kleine ongewervelden te vangen dan verschijnen op natte bodems pioniersoorten als 15

14 kleine zonnedauw kleine zonnedauw, moeraswolfsklauw, bruine snavelbies, geelgroene zegge en blauwe zegge. Deze soorten worden ook wel verder van de paden aangetroffen, als daar de toplaag van de bodem verwijderd is na plaggen of andere werkzaamheden. De in deze regio zeldzame jeneverbes kwam in de tachtiger jaren nog op verschillende plekken in het oostelijk deel van het heidegebied voor, maar na 1997 zijn er geen waarnemingen meer van bekend bij Natuurmonumenten. zowel in de Kampina als in de rest van Nederland. Door ontginning is het tegenwoordig nagenoeg verdwenen. Karakteristieke soorten voor het blauwgrasland zijn onder meer spaanse ruiter en blauwe knoop. Deze komen plaatselijk nog massaal voor in de Smalbroeken. Ook de kenmerkende soorten van natte heide kunnen Graslanden Verspreid door de Kampina ligt een flink aantal graslanden. Veel van deze graslanden zijn lange tijd in intensief agrarisch gebruik geweest, waardoor de bijzondere plantensoorten eruit zijn verdwenen. Een deel van deze verarmde graslanden wordt nu geleidelijk weer soortenrijker. In de beekdalen zijn echter nog enkele percelen grasland aanwezig die nooit in intensief agrarisch gebruik zijn geweest. De meest bijzondere hiervan zijn enkele hooilandjes in de Smalbroeken in het dal van de Beerze. Hooilanden worden jaarlijks gemaaid, waarbij het maaisel wordt afgevoerd. De beekdalhooilanden in de Smalbroeken herbergen nog veel soorten die kenmerkend zijn voor het zogenaamde blauwgrasland. Dit is een graslandtype dat vroeger veel algemener was, Het waterdrieblad groeit in een zuurder milieu 16

15 in blauwgraslanden voorkomen. Zo is klokjesgentiaan in de hooilanden van de Smalbroeken plaatselijk zelfs talrijk en komt ook beenbreek hierin voor. Op enigszins beschaduwde plekken in deze hooilanden groeien soorten die vroeger waarschijnlijk vooral voorkwamen in de omringende bossen, maar die daar inmiddels verdwenen zijn. Voorbeelden hiervan zijn zeldzame soorten als klein glidkruid en kleine valeriaan. De meest bijzondere soort van de Smalbroeken is wellicht de kranskarwij. Deze soort groeit in Nederland waarschijnlijk alleen nog in één van de hooilandjes langs de Beerze. Bossen Een groot deel van de bossen in de Kampina zijn naaldbossen op dekzand. Daarin groeien weinig bijzondere plantensoorten. In botanisch opzicht waardevoller zijn de loofbossen in de beekdalen. Hieronder bevinden zich berken- en elzenbroekbossen op de meest natte gedeelten. Op de wat minder natte bodems daaromheen groeien eveneens loofbossen. Deels zijn deze beekdalbossen relatief jong, maar met name langs de Beerze bevinden zich ook oude bosjes die vroeger in hakhoutbeheer geweest zijn. Hier zijn tot in de eerste helft van de negentiger jaren nog zeldzame bosplanten als slanke sleutelbloem, eenbes, grote keverorchis en witte rapunzel waargenomen. Door verdroging en vermesting zijn de beekdalbossen sterk in kwaliteit achteruitgegaan, waardoor de genoemde soorten geheel lijken te zijn verdwenen. Twee andere soorten die karakteristiek zijn voor deze beekbegeleidende bossen, klein glidkruid en kleine valeriaan, komen nu alleen nog voor in een hooiland langs de Beerze. Een lichtpuntje in deze negatieve ontwikkeling is de recente waarneming van bospaardenstaart, een zeldzame bosplant die hier in 2008 is gevonden. Ook bosereprijs en donkersporig bosviooltje zijn hier de laatste jaren nog waargenomen. Pioniers en natuurherstel De flora van de Kampina is de afgelopen jaren verrijkt met allerlei vaatplanten die daar al zeer lange tijd niet meer gezien waren. Hierdoor is het totale aantal soorten van de Rode lijst maar liefst verdubbeld. Dit is met name het gevolg van de diverse herstelprojecten die er de afgelopen jaren in het gebied zijn uitgevoerd. Juist in het Banisveld en op plaatsen waar vennen zijn uitgebaggerd, zoals het Winkelsven en het Belversven, zijn de laatste jaren allerlei bedreigde planten teruggevonden. Meestal betreft het de pionierssoorten, die karakteristiek zijn voor de eerste jaren volgend op zulke werkzaamheden. Zij beschikken over zaden in de bodem die vele decennia kiemkrachtig blijven. Uit deze zaadbank vestigen zij zich kort na de werkzaamheden, als het terrein nog niet is dichtgegroeid met andere planten. Als het terrein weer dichter begroeid raakt verdwijnen zij weer door de schaduw van grotere planten als grassen, struiken en bomen. Tot de meest bijzondere planten behoren de pioniersoorten van zwakgebufferde milieus. Na herstelwerkzaamheden verschijnen zij alleen waar zeer schoon kwelwater naar de oppervlakte komt, zodat verzuring van de bodem uitblijft. Voorbeelden hiervan zijn moerashertshooi, teer guichelheil, vlottende bies en watermunt 17

16 waterlepeltje. Deze soorten zijn soms in grote aantallen verschenen waar zij al lange tijd niet meer gezien waren of anders bijzonder zeldzaam waren geworden. Een aantal andere soorten is slechts in één of twee van deze terreinen waargenomen. In het Belversven werden na het herstelproject weer ongelijkbladig, glanzig en stomp fonteinkruid teruggevonden, alsmede de uiterst zeldzame hybride tussen de eerstgenoemde twee fonteinkruiden, het gegolfd fonteinkruid. Daarnaast is kleinste egelskop hier weer waargenomen en heeft het uiterst zeldzame plat blaasjeskruid zich sterk uitgebreid. In het Winkelsven hebben drijvende waterweegbree, kruipende moerasweegbree, moerassmele, witte waterranonkel, oeverkruid, galigaan en draadzegge zich opnieuw gevestigd of sterk uitgebreid. Naast de soorten van zwakgebufferde pioniermilieus zijn er in de Kampina ook pioniersoorten aanwezig die op wat zuurdere bodems kunnen groeien, waardoor zij in het algemeen wat minder zeldzaam zijn dan de hiervoor genoemde groep. De meest typische voorbeelden zijn kleine zonnedauw, moeraswolfsklauw, bruine snavelbies, geelgroene zegge en blauwe zegge. Deze soorten verschijnen niet alleen op plaatsen waar ingrijpende herstelwerkzaamheden zijn uitgevoerd, maar ook elders in de Kampina. Hier groeien zij vooral op plaatsen waar kleinere verstoringen van de vegetatie zijn opgetreden, zoals langs paden en waar op de natte heide kleinschalig is geplagd of een andere verstoring van de toplaag heeft plaatsgevonden. Na herstelwerkzaamheden treden zij vaak nog massaler op dan de pioniers van zwakgebufferde milieus. Zij houden het ook langer vol tijdens de daaropvolgende ontwikkelingen, omdat zij beter bestand zijn tegen de verzuring van de bodem die dan meestal optreedt. Bijzonder spectaculair zijn de ontwikkelingen in het Banisveld. Dit is een voormalig landbouwgebied in het zuiden van de Kampina, waar de afgelopen jaren ruim tachtig ha is geplagd. Al binnen enkele jaren na de werkzaamheden werden hier allerlei bijzondere soorten van zwakgebufferde milieus teruggevonden. Net als in het Winkelsven zijn hier moerassmele en oeverkuid aangetroffen, en net als in het Belversven is er stomp fonteinkruid waargenomen. Al net zo bijzonder zijn teer guichelheil, waterlepeltje, pilvaren, vlottende bies en moerashertshooi. Ook zijn er diverse orchideeën aangetroffen, waaronder bijzondere soorten als gevlekte orchis, rietorchis en moeraswespenorchis. Orchideeën beschikken niet over een zaadbank, maar kunnen zich hierheen verspreid hebben via hun stoffijne zaden. De pionierssoorten van wat zuurdere milieus zijn plaatselijk massaal aanwezig, wat met name geldt voor kleine zonnedauw en moeraswolfsklauw. Ook de zeldzame Bewoner van wat zuurdere milieus: veenpluis 18

17 grote wolfsklauw is er waargenomen. Opvallend is verder het talrijke voorkomen van een aantal nauw verwante composieten, die kenmerkende pioniers zijn voor de iets drogere delen van het Banisveld: bosdroogbloem, bleekgele droogbloem, dwergviltkruid en het zeldzame Duits viltkruid. Door middel van hun pluizige zaden hebben zij zich waarschijnlijk via de wind naar dit gebied verspreid. Op de overstromingsvlakte van Beerze aan de Logtse Baan zijn bijzonderheden als rijstgras, waterlepeltje en grote boterbloem aangetroffen in de vegetaties van pitrus, grote kattenstaart, riet en wilg. Het is echter afwachten in hoeverre al deze bijzondere pioniersplanten zich duurzaam kunnen handhaven in deze herstelde natuurterreinen. De vegetatie wordt inmiddels steeds dichter en overal slaan zaailingen van bomen en struiken op. Om deze successie in het terrein af te remmen wordt het gebied begraasd met paarden en runderen. Toch zullen de pioniersplanten op den duur het veld ruimen voor andere planten, dit is een natuurlijk gevolg van hun ecologische eigenschappen. De grote vraag is dan of zij tegen die tijd voldoende nieuwe zaden in de bodem hebben opgeslagen om zich opnieuw te vestigen in het terrein als er weer geplagd zou worden. koningsvaren Mossen De afgelopen jaren is de Kampina intensief onderzocht op blad- en levermossen. In 2003 werden in het Banisveld 43 soorten bladmossen en 14 soorten levermossen aangetroffen in dertig proefvlakken. In hetzelfde jaar leverde het Winkelsven 50 soorten op in een gebied van 16 ha. Een gebied met broekbossen, wilgenstruwelen en moerassen ten noorden van de Logtse baan werd in 2003 en 2004 onderzocht. Aan de oostzijde van de Logtse dijk werden 72 soorten waargenomen in 35 ha, aan de westzijde 71 soorten in 30 ha. Het stroombed van de Rosep leverde in deze twee jaren 88 soorten op. Bijzonder was hier het voorkomen van elzenmos, een zeldzaamheid op de zandgronden van Noord-Brabant. Ten noorden van het Winkelsven werden in 2004 in bijna 50 ha bos en heide 64 soorten aangetroffen. In 2006 en 2007 werd vervolgens de totale Kampina geïnventariseerd. Het totaal aantal aangetroffen soorten was 219 soorten, onderverdeeld in 167 bladmossen, 47 levermossen en 3 hauwmossen. Hiervan staan 20 soorten op de Rode lijst. Bijzondere locaties in de Kampina zijn twee poelen met bronmos en een deel van de Kromvennen waar naast veel ijl stompmos maar liefst 9 soorten veenmossen groeien, waaronder kussentjesveenmos, hoogveenveenmos en zacht veenmos. Paddenstoelen De Kampina wordt sinds 2002 jaarlijks geïnventariseerd op paddenstoelen. In 2008 werden ongeveer 260 soorten gevonden, waarvan er 25 op de Rode lijst staan. Jaarlijks wisselen de waargenomen soorten, afhankelijk van weersomstandigheden en terreinbezoek. Dit laat zien dat het aantal soorten dat werkelijk voorkomt nog groter is. Zo werden er in 2007 maar liefst 31 Rode-lijstsoorten waargenomen, waarvan er 12 niet in 2008 werden gevonden. Ook voor paddenstoelen heeft het natuurherstel in het Banisveld tot veel bijzondere waarnemingen geleid. Heel bijzonder is dat daar de laatste jaren het in Nederland verdwenen geachte bruin grondschijfje is teruggevonden. Ernstig bedreigde soorten in de Kampina zijn zandaardtong, wollige stekelzwam, tengere stekelzwam, avondroodstekelzwam, wit heidetrechtertje en kleefschedemycena. 19

18 20

19 3 Libellen Wat libellen en waterjuffers betreft behoren de Kampina en het Beerzedal tot de absolute top van Nederland. Sinds 2000 zijn hier maar liefst 48 soorten gevonden, waarvan er 10 op de Rode Lijst staan. Dit zegt veel over de kwaliteit van het gebied, want veel van die soorten stellen hoge eisen aan hun leefomgeving. Het water moet helder zijn omdat de larven op zicht jagen. En de plantengroei moet geschikt zijn voor de volwassen exemplaren om te jagen, te rusten en eieren af te zetten. Elke soort stelt weer andere eisen aan de waterkwaliteit, het substraat en de begroeiing. Alleen een afwisselend landschap met veel verschillende typen wateren, bos en heide kan zoveel libellensoorten herbergen. Vennen De meeste soorten zijn aangewezen op de bos- en heidevennen in het noorden en oosten van de Kampina. Hier komt onder andere de tengere pantserjuffer algemeen voor. Deze soort is sinds de jaren vijftig in Noord- Brabant sterk achteruitgegaan door eutrofiëring en verzuring, maar herstelt zich in de Kampina dankzij het opschonen van de vennen. Deze juffer is ook gevonden in enkele poelen in het Banisveld. Een andere zeldzame soort is de bruine winterjuffer. Die overwintert als imago en kan wel tien maanden oud worden. Geen enkele andere Nederlandse libel haalt deze leeftijd. De larven hebben helder water met een goed ontwikkelde oevervegetatie nodig, bij voorkeur met snavelzegge of riet. De imago s overwinteren meestal in halfopen heidevegetatie, braamstruwelen of open dennenbos. Ze kunnen grote afstanden afleggen op zoek naar geschikte overwinteringsplekken. De ernstig bedreigde speerwaterjuffer gaat in heel Nederland hard achteruit door verzuring, vermesting en verdroging. Deze libel is afhankelijk van beschutte, niet te voedselrijke vennen die onder invloed van kwel staan. Eén van de weinige overgebleven populaties van Nederland bevindt zich in het Klokketorenven. De gevlekte witsnuitlibel is in heel West-Europa bedreigd en staat daarom op de lijst van Natura-2000 soorten. Deze soort heeft beschut, helder, ondiep, matig voedselrijk water nodig en komt het meest voor in laagveengebieden die net beginnen te verlanden. Toch zijn er ook kleine populaties in de Kampina, zowel bij de Kromvennen en in de omgeving van de Kattelaarsput. De glassnijder heeft dezelfde voorkeuren als de gevlekte witsnuitlibel maar is iets minder zeldzaam. In de Kampina leven enkele populaties in zwak gebufferde vennen met voldoende organisch materiaal op de bodem, zoals het Belversven. Daarnaast is de glassnijder gevonden in het Klokketorenven en langs de Beerze. Ook de recent verbrede oevers van de Heiloop zijn een waardevolle locatie voor de glassnijder. De laatste jaren worden onder invloed van het veranderende klimaat een aantal warmteminnende zuidelijke soorten steeds vaker in Nederland waargenomen. Hiervan zijn vuurlibel en vooral zwervende heidelibel diverse keren aangetroffen in de Kampina. Ook de zadellibel is hier waarschijnlijk waargenomen. De gevlekte glanslibel en hoogveenglanslibel zijn landelijk gezien twee zeer zeldzame soorten die tot nu toe nog niet op de Kampina gevonden zijn. Toch bestaat de kans dat ze zich hier in de toekomst zullen vestigen. Sommige vennen in het vochtige heidegebied lijken namelijk erg geschikt voor deze soorten. Bovendien kunnen de imago s soms tientallen kilometers ver zwerven. Tijdens inventarisaties 21

20 jaren tachtig was de beekrombout bijna uitgestorven: langs de Beerze leefde toen de enige bekende populatie van Nederland! Deze populatie houdt nog steeds stand en ook elders in Nederland gaat het weer wat beter met de beekrombout. De zeldzame bosbeekjuffer is het dus de moeite waard om speciaal naar deze twee soorten uit te kijken! Beken Twee van de tien Rode-Lijstsoorten zijn strikt gebonden aan stromend water: de bosbeekjuffer en de beekrombout. De vlinderachtige bosbeekjuffer komt in Nederland nog maar op enkele plekken voor, omdat deze juffer bijzonder hoge eisen aan zijn omgeving stelt. Voor de larven moet het water koud, voedselarm en zuurstofrijk zijn. Er moeten plekjes zijn met voldoende waterplanten om eieren op af te zetten, maar ook open plekken waar de larven kunnen jagen. En de imago s hebben niet alleen zonnige plekjes nodig om op te warmen, maar ook een hoge en dichte vegetatie om te rusten. Daar komt nog bij dat ze zelden verder dan tweehonderd meter vliegen, waardoor ze niet gauw nieuwe gebieden kunnen koloniseren. Ondanks al deze wensen doet de bosbeekjuffer het goed op de Kampina: er is een stabiele populatie bij de Rozep en er zijn ook exemplaren aangetroffen op verschillende plekken langs de Beerze en de Heiloop. De verwante weidebeekjuffer, die eveneens afhankelijk is van stromend water, is veel algemener en komt vooral in de open terreinen langs de Beerze voor. De beekrombout is al net zo n kritische soort als de bosbeekjuffer. Deze soort leeft alleen in brede beken en rivieren met voedselarm, zuurstofrijk water. De larven leven alleen op plekken waar fijn slib wordt afgezet, zodat ze zich kunnen ingraven. Grof zand wordt dus gemeden en een slingerende waterloop met luwe plekjes waar slib kan bezinken is een ideaal biotoop. De imago s jagen langs bosranden en houtwallen. In de Sprinkhanen en krekels Sinds 2000 zijn er binnen de grenzen van de Kampina 16 soorten sprinkhanen waargenomen. Figuur x laat zien dat van de drie rode-lijstsoorten maar weinig vondsten bekend zijn. De blauwvleugelsprinkhaan is in de droge heide ten oosten van het Belversven waargenomen, de gouden sprinkhaan in de Smalbroeken. De moerassprinkhaan lijkt daar te zijn verdwenen, maar is nog wel gevonden in een ander terreintje aan de oostzijde van de Kampina. In het verleden kwam ook de zompsprinkhaan in de Kampina voor, terwijl van de Europese treksprinkhaan een waarneming bekend is uit Van de veldkrekel zijn sinds 1992 geen vermeldingen meer bekend. Bijen en graafwespen In 2002 werden er op een aantal verspreid liggende locaties in de Kampina in totaal 88 soorten bijen en 41 soorten graafwespen gevonden. Van de bijen staan er 12 soorten op de Rode lijst. De meest bijzondere soort is wel de klaverbehangersbij, andere bedreigde soorten zijn kruiskruidzandbij en sporkehoutzandbij. In het Smalbroeken werden in 2008 tijdens een inventarisatie 42 soorten bijen aangetroffen, wat voor een dergelijk bosrijk gebied een mooi aantal is. Vastgesteld werd dat de zandige dijken in het zuidelijk gedeelte van het Smalbroeken één van de rijkste nestelplekken van de Kampina zijn, ook voor graafwespen en spinnendoders. Het open en schraal houden van deze plekken is van groot belang voor deze groepen. De vele wilgen zijn hier belangrijk voor stuifmeel in vroege voorjaar. Negertje 22

21 4 Dagvlinders De Kampina en het Beerzedal behoren tot de beste vlindergebieden van Nederland. Sinds 2000 zijn hier 37 soorten dagvlinders waargenomen, waarvan er 9 op de Rode lijst staan. In Nederland zijn veel dagvlinders sterk bedreigd of zelfs geheel verdwenen. Eén van de oorzaken is dat vlinders een afwisselend landschap nodig hebben, wat onder andere komt doordat de rupsen vaak heel andere eisen aan hun leefmilieu stellen dan de volwassen vlinders. Zowel de rupsen als de vlinders zijn vaak gebonden aan bepaalde plantensoorten, die dan op korte afstand van elkaar moeten voorkomen. Sommige blauwtjes zijn bovendien afhankelijk van bepaalde mierensoorten voor hun voortplanting. Verder hebben dagvlinders een halfopen gebied nodig om hun temperatuur goed te kunnen regelen: zonnige plekjes om op te warmen maar ook schaduwrijke plekjes om op warme dagen af te koelen. Juist deze afwisseling op kleine schaal is steeds zeldzamer geworden in ons land. Vlinders hebben daarvan meer te lijden dan veel andere diersoorten. Het is daarom tekenend voor de kwaliteit van de Kampina dat hier nog zoveel zeldzame vlindersoorten voorkomen. Heidevelden en graslanden Sommige landelijk bedreigde dagvlinders zijn zelfs nog in grote aantallen aanwezig in de Kampina. Zo zijn van het heideblauwtje de afgelopen jaren nog duizenden waarnemingen bekend. Deze vlinder leeft vooral op de overgang van droge naar natte heide. De heide moet bovendien vrij open en structuurrijk zijn, met voldoende jonge heideplantjes. Daardoor profiteert het heideblauwtje van kleinschalig plaggen. De rupsen voeden zich met de voedselrijke jonge topjes van struikhei, dophei en sommige vlinderbloemigen, zoals rolklaver en diverse soorten brem. Net als bij het gentiaanblauwtje (zie box) scheiden de rupsen een zoete vloeistof af die heel aantrekkelijk is voor bepaalde soorten mieren. Deze mieren beschermen de rups op hun beurt tegen aanvallers en sommige rupsen worden meegenomen naar het mierennest, waar ze veilig kunnen verpoppen. De andere rupsen verpoppen in de grond. De vlinders komen in juni tevoorschijn en voeden zich met de nectar van vooral dophei, struikhei en muizenoortje. Ze slapen vaak in groepjes in een pol pijpenstrootje. Het heideblauwtje komt in alle heidegebieden van de Kampina voor en ook in de terreinen van het Banisveld waar natuurherstel heeft plaatsgevonden. Het bont dikkopje komt eveneens nog in flinke aantallen verspreid door de gehele Kampina voor. Deze vlinder heeft een sterke voorkeur voor overgangen van vochtige graslanden en heidevelden naar aangrenzende bossen. Dit is heel duidelijk te zien is op het verspreidingskaartje in de bijlage, want in de Kampina is de soort vooral op de overgang van bos naar heide of grasland te vinden. De eitjes worden bij deze soort afgezet op de jonge bladeren van pijpenstrootje en hennegras. Het bont dikkopje overwintert als volgroeide rups. Daarom moeten de waardplanten ook in het najaar nog voldoende voedingsstoffen bevatten. Daarvoor maken de rupsen een inkeping in de grassprieten, waardoor de voedingsstoffen in de plant niet naar de wortels getransporteerd worden en dus beschikbaar blijven voor de rups. Door rupsen bezette waardplanten blijven daardoor veel langer groen dan de onbezette planten eromheen. In Nederland is deze vlinder vooral afgenomen door de verdroging, waarschijnlijk omdat 23

22 de waardplanten door watergebrek minder voedingswaarde hebben. De volwassen vlinders voeden zich met nectar. Vooral bloemen van braam, kruipend zenegroen en echte koekoeksbloem zijn daarbij populair. De koninginnenpage bereikt in Nederland de noordgrens van zijn areaal. In warme zomers trekken soms grote aantallen exemplaren vanuit Vlaanderen naar Nederland. In Nederland heeft de soort geen stabiele populaties, waarschijnlijk doordat in ons land bloemrijke ruderale terreintjes, kruidenrijke graslanden en onbespoten moestuinen te weinig voorkomen. De belangrijkste waardplant van deze soort is peen. Daarnaast kunnen de rupsen ook op andere schermbloemigen leven, zoals kleine bevernel, engelwortel, pastinaak en melkeppe. In moestuinen worden wel rupsen op gecultiveerde peen en venkel gevonden, overigens zonder daar veel schade aan de opbrengst te veroorzaken. In de Kampina wordt de koninginnenpage regelmatig gevonden in de kruidenrijke graslanden rondom de Beerze, soms ook wat noordelijker op de heide. Maar het is onduidelijk of deze soort zich hier ook voortplant. De kleine parelmoervlinder, rouwmantel en keizersmantel zijn slechts enkele malen waargenomen in de Kampina. Het gaat hierbij hoogstwaarschijnlijk om rondzwervende exemplaren. Gentiaanblauwtje Het gentiaanblauwtje is vooral bekend vanwege zijn bijzondere levenscyclus. Op de klokjesgentiaan worden de opvallende witte eitjes afgezet. De pas uitgekomen rupsjes voeden zich eerst met de zachte voedzame delen van de bloem. Na enkele vervellingen laten de jonge rupsen zich op de grond vallen en wachten tot ze worden gevonden door een bossteekmier of moerassteekmier. Deze neemt de rups mee naar zijn nest. De rups laat zich voeden door de mieren en rooft ook mierenlarven en poppen, waarna deze overwintert en verpopt in het mierennest. Als de vlinder vervolgens in juni of juli uit de pop komt, kruipt deze zo snel mogelijk het nest uit en klimt in een takje of grasspriet om zijn vleugels op te pompen. Door deze bijzondere levenswijze is het gentiaanblauwtje niet alleen afhankelijk van de juiste waardplant, de klokjesgentiaan, maar ook van de juiste waardmieren. Alleen in kleinschalig geplagde heidegebieden wordt aan beide voorwaarden voldaan: op de vochtige en pas geplagde stukjes groeit de klokjesgentiaan, op de wat drogere, strooiselrijke delen leven de waardmieren. In grootschalig geplagde terreinen met veel klokjesgentiaan worden weinig eitjes van het gentiaanblauwtje per waardplant gevonden, waarschijnlijk door een gebrek aan waardmieren. In oudere heideterreinen, met veel waardmieren en weinig klokjesgentiaan, worden soms wel 65 eitjes op één plant gevonden. Slechts een deel van de rupsen kan zich dan vervolgens ontwikkelen. In de Kampina komt het gentiaanblauwtje vooral in het centrale deel van het heidegebied voor. Na een groot aantal magere jaren lijkt deze bijzondere vlinder zich hier de laatste tijd weer te herstellen. Parende heideblauwtjes Beekdalbossen De kleine ijsvogelvlinder heeft in Nederland veel te lijden van verdroging en grootschalig bosbeheer. Dit komt doordat de rupsen buitengewoon kieskeurige eters zijn: ze eten alleen de jonge, behaarde blaadjes van kamperfoelie. Dat kan wilde kamperfoelie zijn, maar ook verwante soorten of zelfs cultivars worden benut. Essentieel is wel dat de plant veel hangende takken heeft en in grote dichtheden op een vochtige ondergrond in de halfschaduw groeit, want alleen dan vormt kamperfoelie de gewenste ruw behaarde blaadjes. De volwassen 24

23 dieren zitten meestal hoger in de bomen en vliegen in de halfschaduw. Zij voeden zich met mest, rottend fruit en nectar. In de Kampina zijn vochtige halfschaduwsituaties met geschikte kamperfoelieplanten nog volop aanwezig in het dal van de Beerze. Daar komt de kleine ijsvogelvlinder dan ook nog in flinke aantallen voor. De grote weerschijnvlinder leeft in luwe plekken van vochtige, gevarieerde loofbossen. De eitjes worden afgezet bovenin wilgen, met name boswilg, op een warme beschutte plek met hoge luchtvochtigheid. De rupsen zijn groen in de zomer en kleuren bruin in november, wanneer ze gaan overwinteren in de vork van een twijg of in een schorsspleet. Als de rupsen in het volgende voorjaar weer verder gaan met eten, kleuren ze weer groen. De vlinders voeden zich met honingdauw en het sap van bloedende bomen. De mannetjes likken ook sap van kadavers en zweet om hun zoutvoorraad aan te vullen. Dit zout geven zij tijdens de paring door aan de vrouwtjes, zodat de eitjes zich beter kunnen ontwikkelen. De grote weerschijnvlinder heeft in Nederland ernstig te lijden van grootschalig bosbeheer, waardoor er te weinig luwe vochtige plekken zijn om eitjes af te zetten. Ook het ophangen van veel nestkasten is ongunstig, omdat de predatiedruk door mezen daardoor onnatuurlijk hoog wordt. In het Beerzedal zijn de juiste leefomstandigheden voor de grote weerschijnvlinder nog aanwezig. Toch is ook hier het aantal waarnemingen niet erg hoog: in sommige jaren wordt de grote weerschijnvlinder zelfs helemaal niet gezien. Vissen De visfauna van de Beerze behoort tot de soortenrijkste van Noord-Brabant. In 2004 werden hier in totaal 20 vissoorten aangetroffen. Hieronder bevindt zich een flink aantal soorten die kenmerkend zijn voor stromend water, zoals serpeling, kopvoorn, winde, bermpje, rivierdonderpad en kleine modderkruiper. De eerstgenoemde drie soorten staan op de Rode lijst voor vissen. De laatstgenoemde soort is beschermd krachtens de Europese Habitatrichtlijn en de nationale Flora- en Faunawet. In 2007 werd de kleine modderkruiper ook in de Rosep aangetroffen. Weekdieren Vanaf 2001 worden er regelmatig weekdier-inventarisaties uitgevoerd in het Groene Woud. Inmiddels zijn er van de Kampina 70 soorten weekdieren bekend. Hiertoe behoren 26 landhuisjesslakken, 5 landnaaktslakken, 28 zoetwaterslakken en 11 tweekleppigen. Twee soorten staan op de Rode lijst: de dikke korfslak werd bij de Rosep gevonden en de slanke poelslak bij de Beerze. Vooral het gebied rond de Beerze en het aangrenzende Banisveld is rijk aan weekdieren. Zo zijn er op de zandheuvels in het Banisveld vegetaties aanwezig die rijk zijn aan landslakken. Om te voorkomen dat dit waardevolle biotoop verloren zou gaan door begrazing, is hier een klein gedeelte uitgerasterd om te dienen als slakkenreservaat. kleine modderkruiper 25