Anke van den Borne. Stay in Love. Primaire preventie van relatiegeweld onder jongeren. Proces evaluatie

Transcriptie

1 Anke van den Borne Stay in Love Primaire preventie van relatiegeweld onder jongeren Proces evaluatie Trimbos-instituut, Utrecht, 2006 STAY IN LOVE 1

2

3 Colofon Opdrachtgever en financiering Het OGGZ fonds Projectuitvoering Stay in love werd uitgevoerd door een landelijk projectteam van medewerkers van het Trimbos-instituut en TransAct in samenwerking met regionale coördinatoren. Opmaak binnenwerk Marjolein de Vries Opmaak omslag Jan de Bie Auteur Anke van den Borne Met dank aan Carlijn Hofhuizen, Els van Schaik, Ingrid Zandt, Annemarie Willems en de docenten van de scholen in de regio Den Haag en Zwolle die hebben meegewerkt aan dit project Redactie Nico Oosten (TransAct) Chris te Riele (Riagg Zwolle) Marije van den Bos (Parnassia) Clary van der Veen (Trimbos-instituut) Trimbos bestelnummer: AF Trimbos-instituut en TransAct, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande toestemming van het Trimbos-instituut. Trimbos-instituut TransAct Postbus 725 Postbus AS Utrecht 3500 BK Utrecht T T Riagg Zwolle Parnassia Postbus 473 Lijnbaan AL Zwolle 2512 VA Den Haag T T STAY IN LOVE 3

4

5 Inhoudsopgave 1 Inleiding Aanleiding van het project Doelstelling en doelgroepen project Projectfasen De projectorganisatie Projectfinanciering 9 2 Ontwikkeling project Vooronderzoek: waar moet het preventieprogramma op aansluiten? Risico- en beschermende factoren Inventarisatie bestaande projecten Kwaliteitseisen preventie Focusgroepen Opzet focusgroepen Resultaten focusgroepen Doelstelling en doelgroepen Project Stay in Love Doelstelling Doelgroepen Inhoud Vormgeving 18 3 Beschrijving van het preventieprogramma Opbouw preventieprogramma De interventies en materialen 20 4 Samenwerking Samenwerkingspartners in de regio s Resultaten samenwerking 26 5 Uitzetten en verspreiding materialen Verspreiding materialen Start campagne Onderwijs Jongerenwerk Sportverenigingen en sportopleidingen Jeugdhulpverlening Religieuze organisaties PR en media-aandacht 34 6 Evaluatie programma De resultaten van het evaluatieonderzoek Achtergronden van de jongeren Ervaringen met relaties en relatieproblemen Houdingen en gedragsintenties Waardering voor de materialen Beoordeling van de materialen Invloed van de materialen Conclusie Docententraining, docentenhandleiding en lessenserie 41 STAY IN LOVE 5

6 6.3 Overige interventies Folder Poster Website Relatietest Theaterdraaiboek Theaterproductie en rap op DVD Kaartjes met tips voor een sportieve en gezonde relatie Reclamespot bij McDonald's 45 7 Discussie, conclusies en aanbevelingen Kader en insteek Doelstelling Keuze primaire preventie Doelgroep Conclusies Aanpassingen in de materialen De lessenserie en docentenhandleiding Overige materialen Regionale organisatie en uitvoering: Opzet en uitvoering van het preventieprogramma Organisatie van netwerksamenwerking Samenwerkingspartners Het vervolg 58 Literatuur 61 Bijlage 1 Projectaanvraag OGZ: beschrijving projectfasen 63 Bijlage 2 Opzet van een focusgroep onder jongeren 65 Bijlage 3 Samenvatting lessenserie en docentenhandleiding 69 Bijlage 4 Docententraining 71 Bijlage 5 Overzicht verspreide materialen per regio 79 Bijlage 6 Overzicht Pers en media contacten 85 Bijlage 7 Partners Landelijk Overleg Primaire Preventie Partnergeweld onder jongeren 87 Bijlage 8 Informatie over de samenwerkingspartners 89 6 STAY IN LOVE

7 1 Inleiding 1.1 Aanleiding van het project Huiselijk geweld is een groot maatschappelijk probleem. Onderzoek maakt duidelijk dat het veel voorkomt en dat slachtoffers ernstige psychische en psychosociale problemen ondervinden. Daarom is voorkómen van huiselijk geweld van groot belang. Onder huiselijk geweld wordt geweld verstaan (zowel psychisch, fysiek, seksueel en materieel) dat door iemand in de huiselijke kring van het slachtoffer is gepleegd, maar niet noodzakelijkerwijs thuis hoeft plaats te vinden. Huiselijk geweld omvat onder andere kindermishandeling, ouderenmishandeling en relatiegeweld. Van alle vormen van huiselijk geweld komt relatiegeweld het meest voor in Nederland (Van Dijk e.a., 1997; 2002). Uit onderzoek blijkt dat jonge mannen en vrouwen in de leeftijd van 16 tot 25 jaar meer risico lopen op relatiegeweld dan oudere volwassenen (Holtzword-Munroe e.a., 1997; Johnson en Ferraro, 2000). En dat terwijl vrijwel iedere jongere op zoek is naar iemand met wie zij/hij het leven wil delen en die als partner betrouwbaar is. De aanpak van relatiegeweld is vooral gericht op hulp aan slachtoffers en plegers ervan en het tegengaan van herhaling en zwaardere mishandeling. Tot nu toe was er op het gebied van relatiegeweld nog geen gerichte primaire preventie in Nederland, waarbij het doel is zowel slachtofferschap als plegerschap te voorkómen. Dit geldt ook voor de doelgroep jongeren van 16 tot 25 jaar (Van Dijk e.a., 2001). Primaire preventie van relatiegeweld zou zich met name moeten richten op de manier waarop een positieve relatie kan worden opgebouwd en onderhouden. Ook op dat gebied zijn maar weinig programma s voor jongeren ontwikkeld. De meeste besteden vooral aandacht aan seksualiteit en veilig vrijen. Sommige programma s besteden wel aandacht aan seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar er is weinig expliciete aandacht voor (preventie van) geweld en machtsmisbruik in het kader van een beginnende relatie. Ook zijn er meer algemene projecten binnen het Nederlandse onderwijs uitgevoerd, die gericht zijn op het vergroten van weerbaarheid en sociale competenties, en een scala aan psychische en psycho-sociale problematiek op latere leeftijd moet helpen voorkomen. Het effect hiervan op relatiegeweld is echter onbekend. Daarom zijn TransAct en het Trimbos-instituut, met financiële steun van het fonds Openbare Gezondheidszorg (OGZ), eind 2003 een project gestart om een primair preventieprogramma te ontwikkelen ter voorkoming van relatiegeweld onder jongeren. Het project is geëindigd in juni Voorliggend verslag beschrijft de uitvoering van het project, de uitkomsten en de evaluatie ervan. Dit verslag is grotendeels gebaseerd op de evaluatieverslagen van de twee regio s waar het programma is uitgetest, te weten Den Haag en Zwolle. Ook is gebruik gemaakt van tussentijdse evaluaties, een uitgebreide eindevaluatie van de projectgroep en een evaluatieonderzoek onder jongeren. Voor specifieke informatie over de uitvoering per regio verwijzen wij u naar bovengenoemde regioverslagen 1 (zie aparte bijlagen). 1 Te Riele, C. (2006). Evaluatieverslag van het project "Primaire preventie van relatiegeweld onder jongeren". Zwolle: GGZ Zwolle sector Preventie. Van den Bos, M. (2006). Evaluatieverslag van het project "Primaire preventie van relatiegeweld onder jongeren". Den Haag: Parnassia Psycho-Medisch Centrum. STAY IN LOVE 7

8 1.2 Doelstelling en doelgroepen project Het project richt zich op het voorkómen van relatiegeweld onder jongeren middels het ontwikkelen, het proefimplementeren (in twee verschillende regio s) en het evalueren van een intercultureel primair preventieprogramma. Doel van het preventieprogramma is: het vergroten van kennis en bewustwording van jongeren over wat een gezonde relatie is, het beïnvloeden van houding en gedrag van jongeren ten opzichte van relaties en het voorkómen dat relatieproblemen leiden tot relationeel geweld. Het ontwikkelde preventieprogramma is uitgetest in twee regio s, met het oog op landelijke implementatie. Het preventieprogramma is een vorm van universele preventie. Het richt zich op het voorkómen van relatiegeweld bij een brede groep jongeren, ofwel het voorkómen van nieuwe situaties waarin relatiegeweld plaatsvindt. Het gaat dus niet om selectieve preventie, waarbij maatregelen gericht zijn op diegene die de meeste kans lopen om met relatiegeweld in aanraking te komen. De voorgenomen doelgroep was iedere jongere tussen de 16 en 25 jaar: meisjes en jongens; potentiële slachtoffers, plegers en omstanders/getuigen van relatiegeweld. De leeftijd van de doelgroep is in de loop van het project verschoven naar 16 tot 20 jaar. Voor een nadere omschrijving van de doelstelling en doelgroepen zie hoofdstuk Projectfasen Het project kende vier fasen die hieronder kort worden beschreven (zie bijlage 1 voor een uitgebreide projectbeschrijving zoals gepland). Fase 1 (november 2003 maart 2005) - Onderzoek voor de ontwikkeling en onderbouwing van een preventie programma. - Focusgroepen met jongeren over de basisingrediënten van een effectief preventieprogramma. Fase 2 (april 2004 augustus 2005) - Inventarisatie van bestaande samenwerkingsverbanden op het gebied van preventie van huiselijk geweld in de twee regio s. - Opbouw van een samenwerkingsnetwerk. - Ontwikkeling van de interventies. Fase 3 (september 2005 juni 2006) - Implementatie van de interventies in beide regio s. - Evaluatie en bijstellen van de interventies. Fase 4 (juni 2006 september 2006) (nog te verwezenlijken) - Presentatie van het preventieprogramma en conclusies. - Landelijke verspreiding. 1.4 De projectorganisatie De projectorganisatie bestond uit twee landelijke en twee regionale instellingen, te weten het Trimbos-instituut, TransAct, Riagg Zwolle en Parnassia Psycho- Medisch Centrum (Den Haag). De vier organisaties hebben vanaf de start van het project nauw samengewerkt, zowel in de ontwikkeling als de uitvoering van het project. Gedurende het project is de projectgroep regelmatig bij elkaar gekomen om overleg te voeren over de voortgang van het project. Het Trimbos-instituut en TransAct waren, samen met de twee regiocoördinatoren, verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het preventieprogramma en het materiaal. 8 STAY IN LOVE

9 Het Trimbos-instituut is tevens verantwoordelijk geweest voor het evaluatieonderzoek onder leerlingen op scholen. Riagg Zwolle en Parnassia Psycho-Medisch Centrum waren verantwoordelijk voor de ontwikkeling van een regionaal netwerk, de regionale aansturing van het project en de uitvoering ervan. Bij de keuze van de regio s is rekening gehouden met de verschillen tussen een provinciale regio (Zwolle) en een stadsregio (Den Haag). Op die manier is getracht een zo divers mogelijke groep jongeren te benaderen. Daarnaast is samenwerking gezocht met onder andere professionals in zorg en welzijn, jongeren zelf, scholen en commerciële instellingen en bedrijven die veel met jongeren in contact komen, zoals media en horecagelegenheden. 1.5 Projectfinanciering Het project is hoofdzakelijk gefinancierd door het Stimuleringsfonds Openbare Gezondheidszorg (OGZ fonds). TransAct heeft het onderzoek naar de risico- en beschermende factoren en de bestaande interventies (fase 1) uit eigen middelen gefinancierd. Fase 4, die na juni 2006 zal plaatsvinden, wordt door het Trimbos-instituut en TransAct gezamenlijk gefinancierd uit eigen middelen. De regionale GGZ-instellingen hebben eveneens een financiële bijdrage geleverd in de vorm van extra ureninzet van de regiocoördinatoren, secretariële ondersteuning, versterking van publiciteit en de verspreiding van de materialen. Riagg Zwolle heeft tevens een bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van een McDonald s reclamespot. STAY IN LOVE 9

10

11 2 Ontwikkeling project Voor een nadere afbakening van de doelstelling en doelgroepen van het project en het bepalen van de inhoud van het preventieprogramma, is in de eerste fase van het project een vooronderzoek gedaan. Tevens zijn focusgroepen met jongeren gehouden en zijn gesprekken gevoerd met de intermediairs in de pilotregio s. 2.1 Vooronderzoek: waar moet het preventieprogramma op aansluiten? Voor de ontwikkeling en onderbouwing van een zo effectief mogelijk primair preventieproject is in de eerste fase van het project een vooronderzoek gedaan. De centrale vraagstelling in het vooronderzoek luidde: Wat kunnen de relevante literatuur over partnergeweld en de bestaande primaire preventieprojecten voor jongeren op het gebied van partnergeweld bijdragen aan de effectiviteit van een nieuw op te zetten primair preventieproject over partnergeweld voor jongeren? Het vooronderzoek bestond uit drie deelonderzoeken: een literatuurstudie naar risico- en beschermende factoren t.a.v. relatiegeweld, een inventarisatie van bestaande preventieprojecten en de evaluatie van een veelbelovende interventie. Deze drie deelonderzoeken worden in de komende paragrafen beschreven Risico- en beschermende factoren De effectiviteit en daarmee ook de kwaliteit van een preventieprogramma relatiegeweld is groter als het zich richt op de meest relevante en beïnvloedbare risicoen beschermende factoren en als zij die groepen in de samenleving bereikt die een verhoogd risico op partnergeweld lopen (Baartman, 1996; Gombey e.a., 1999; Kooijman en Zwikker, 2001; Barnes, 2003; Pacifici e.a, 2001). Het literatuuronderzoek dat TransAct (Van Schaik, 2005) heeft verricht laat zien dat er verschillende relevante risicofactoren zijn voor de aanwijzing van risicogroepen, waar een primair preventieproject aandacht aan moet besteden. Deze zijn volgens de rapportage: het in de jeugd getuige en/of slachtoffer zijn van huiselijk geweld (in het ouderlijk gezin); een lage sociaal-economische status; overmatig alcohol- en drugsgebruik; zwangerschap (op jonge leeftijd) lage eigenwaarde. Naast de bovenstaande factoren is er een aantal risicofactoren geïdentificeerd die van belang zijn om inhoudelijk te verwerken in het preventieproject: traditionele rolopvattingen; machtsverschillen in relaties; isoleren van partner; controlerend gedrag; jaloezie; goedkeuring van dominantie en geweld door de man; psychisch geweld in de relatie; slechte communicatie in de relatie; laag probleem oplossend vermogen. Voorts zijn er relationele factoren gevonden die typerend zijn voor relaties die gewelddadig gaan worden of al gewelddadig zijn: snelle relatievorming (vaak afgedwongen door de man); STAY IN LOVE 11

12 een hulpvraag van de gewelddadige man aan de vrouw om hem te helpen een beter mens te worden (om bijvoorbeeld bepaald (agressief) gedrag af te leren); het verantwoordelijk stellen of voelen van de vrouw voor het (gewelddadig) gedrag van de man; conflictvermijdend gedrag bij de vrouw ter voorkoming van een geweldsuitbarsting van de man. Tot slot zijn ook een lage eigenwaarde, depressie en veel boosheid bij mannen risicofactoren die de kans op partnergeweld vergroten. Er zijn verschillende beschermende factoren die als buffer kunnen dienen voor de negatieve impact van de risicofactoren voor relatiegeweld. Deze zijn: een goede relatie met tenminste één ouder en steun binnen het gezin; gewelddadig gedrag waaronder relatiegeweld wordt afgekeurd in de eigen directe omgeving; sociale ondersteuning van iemand buiten het gezin; positief rolgedrag van leeftijdgenoten; sociale vaardigheden, met name de vaardigheid om zich aan te passen aan nieuwe situaties; extraverte sociale gerichtheid; zelfredzaamheid. Bovenstaande factoren zijn tijdens de ontwikkelfase vertaald naar de praktijk van preventie van relatiegeweld onder jongeren (zie paragraaf 2.3.3) Inventarisatie bestaande projecten Uit de inventarisatie en analyse van bestaande preventieprojecten voor jongeren komt naar voren dat deze projecten zich voornamelijk richten op het vergroten van kennis over huiselijk geweld, relatiegeweld of seksueel geweld. Het doel hiervan is om jongeren te stimuleren na te denken over verwachtingen en ideeën die ze hebben van en over een relatie. Kennis en inzicht in risicofactoren worden niet optimaal benut in deze projecten. Bestaande preventieprojecten richten zich vooral op tijdige signalering en hulp bij relatiegeweld en huiselijk geweld (secundaire preventie) of op weerbaarheid in het algemeen en niet op het onderhouden van een positieve relatie en het voorkómen van relationeel geweld (primaire preventie). Er zijn vrijwel geen Nederlandse projecten die grondig zijn geëvalueerd (van Oosten en Höing, 2004). Evaluaties hebben zich beperkt tot een meting van kennisvermeerdering en verandering in houdingen van jongeren en de beoordeling van de gekozen vorm van de projecten. Als een project al effect heeft gehad op kennis, opvattingen, houding en gedragintenties, blijkt dit effect over het algemeen vrij gering te zijn (Van Schaik, 2005). De vorm van een project heeft invloed op de houding van jongeren. Hoe leuker, interessanter en/of boeiender de jongeren de projecten vinden, hoe meer ze open staan voor de boodschap. Hierbij is het van belang zoveel mogelijk aan te sluiten bij de belevingswereld van de jongeren qua inhoud, taalgebruik en vormgeving Kwaliteitseisen preventie Een van de bestaande preventieprojecten op het gebied van relatiegeweld voor jongeren dat het meest aansluit bij het nieuw op te zetten project, te weten Tiran-nie-soe, is vervolgens onderzocht op effectiviteit. Tiran-nie-soe is een in België ontwikkeld programma dat bestaat uit een theaterstuk voor jongeren over huiselijk geweld (waaronder relatiegeweld), waarbij leerlingen ook een lessenreeks kunnen volgen over dit onderwerp. Ook uit het onderzoek naar de effecten van het preventieproject Tiran-nie-soe blijkt dat het effect ervan op houdingen, opvattingen en gedragsintenties van jongeren over het algemeen gering is. 12 STAY IN LOVE

13 Tiran-nie-soe vergroot wél de kennis over de verschillende vormen van relatiegeweld en de waarschuwingssignalen. Ook blijkt dat wanneer verschillende interventies worden gecombineerd, zoals voorlichtingslessen over relatiegeweld, een theaterstuk, een nabespreking en actieve oefeningen het effect op jongeren groter is. Deze evaluatiestudie bevestigt wat bekend is uit eerder onderzoek naar de effectiviteit van preventieprogramma s betreffende seksueel geweld (Van Oosten en Hoïng, 2004). Volgens deze studie maken de volgende organisatorische ingredienten een preventieprogramma effectief in het behalen van de doelstellingen: 1. Een programma dat bestaat uit tenminste vier sessies, zodat vaardigheden en kennis beter beklijven. 2. De betrokkenheid van significante anderen, in het bijzonder ouders en leerkrachten. 3. Spreiding in de tijd tussen de opeenvolgende sessies en herhaling van het programma, vooral voor jonge kinderen en groepen met een lage sociaal economische status, wiens inbeeldingsvermogen minder groot is. 4. Het gebruik van empirisch getoetste theoretische modellen voor de verklaring van seksueel geweld en de determinanten ervan als basis voor de inhoud van het programma. 5. Aandacht voor verbale kennisoverdracht, maar ook kennisoverdracht in de vorm van videobeelden en/of theater, waarin voorbeeldsituaties worden getoond. 6. Het bieden van mogelijkheden om te oefenen met gedrag. Daarnaast is inbedding van groot belang. Er moet rekening gehouden worden met de mogelijke integratie van programma s in het curriculum van scholen en/of instellingen en met de cultuur van de instelling waar het preventieproject wordt uitgevoerd. Huiselijk geweld vindt altijd plaats in een maatschappelijke en culturele context. Een primair preventieprogramma zou dan ook ondersteund en ingebed moeten worden in regionaal of landelijk beleid. Preventieprogramma s kunnen ook veel bestaand leed, zoals actueel misbruik naar boven halen. Voor de opvang daarvan is het belangrijk dat een adequaat hulpverleningsaanbod beschikbaar is. 2.2 Focusgroepen Opzet focusgroepen Middels focusgroepen is met jongeren van gedachten gewisseld over de opzet van een effectief preventieprogramma relatiegeweld voor jongeren. De focusgroepen zijn gehouden in de periode van juni 2004 tot en met januari 2005 in beide pilotregio s. De jongeren zijn uitgenodigd met behulp van de samenwerkingspartners in de regio (docenten en hulpverleners) en telefonisch benaderd of via informatiebrieven en flyers, uitgedeeld bij studenten en leerlingencafés. De focusgroepen werden zo divers mogelijk samengesteld - naar gender, onderwijsniveau en etniciteit - om zoveel mogelijk verschillende doelgroepen aan het woord te laten en te zoeken naar mogelijkheden om de interventies zo toegankelijk mogelijk te maken voor alle jongeren. Het werd zinvol geacht om drie soorten focusgroepen te organiseren: - focusgroepen van jongeren die nog geen ervaring hebben met relaties; - focusgroepen van jongeren die wel ervaring hebben met relaties; - jongeren die ervaring hebben met relatiegeweld (als slachtoffer, getuige of pleger). In totaal hebben tien focusgroepen plaatsgevonden met ongeveer 175 jongeren. STAY IN LOVE 13

14 Er is een wat ongelijke genderverdeling (50 jongens en 125 meisjes) die is veroorzaakt door de soort opleiding waar de groepen zijn gehouden zoals de opleiding Sociaal Pedagogische Hulpverlening. Focusgroepen zijn gehouden met: - leerlingen uit verschillende klassen van de opleiding SPW en Lyceum Uniform beroepen van ROC Deltion in Zwolle (20 jongens en 30 meisjes); - leerlingen uit verschillende klassen VMBO en HAVO van het Agnietencollege, locatie Meander in Zwolle (50 jongeren); - jonge vrouwen die slachtoffer zijn geweest van relatiegeweld, en in de Vrouwenopvang in Zwolle verbleven (10 meisjes); - allochtone en autochtone jongeren die elkaar ontmoeten in een wijkcentrum in de stad Zwolle (10 jongeren); - kerkelijk gebonden jongeren (Rooms Katholiek en Protestants Christelijk), afkomstig uit een gemeente in de Kop van Overijssel (25 jongeren); - jongeren uit het Leer-werkcentrum in Zoetermeer (8 jongeren); - jongeren van het Jeugd Informatie Punt (JIP) met verschillende culturele achtergronden, Den Haag (8 jongeren); - Marokkaanse jongeren in Den Haag (3 jongens en 7 meisjes). Voor een beschrijving van de organisatie van de focusgroepen zie bijlage 2. In de eerste focusgroepen zijn vooral reacties en ideeën van jongeren verzameld naar aanleiding van bestaand preventiemateriaal. Op basis van deze informatie zijn specifieke interventies ontwikkeld, welke weer zijn voorgelegd aan volgende focusgroepen. In de gesprekken lag de nadruk op de wijze waarop het onderwerp aan jongeren moet worden aangeboden, welke interventies hiervoor bruikbaar zijn en hoe deze interventies vormgegeven kunnen worden. Verder is gekeken of preventie van relatiegeweld in het algemeen en specifieke interventies in het bijzonder jongeren met specifieke karakteristieken (zoals gender, culturele achtergrond, onderwijsniveau, taal en leeftijd) aanspreken. Er is zowel in het algemeen als specifiek vanuit de persoonlijke beleving inbreng door jongeren gegeven. De meeste jongeren zijn met name bekend met lichamelijke mishandeling als vorm van relatiegeweld, waarbij de meeste jongeren aangeven dat het hen niet aangaat. Ze zijn van mening dat het zal hen nooit overkomen en zij zullen een ander nooit slaan. Daarnaast zijn er drie projecten gestart met twaalf studenten van de opleiding SPH van de Haagse Hogeschool en vijftien studenten van de opleiding Cultureel Maatschappelijke Vorming Hogeschool Windesheim in Zwolle. Zij hebben onder leiding van docenten en de regiocoördinatoren in het kader van hun studie zelf interventies ontwikkeld ter voorkoming van relatiegeweld onder jongeren. De studenten van de Haagse School hebben een website ( een tijdschrift en een videofilm over relaties bedacht. Studenten in Zwolle hebben kaartjes met daarop tekst en beeld en een kort filmpje over de signalen van relatiegeweld ontwikkeld. Studenten hebben hun ideeën gepresenteerd aan hun medestudenten en de projectmedewerkers van Parnassia Psycho-Medisch Centrum, GGZ Zwolle en het Trimbos instituut, waarna zij inhoudelijke feedback hebben gekregen op hun producten. Geen van de producten, behalve het filmpje van de Zwolse studenten is uiteindelijk in gebruik genomen, vanwege een gebrek aan financiële middelen. Het materiaal is wel gebruikt als idee voor de uiteindelijk ontwikkelde materialen. Daarnaast is met leerlingen van het ROC Deltion in Zwolle een theaterpresentatie ontwikkeld (zie hoofdstuk 3.2). In Den Haag bleek het niet eenvoudig om jongeren bij elkaar te krijgen voor focusgroepen. Zo wilden een aantal benaderde organisaties niet deelnemen aan een focusgroep onder andere vanwege praktische redenen en uit angst om zich teveel 14 STAY IN LOVE

15 met privé-zaken van leerlingen te bemoeien en iets op te roepen wat niet hanteerbaar is. In Zwolle speelde dit probleem niet. Ondanks herhaalde inzet van en samenwerking met de politie is het niet gelukt om plegers van geweld te vinden, die een gesprek wilden over de boodschap, die we jongeren zouden moeten meegeven over relaties en het voorkómen van relatiegeweld Resultaten focusgroepen De focusgroepen hebben veel bruikbare informatie, advies en tips opgeleverd. Zowel over hoe de doelgroep zelf met het onderwerp bezig is en hoe zij over het onderwerp benaderd willen worden, als voor de ontwikkeling van de specifieke interventies. Tijdens de focusgroepen is er deels vanuit een preventie-invalshoek (primair en secundair) en deels vanuit een gezondheidsbevorderende invalshoek (hoe houd je een relatie goed) gesproken. Dit kleurt de reacties en resultaten. Het onderstaande kader geeft het advies weer van de jongeren over de werkvormen, de inhoud en de vormgeving van het te ontwikkelen preventieprogramma. Werkvormen - Gebruik interactieve werkvormen, waarbij de nadruk ligt op het voorkómen van relatiegeweld. - Relaties en relatievorming zijn een gevoelig onderwerp dat voorzichtig besproken moet worden, je kunt er veel mee naar boven halen. - Een aantal jongeren (voornamelijk islamitische achtergrond) zal liever niet in groepsverband over seksuele ervaringen spreken. - De werkvormen moeten mogelijkheden geven tot discussie, waarbij jongens en meisjes apart ruimte moeten krijgen tot het geven van hun mening. - Jongeren worden enthousiast van rollenspelen en theater. In de nabespreking moet de link met het voorkómen van relatiegeweld duidelijk worden gemaakt. - Het gebruik van stellingen leidt tot goede discussies. Het is in discussies belangrijk om eerlijk te zijn en je grenzen duidelijk aan te geven. - Sommige jongeren vinden het moeilijk om hun standpunt te verdedigen, omdat ze zich geen voorstelling kunnen maken van de situatie als zij geen directe ervaring hebben. - Door ervaringsverhalen van anderen wordt relatiegeweld op een voorstelbare wijze dichterbij gebracht. In de verhalen moet aandacht zijn voor emoties en de opbouw van een geweldsrelatie. De verhalen moeten realistisch zijn en mogen niet te lang zijn. - Een relatietest is een goede werkvorm, onder andere vanwege de herkenning en de nieuwsgierigheid naar signalen van relatiegeweld. Voor sommige jongeren is het moeilijk om een test in te vullen, omdat ze denken dat geweld hen niet zal overkomen of omdat ze het niet aan anderen willen laten zien, uit angst voor roddelen of confrontatie. - Een afzonderlijke test voor plegers en slachtoffers is niet werkbaar, het is te stigmatiserend en de test voor plegers zal niet worden ingevuld, omdat het project zich niet richt op risicogroepen. - Een website is een geschikt middel ter ondersteuning van de lessenserie. Het is een manier om gemakkelijk en anoniem informatie te verkrijgen. Inhoud - Er is behoefte aan feitelijke informatie: cijfers, vormen van geweld en verloop van een geweldsrelatie. - Bespreek risicofactoren en signalen van geweld. STAY IN LOVE 15

16 - Benadruk het leren van grenzen aangeven en nee zeggen. - Bespreek het herkennen van communicatiepatronen. - Vermeld hulpadressen voor verwijzing. Vormgeving - De schriftelijke informatie moet beperkt zijn, anders haken jongeren af. - Beeldmateriaal zoals foto s moet herkenbaar en realistisch zijn. Beelden moeten volgens sommige jongeren schokkend en agressief zijn. Volgens anderen moeten ze duidelijk maken dat er problemen zijn. - Teksten hoeven niet vertaald te worden in andere talen. - Het is een serieus onderwerp en humor is niet gepast. - Mondelinge informatie en videomateriaal spreken aan, maar het moet kort zijn en gemakkelijk te consumeren. - Een informatiebijeenkomst moet opgefleurd worden met folders en kaarten. Inbedding - De voorlichting zou goed op scholen passen, maar beter in een pakket of themaweek dan in een losse les. 2.3 Doelstelling en doelgroepen Project Stay in Love Op basis van de resultaten van bovenstaande activiteiten (paragraaf 2.1 en 2.2) zijn de doelstelling, doelgroepen en te ontwikkelen interventies en materialen van dit project nader gedefinieerd Doelstelling Doel van het project is het voorkómen van relatiegeweld. Er is gekozen voor een positieve insteek en de nadruk ligt dan ook op relatievorming. Het motto van het programma is: een relatie gaat niet vanzelf, hoe houd je een relatie leuk en goed? Subdoelen zijn: - het vergroten van kennis en bewustwording bij jongeren over wat voor hen een goede relatie is; - het beïnvloeden van houding en gedrag van jongeren ten opzichte van het vormgeven van een relatie; - het voorkómen dat relatieproblemen leiden tot relationeel geweld. Het te ontwikkelen preventieprogramma beoogt het volgende: - het onder de aandacht brengen van en stimuleren tot nadenken over wat jongeren wel en niet willen in een relatie; ontdekken van onderlinge verschillen en overeenkomsten; - het aanleren van vaardigheden om wensen en verwachtingen te communiceren en grenzen aan te geven; - het informeren over hoe je een relatie leuk en goed kunt houden/krijgen; - bewustwording van houding en gedrag in een relatie en de invloed daarvan op een (on) gezonde relatie en relatiegeweld; - het herkennen van signalen dat het mis kan gaan; - het informeren over de mogelijkheden voor hulp Doelgroepen Partnergeweld komt in alle maatschappelijke lagen van de bevolking voor. Voorkómen ervan is het uitgangspunt van dit project. Daarom richt het zich op jongeren in het algemeen en niet op specifieke risicogroepen. Daarmee is het een vorm van universele preventie. 16 STAY IN LOVE

17 Bij het ontwikkelen van de interventies worden een aantal risicofactoren met betrekking tot relatiegeweld wel in ogenschouw genomen (zie paragraaf 2.3.3). In eerste instantie is de leeftijdsgroep van 16 tot 25 jaar gekozen, omdat het twee belangrijke risicogroepen omvat: jongeren die aan het experimenteren zijn met relaties en aanstaande en jonge ouders. Scholen zijn een belangrijke vindplaats voor jongeren in de genoemde leeftijdscategorie. Omdat voor het bereiken van de risicogroep aanstaande en jonge ouders een heel ander netwerk benaderd moet worden, is er voor gekozen om het project alleen te richten op de eerste groep, te weten jongeren die experimenteren met relaties of net een relatie zijn begonnen. Deze jongeren, die bereikt kunnen worden op scholen, zijn in het algemeen wat jonger. De doelgroep van het project zijn daarom alle jongeren van 16 tot 20 jaar in de regio Zwolle en Den Haag met uiteenlopende culturele en religieuze achtergronden en seksuele geaardheid Inhoud De interventies zullen zich vooral richten op de vraag hoe je een relatie leuk en goed houdt, wat je wel en niet wilt in een relatie, en hoe je ervoor kunt zorgen dat je dat duidelijk communiceert naar je partner. Er is aandacht voor communicatieve vaardigheden en probleemoplossing van jongeren. Hoe beter en duidelijker (en eenduidiger) jongeren zichzelf kunnen uiten, hun gevoelens en ideeën kunnen verwoorden, grenzen kunnen aangeven en problemen en conflicten kunnen oplossen, hoe minder risico ze lopen op partnergeweld. Omdat het ook wel eens fout kan gaan in een relatie, moet ook aandacht besteed worden aan risicosignalen die jongeren zelf kunnen waarnemen. De volgende thema s worden daarom belicht: de risicofactoren en beschermende factoren die sterk samenhangen met relatiegeweld, inclusief signalen die typerend zijn voor een al gewelddadige relatie; het ontstaan van partnergeweld; psychisch geweld, een belangrijke relationele risicofactor, omdat dit een duidelijke voorloper van fysiek geweld is. Dit zal de risicoperceptie van jongeren vergroten en hen helpen om aspecten van de verschillende vormen van relationeel geweld in een vroeg stadium bij zichzelf, hun eigen relatie of bij anderen te leren herkennen. Dat draagt uiteindelijk bij aan het voorkómen van relatiegeweld. Tot slot is het ook belangrijk dat jongeren weten wat ze kunnen doen als ze zelf of in hun sociale kring met partnergeweld te maken krijgen. Het materiaal zal daarom verwijzen naar plekken waar jongeren meer informatie kunnen vinden en waar zij met vragen terecht kunnen. De volgende risico- en beschermende factoren zijn meegenomen in de interventies: lage sociaal-economische status: de ontwikkelde interventies moeten minimaal geschikt zijn voor de laagst opgeleide jongeren (algemeen); culturele en religieuze achtergronden ten aanzien van ideaalbeelden van man-vrouw relaties en met name de machtsonbalans daarin, zoals traditionele rolopvattingen, machtsverschillen in relaties en goedkeuring van dominantie en geweld door de man; (lessenserie, folder, website, relatietest, theaterstuk, rap); overmatig alcohol- en drugsgebruik (lessenserie, relatietest); psychisch geweld in de relatie (lessenserie, folder, website, relatietest, theaterstuk, rap); slechte communicatie in de relatie (lessenserie, folder, website, relatietest, theaterstuk, rap); STAY IN LOVE 17

18 snelle relatievorming (vaak afgedwongen door de man) (lessenserie, website, relatietest); het verantwoordelijk stellen of voelen van de vrouw voor het (gewelddadig) gedrag van de man (lessenserie, relatietest, website); conflictvermijdend gedrag bij de vrouw ter voorkoming van een geweldsuitbarsting van de man (lessenserie, relatietest, website); Het project is verder algemeen van opzet en gaat ervan uit dat zowel jongens als meisjes slachtoffer en pleger kunnen zijn van diverse vormen van geweld (geestelijk, lichamelijk en seksueel) Vormgeving Het is van groot belang dat de interventies aansluiten bij belevingswereld van de jongeren. In de vormgeving wordt daarom rekening gehouden met sekse en gender, jongerencultuur en de culturele achtergrond van jongeren. Jongeren hebben hun ideeën aangegeven over de inhoud en vorm van het programma tijdens focusgroepen. Het materiaal bevat een lessenserie van meerdere bijeenkomsten met verschillende werkvormen over het opbouwen en onderhouden van relaties. Zelf oefenen en actief bezig zijn met (geschetste) situaties vergroot de effectiviteit van een interventie. In het materiaal (lessenserie) zullen daarom actieve interventies worden opgenomen, zoals rollenspelen en (forum)theater. 18 STAY IN LOVE

19 3 Beschrijving van het preventieprogramma In dit hoofdstuk geven we een beschrijving van het ontwikkelde preventieprogramma dat bestaat uit verschillende samenhangende interventies. 3.1 Opbouw preventieprogramma Met behulp van de resultaten, zoals besproken in hoofdstuk 2, heeft de projectgroep een aantal interventies ontwikkeld, die zijn uitgetest in de twee pilotregio s. Gezien de uitkomsten van het onderzoek naar de kwaliteit en effectiviteit van preventie activiteiten en de resultaten van de focusgroepen is gekozen voor een breed, divers aanbod van interventies. Er is een onderverdeling gemaakt in: - materiaal om de aandacht te trekken; - materiaal ter kennisvergroting; - materiaal met interactieve mogelijkheden; - materiaal met gedragsalternatieven; - naslagmateriaal. De interventies, welke onderling samenhangen, vormen samen het preventieprogramma. Hierbij is rekening gehouden met de verdeling over verschillende domeinen: onderwijs, media, gezondheid en vrije tijd. Het preventieprogramma bestaat uit de volgende interventies en materialen: Lessenserie met docentenhandleiding Docententraining Folder Poster Website Relatietest Theaterdraaiboek Theaterproductie en rap op DVD Kaartjes met tips voor een sportieve en gezonde relatie Reclamespot bij McDonald s De volgende tabel laat zien welke interventie welk doel dient. Tabel 3.1: Doel van specifieke interventies Aandacht Informatie Interactief Gedrags- Naslag alternatieven Lessenserie X X X X X Docententraining X X X X x Folder X X X X Poster X X Website X X x X X Relatietest X X x Theaterdraaiboek x X Theaterproductie X X X X en rap op DVD Kaartjes X X X Reclamespot X X De teksten zijn geschreven door de leden van de projectgroep en besproken met de samenwerkingspartners in de regio. Het ontwerpbureau HSCG is aangesteld voor de vormgeving. Kleuren en beeldmateriaal moeten zowel jongens als meis- STAY IN LOVE 19

20 jes uit verschillende culturen aanspreken. Er is gekozen voor twee parkieten om de nadruk niet op bepaalde seksuele voorkeuren te leggen. 3.2 De interventies en materialen Lessenserie met docentenhandleiding (zie bijlage 3) Wat? Een lessenpakket voor het voortgezet onderwijs, dat bestaat uit drie lessen die beschreven zijn in een docentenhandleiding. Inhoud? De volgende onderwerpen worden behandeld op het niveau van kennis, houding en gedrag: Les 1: Introductie onderwerp: wat is een relatie, hoe onderhoud je een relatie, wat is relationeel geweld, vormen van geweld, signalen, oorzaken en achtergronden en discussie over wat een goede relatie is en wat niet. Les 2: houding van jongeren ten opzichte van normen en waarden over relaties, het bepalen van eigen grenzen en relationeel geweld. Les 3: aanleren van vaardigheden middels rollenspelen om te kunnen omgaan met bepaalde situaties, gedragsalternatieven voor situaties die uit de hand dreigen te lopen. Doel? Vergroten kennis over relaties, het onderhouden van een relatie en relationeel geweld, verandering van houding ten opzichte van relaties en relationeel geweld en het aanleren van vaardigheden om met bepaald gedrag om te gaan. Hoe te gebruiken? Binnen de reguliere lessen op school of in een themaweek. De theaterproductie en rap op DVD en theaterdraaiboek horen bij de lessenserie. De folder, relatietest en kaartjes kunnen daarnaast apart worden gebruikt, maar maken ook onderdeel uit van de verschillende lessen. Docententraining (zie bijlage 4) Wat? Een handleiding voor trainers om docenten te trainen in het geven van de lessenserie aan jongeren. Iedere regio heeft een eigen docententraining ontwikkeld. Deze bevat voor beide regio s dezelfde elementen, maar is afgestemd op de regionale situatie en de vragen van docenten. Er is dus nog geen gestandaardiseerde training. Inhoud? In de docententraining is naast achtergrondinformatie over relatiegeweld (theorie) aandacht voor de volgende onderwerpen: - doel lessenserie; - relaties en relatie geweld bespreekbaar maken met leerlingen; - eigen houding, normen en waarden over relaties; - het creëren van een veilige sfeer; - grenzen aangeven in relaties; - omgaan met diverse werkvormen waaronder rollenspellen. Doel? Het trainen van docenten en andere professionals om het lessenpakket te doceren aan jongeren, kennis over het onderwerp te vergroten bij docenten, hen bewust te maken van hun eigen houding en het aanleren van vaardigheden om dit onderwerp bespreekbaar te maken met jongeren. Hoe te gebruiken? 20 STAY IN LOVE