BOXTEL PLANGEBIED LIEMPDSEWEG. Bureauonderzoek en Inventariserend veldonderzoek (karterende fase) BAAC rapport V-10.

Transcriptie

1 BOXTEL PLANGEBIED LIEMPDSEWEG Bureauonderzoek en Inventariserend veldonderzoek (karterende fase) BAAC rapport V november 2011

2 BOXTEL PLANGEBIED LIEMPDSEWEG Bureauonderzoek en Inventariserend veldonderzoek (karterende fase) BAAC rapport V november 2011 Status definitief Auteur(s) W.A. Bergman ARCHEOLOGIE BOUWHISTORIE CULTUURHISTORIE

3 Colofon ISSN Auteur(s) Redactie Cartografie Copyright W.A. Bergman drs. D.L. de Ruiter drs. C. Verbeek ir. S. van Daalen Everhage B.V. te Someren / te Deventer Eindcontrole & autorisatie (senior archeoloog) drs. C. Verbeek Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Everhage B.V. te Someren en/of te Deventer. Onderzoeks- en adviesbureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie Postbus AA Deventer Tel.: (0570) Fax: (0570) Deventer@baac.nl Graaf van Solmsweg BS s-hertogenbosch Tel.: (073) Fax: (073) denbosch@baac.nl 2

4 Administratieve gegevens Onderzoekgegevens Type onderzoek Bureauonderzoek en Inventariserend veldonderzoek (karterende fase) Datum opdracht 23 februari 2010 Datum veldwerk 12 maart 2010 Datum rapportage 15 maart 2010 Uitvoerder, vestiging Deventer Postbus AA Deventer Projectleider W.A. Bergman BAAC-rapport V Opdrachtgever Everhage B.V. A. Evers Speelheuvelstraat AS Someren Bevoegde overheid Gemeente Boxtel Postbus DA Boxtel Beheer documentatie Locatiegegevens Provincie Noord-Brabant Gemeente Boxtel Plaats Boxtel Toponiem Liempdseweg Kadastrale gegevens Gemeente Boxtel, sectie P nr. 128 Kaartblad 51B Oppervlakte 2500 m2 RD-coördinaten / / / / Gegevens Archis Onderzoeksmeldingsnummer Onderzoeksnummer AMK-terrein nvt Waarnemingnummer(s) nvt Vondstmeldingsnummer(s) nvt Periode(s) nvt 3

5 4

6 Inhoudsopgave Administratieve gegevens 3 Inhoudsopgave 5 1 Inleiding Onderzoekskader Ligging van het gebied 7 2 Bureauonderzoek Werkwijze Landschappelijke ontwikkeling Bewoningsgeschiedenis Inleiding Archeologie Archeologische verwachting Algemeen Verwachting paleolithicum tot de Romeinse tijd Verwachting Romeinse tot de late middeleeuwen Verwachting late middeleeuwen tot heden 14 3 Inventariserend Veldonderzoek Werkwijze Veldwaarnemingen Karterend booronderzoek Lithologie en bodemopbouw Bodemverstoringen Archeologische indicatoren Archeologische interpretatie 17 4 Conclusie en aanbevelingen Conclusie Aanbevelingen 19 Geraadpleegde bronnen 21 Begrippenlijst 23 Bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 overzicht van geologische en archeologische tijdvakken indicatieve waarden met AMK-terreinen, waarnemingen en onderzoeken boorpuntenkaart boorstaten 5

7 6

8 1 Inleiding 1.1 Onderzoekskader In opdracht van Everhage B.V. heeft het onderzoeks- en adviesbureau een archeologisch bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek met behulp van boringen (karterende fase) uitgevoerd in het plangebied Liempdseweg te Boxtel. Aanleiding voor dit onderzoek is een nieuwbouw in het gebied, waarbij grondverzet zal plaatsvinden. De diepte van de bodemingrepen is nog onbekend. De minimale bodemverstoring bij de realisatie van de nieuwbouw is te verwachten tot in de C- horizont van de bodem, waarbij dus een gerede kans bestaat dat eventueel aanwezige archeologische waarden verstoord of vernietigd worden. Het doel van een bureauonderzoek is het verwerven van informatie over bekende of verwachte archeologische waarden binnen een omschreven gebied aan de hand van bestaande bronnen. Met behulp van de verworven informatie wordt een specifiek archeologisch verwachtingsmodel opgesteld. Het doel van het inventariserend veldonderzoek is het aanvullen en toetsen van het verwachtingsmodel. Het inventariserend veldonderzoek gebeurt middels waarnemingen in het veld. Tevens worden grondboringen uitgevoerd om de intactheid en de opbouw van het bodemprofiel te beoordelen en (extra) informatie te verkrijgen over bekende dan wel nieuw te ontdekken archeologische waarden binnen het plangebied. Tijdens het onderzoek dienen de volgende onderzoeksvragen uit het Plan van Aanpak 1 te worden beantwoord: Hoe is de bodemopbouw en is deze nog intact? Zijn in het gebied archeologische resten aanwezig? Wat is de horizontale en verticale verspreiding van de archeologische resten? Wat is de vermoedelijke aard en datering van de archeologische resten? In hoeverre worden de archeologische resten bedreigd door de voorgenomen ontwikkeling van het gebied? Het onderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.1, 2 het vigerende gemeentelijke beleid en het onderzoeksspecifieke plan van aanpak. 1.2 Ligging van het gebied Het plangebied ligt direct ten oosten van de Liempdeweg 12, ten zuiden van de bebouwde kom van Boxtel. Het plangebied maakt onderdeel uit van een groter weiland. De oppervlakte bedraagt circa 2500 m 2. In figuur 1.1 is de ligging van het plangebied weergegeven. 1 De Bondt SIKB 2006a 7

9 Figuur 1.1 Ligging van het plangebied. 3 Het riviertje Dommel stroomt op circa300 m ten noorden van het plangebied. 3 ANWB

10 2 Bureauonderzoek 2.1 Werkwijze Tijdens het bureauonderzoek is aan de hand van bestaande bronnen een archeologische verwachting voor het plangebied opgesteld. Bij de inventarisatie van de archeologische waarden is gebruik gemaakt van gegevens uit het Centraal Archeologisch Archief (CAA) en het Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), evenals de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW). Hierbij is het Archeologisch Informatie Systeem (ARCHIS-II) gebruikt. De gemeentelijke archeologische verwachtingskaart voor de bebouwde kom van Boxtel is geraadpleegd. 4 Er is contact gelegd met de heemkundekring Boxtel. Met name voor de recentere archeologische periodes zijn diverse historische bronnen geraadpleegd. Literatuur en kaarten over de geologie, geomorfologie en de bodemopbouw van het onderzoeksgebied is eveneens bestudeerd om op basis van locatiekeuze-theorieën een uitspraak te doen over de kans op aanwezigheid van archeologische resten. In navolgende paragrafen worden de resultaten van het bureauonderzoek beschreven. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een synthese in de vorm van een specifieke archeologische verwachting. Een opsomming van de geraadpleegde literatuur en gebruikte kaarten is terug te vinden in de literatuurlijst. Voor een tabel met een overzicht van geologische en archeologische tijdvakken wordt verwezen naar bijlage Landschappelijke ontwikkeling Het plangebied ligt volgens de geomorfologische kaart van Nederland 5 op een vlakte van ten dele verspoelde dekzanden (vormeenheid 2M9). Op de geologische kaart van Nederland 6 staat aangegeven dat het dekzandpakket dunner is dan 2 m. Het dekzand ligt op fluvioperiglaciale afzettingen. Dekzand en fluvioperiglaciale afzettingen worden gerekend tot de Formatie van Boxtel. 7 Volgens het Actueel Hoogtebestand Nederland 8 komen binnen het plangebied zelf kleine hoogteverschillen voor (figuur 2.1). Het gebied is niet door landijs bedekt geweest. Wel is het klimaat tijdens de laatste ijstijd in het Weichselien ( tot jaar geleden) van invloed geweest op het huidige landschap. Tijdens de koudste periodes van het Weichselien bestond het landschap uit een poolwoestijn of toendra. Doordat in deze periodes weinig vegetatie aanwezig was, kon lokaal zand gemakkelijk door de wind worden verplaatst. 9 Dit zand werd als een afdekkend pakket afgezet en wordt dekzand genoemd. Het dekzandreliëf bestaat voor het grootste gedeelte uit dekzandruggen en dekzandwelvingen. De ruggen zijn vaak duidelijk te zien en kunnen meer dan 1,5 m boven hun omgeving uitsteken. De dekzandwelvingen zijn minder geaccidenteerd en minder zichtbaar. Behalve deze reliëfrijke gebieden zijn er ook gebieden waar het dekzand in de vorm 4 Boshoven, van Genabeek en Kwakkel RGD/Stiboka RGD De Mulder et al AHN Berendsen

11 Figuur 2.1: Uitsnede van het Actueel Hoogtebestand Nederland. Het plangebied is weergegeven in het rode kader. Het blauw gekleurde zones liggen op circa 7,4 m + NAP, de groene op 7,8 m +NAP en de geel gekleurde zones op 8,2 m +NAP. van vlakten is afgezet onder vochtige omstandigheden of is lokaal verspoeld door het water van de in het voorjaar smeltende sneeuwmassa s. Kenmerkend voor dekzand zijn de afgeronde korrels en het goed gesorteerde fijne zand. In het Holoceen, dat circa jaar geleden begon, werd gedurende een warmer en vochtiger wordend klimaat het dekzandreliëf door vegetatie vastgelegd. De vegetatie verhinderde ook verstuiving en erosie van de dekzanden, waardoor zich een bodem kon gaan vormen. Volgens de bodemkaart van Nederland 11 bestaat het westeliijk deel van het plangebied uit een hoge zwarte enkeerdgrond met grondwatertrap VI. Bij grondwatertrap VI ligt de gemiddeld hoogste grondwaterstand tussen 40 en 80 cm beneden maaiveld (cm -mv) en de gemiddeld laagste grondwaterstand op meer dan 120 cm mv. Enkeerdgronden zijn zandgronden met een niet-vergraven, dikke humushoudende bovengrond (Aahorizont van minimaal 50 cm dik). Deze dikke humushoudende bovengrond wordt ook wel een plaggendek of esdek genoemd. Dit plaggendek is ontstaan door het eeuwenlang opbrengen van potstalmest, een mengsel van plaggen en mest, op de akkers. De plaggen werden gestoken op nabij gelegen gras-, bos- of heidepercelen en in de potstal gelegd om de uitwerpselen en urine van het vee op te vangen. Vaak werd ook het nederzettingsafval vermengd met de plaggen, waardoor in plaggendekken vaak zogenaamd mestaardewerk voorkomt. Op een akkercomplex op arme zandgrond 11 Stiboka

12 konden zo gedurende langere tijd gewassen worden verbouwd, zonder dat de bodemvruchtbaarheid daarbij uitgeput raakte. De oogsten konden daardoor op peil blijven. De hoge zwarte enkeerdgronden hebben meestal een zandig tot zwak lemig plaggendek. De nabijheid van zwarte enkeerdgronden bij heideontginningen suggereert dat de zwarte kleur vooral het gevolg is van het gebruik van heideplaggen. Ter plaatse van de plaggendekken kan het originele maaiveld zijn opgehoogd terwijl het maaiveld in de afgeplagde gebieden rondom het akkercomplex juist is verlaagd. Bij hele dikke plaggendekken (> 1 m) is soms sprake van een bruin plaggendek in de ondergrond en een donkerbruin tot zwart plaggendek in de top van de bodem. Dit kan wijzen op een meerfasige opbouw van het plaggendek, waarbij verschillende brongebieden voor het strooisel zijn afgeplagd. In het oosten van het plangebied komen beekeerdgronden voor 12. Beekeerdgronden zijn kalkloze zandgronden met een dunne tot matig dikke humushoudende bovengrond (A-horizont van cm). Deze donker gekleurde A-horizont ligt direct op een licht gekleurde ondergrond die nog weinig door bodemvorming is veranderd (C-horizont). De beekeerdgronden liggen relatief laag en worden veel gevonden langs de bovenlopen van beekdalen in de dekzandgebieden en in de strandvlakten tussen de strandwallen. Roest- en reductievlekken komen voor in de A-horizont, beginnen ondieper dan 35 cm onder maaiveld en lopen door tot 120 cm of tot in de permanent gereduceerde ondergrond. De grondwaterstand is meestal hoog, zodat onder de A- horizont de ijzerhuidjes rondom de zandkorrels ontbreken. 2.3 Bewoningsgeschiedenis Inleiding De eerste mensen vestigden zich op de hogere delen in het landschap zoals dekzandruggen, meestal in de buurt van een waterloop. Op de oever van de Dommel bij Liempde is een vondst bekend uit het mesolithicum. 13 In de loop van het neolithicum ging de mens zich steeds meer toeleggen op het verbouwen van voedsel en het houden van vee. De vondsten uit de perioden vóór het neolithicum duiden vaak op een tijdelijk kamp dat seizoensmatig werd bewoond, afhankelijk van het voedselaanbod. Hoger gelegen gebieden kenden een toenemende bevolkingsdichtheid en zijn vaak voortdurend bewoond geweest tot in de Romeinse tijd. De bevolkingsdichtheid nam aan het einde van de Romeinse tijd sterk af, en nam in de middeleeuwen weer toe. 14 Door de toenemende bevolking in de middeleeuwen veranderde het landschap en werd het steeds meer in cultuur gebracht. Bos werd gekapt en veen werd ontgonnen. Als gevolg van begrazing door schapen kreeg het potentieel aan natuurlijke vegetatie geen groeikans meer en ontstonden heidevelden. Betere gronden werden gebruikt als landbouwgrond. Verspreid in het landschap werden kleine boerenbedrijven gevestigd op verhoogde plaatsen waarop landbouw werd bedreven. Bij uitputting van de bodem werd plaggenmest opgebracht en ontstonden de essen met enkeerdgronden, zoals beschreven in de vorige paragraaf. Met de komst van kunstmest zijn veel heidevelden ontgonnen tegen het eind van de 19 e eeuw, waardoor oude bouwlandcomplexen niet verder werden uitgebreid. Het plangebied ligt op circa 1,3 km ten zuidoosten van de 12 Stiboka RCE 2010, Archis-waarneming 45809, betreffen vuurstenen artefacten. 14 Kortlang

13 oude kern van Boxtel nabij het buurtschap Kleinder Liempde. Dit buurtschap wordt in 1352 voor het eerst vermeld. 15 Het buurtschap omvat een kleinschalig oud cultuurlandschap op de zuidoever van de Dommel en kleine zijloopjes. Kleinder Liempde bestaat uit verspreid staande boerderijen en landhuizen. 16 Op een kaart uit (figuur 2.2) is zichtbaar dat het plangebied aan het begin van de twintigste eeuw bestaat uit bouwland. De eerste kadastrale kaart uit de periode geeft een vergelijkbaar beeld weer. Op de kaarten is geen bebouwing ter plaatse van het plangebied aangegeven. De huidige bebouwing direct ten westen (Liempseweg 12) van het plangebied is dan nog niet aanwezig. Bij een vergelijk van oude topografische kaarten wordt duidelijk dat het grondgebruik binnen het plangebied is gewijzigd van bouwland naar weiland in de periode tussen 1928 en Figuur 2.2 Uitsnede van de topografische kaart uit De ligging van het plangebied is met de rode contour aangegeven. De witte vlakken bouwland en de lichtgroene vlakken gras- of hooiland Archeologie Op de gemeentelijke archeologische verwachtingskaart wordt een hoge archeologische verwachting aangegeven. De archeologische verwachting voor het plangebied is volgens Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) van de provincie Noord-Brabant middelhoog tot hoog. De historisch gegrafische waarde is hoog 15 Wikipedia Provincie Noord-Brabant Uitgeverij Robas Producties WatWasWaar WatWasWaar Uitgeverij Robas produkties

14 vanwege de ligging binnen een complex van beemden, oude akkerbodems en graslanden afgewisseld met agrarische nederzettingen. Op de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) is af te lezen dat archeologisch verwachting hoog is. Als bijlage 2 is een kaart opgenomen met daarop gecombineerd de IKAW, Archeologische Monumenten Kaart (AMK), ARCHIS-meldingen en onderzoeksmeldingen. Op circa 400 m ten oosten van het plangebied bevinden zich twee monumententerreinen. Dit betreffen beide terreinen van hoge archeologische waarde, waar mogelijk sporen van bewoning uit de late middeleeuwen in voorkomen. 21 Op circa 700 m ten westen van het plangebied bevindt zich een terrein van zeer hoge archeologische waarde. 22 Binnen dit terrein zijn sporen uit de vroege en late middeleeuwen en mogelijk ook sporen uit de ijzertijd aangetroffen. Binnen een straal van 500 m rondom het plangebied is melding gemaakt van een archeologisch bureauonderzoek. De resultaten zijn echter niet vermeld. 23 Contact met de heemkundekring Boxtel heeft geen extra informatie opgeleverd. 2.4 Archeologische verwachting Algemeen Het plangebied ligt op een vlakte van ten dele verspoelde dekzanden, waarop in een groot deel een zwarte enkeerdgrond is gevormd. Enkeerdgronden liggen vaak nabij oude nederzettingen of hoeven en de kans op het aantreffen van vindplaatsen is op deze gronden zeer hoog. Archeologische vondsten en bewoningssporen kunnen bij een enkeerdgrond op dekzand worden verwacht aan de basis van het plaggendek en in de top (Ah-, E-, Bh- en Bs-horizonten) van een eventueel daar onder begraven bodemprofiel (meestal een humuspodzol). De plaggenbemesting kwam vanaf ongeveer de 15 e eeuw in zwang, zodat vooral vindplaatsen uit de vroege middeleeuwen en eventueel voorafgaande periodes bewaard zijn gebleven. Vanwege de dikte van het plaggendek zullen eventuele vindplaatsen veelal nog intact aanwezig zijn, omdat ze door de ophoging geleidelijk buiten het bereik van het eergetouw en de keerploeg (sinds de 15 e -16 e eeuw) zijn geraakt. De oudere grondbewerking met eergetouw zal hooguit de bovenste 15 cm van de oude bodem hebben geroerd en nauwelijks verstoringen van de originele bodem hebben veroorzaakt. Eventueel mestaardewerk uit de middeleeuwen en uit recentere perioden is meestal van elders aangevoerd en duidt dan geen vindplaats ter plaatse aan. De grondwaterstand ligt laag en het profiel is daardoor goed ontwaterd. Hierdoor zullen vooral organische resten en botmateriaal minder goed geconserveerd zijn. Hoewel plaggendekken een goede conserverende eigenschap vormen voor de archeologische waarden in de ondergrond is de conserveringsgraad ervan in het plangebied afhankelijk van de dikte van het dek en de invloed van grondbewerking. Uit een vergelijkend archeologisch onderzoek 24 blijkt dat 85 procent van archeologische vindplaatsen in de Dommelvallei in enkeerdgronden zijn aangetroffen. Vijftien procent van de vindplaatsen liggen op een dekzandvlakte. 21 AMK-terreinen 2132 en AMK-terrein Onderzoeksmelding Kortlang

15 Het oostelijk deel van het plangebied bestaat uit beekeerdgronden. Archeologische vondsten en bewoningssporen kunnen bij een intact bodemprofiel worden verwacht op of binnen 50 cm beneden maaiveld. Bewoningssporen kunnen worden verwacht vanaf de onderzijde van de Ah/Ap-horizont. Omdat de laaggelegen beekeerdgronden vaak in gebruik zijn als niet geploegd weiland, zullen eventuele vindplaatsen in of onder de bouwvoor veelal nog gaaf zijn. Vanwege de periodiek hoge grondwaterstand is de kans op een goede conservering van grondsporen, organische resten en botmateriaal groter dan bij de hoger gelegen en drogere bodems Verwachting paleolithicum tot de Romeinse tijd Uit de periode paleolithicum vroeg neolithicum kunnen met name vondststrooiingen van vuurstenen artefacten en haarden met houtskoolpartikels behorende tot tijdelijke kampementen van jagerverzamelaars voorkomen. In de loop van het neolithicum en in de daarop volgende periodes gingen de mensen sedentair leven en kunnen sporen van nederzettingsterreinen bestaande uit individuele huis- of boerderijplaatsen met erven, afvalkuilen, waterputten en aardewerkstrooiing worden verwacht. Bij nederzettingsterreinen kunnen ook grafvelden voorkomen. Vanaf de late bronstijd worden doden hoofdzakelijk gecremeerd en de as in urnen begraven al dan niet voorzien van een grafmonument (grafheuvel). Uit deze periode kunnen grafvelden naast de nederzettingsterreinen verwacht worden. Aanvankelijk heeft het nederzettingspatroon bestaan uit verspreide groepjes boerderijen met een kleine oppervlakte bouwland. Het bouwlandareaal was zeer beperkt: één tot enkele hectaren. Tot in de ijzertijd kunnen zogenaamde zwervende erven voorkomen. Dit betekent dat huis en erf vaak verplaatst werden en verspreid over een hoger gelegen gebied relatief veel archeologisch resten kunnen worden aangetroffen. De verwachting op het aantreffen van resten vanaf de steentijd tot de ijzertijd is middelhoog. De verwachting op het aantreffen van resten uit de ijzertijd is hoog Verwachting Romeinse tot de late middeleeuwen Hoger gelegen gebieden kenden een toenemende bevolkingsdichtheid en zijn vaak voortdurend bewoond geweest tot in de Romeinse tijd. Aan het einde van de Romeinse tijd nam de bevolkingsdichtheid sterk af. Ten westen van het plangebied zijn echter wel resten uit vroege middeleeuwen aangetroffen. De verwachting op het aantreffen van resten uit de Romeinse tijd en de vroege middeleeuwen is hoog Verwachting late middeleeuwen tot heden Akkerland vormde het hart van een areaal intensief gebruikt cultuurland en is tevens het hart van de locale agrarische samenleving in het buurtschap Kleinder Liempde. Aanvankelijk zullen boerderijen en nederzettingen midden in een bouwlandcomplex gestaan hebben, maar om het akkercomplex beter te kunnen bewerken werd vooral in de middeleeuwen de bebouwing verplaatst naar de randen van de bouwlandcomplexen. Het plangebied was tot in de twintigste eeuw als bouwland in gebruik. Met name door de ligging van het plangebied aan de Liempdeweg is de verwachting op het aantreffen van sporen uit de late middeleeuwen en de nieuwe tijd hoog. 14

16 3 Inventariserend Veldonderzoek 3.1 Werkwijze Het inventariserend veldonderzoek is uitgevoerd op basis van de resultaten van het bureauonderzoek. Hierbij is de tijdens het bureauonderzoek opgestelde archeologische verwachting in het veld getoetst. Allereerst hebben waarnemingen in het plangebied plaatsgehad om de aanwezigheid van archeologische resten te kunnen beoordelen. Gezien het feit dat het plangebied is begroeid, is de vondstzichtbaarheid ter plaatse zeer gering. Een oppervlaktekartering is derhalve niet uitgevoerd. Wel zijn molshopen geïnspecteerd op archeologische resten. Vanwege de verwachting op het aantreffen van archeologische resten vanaf de steentijd is een karterend booronderzoek uitgevoerd volgens standaardmethode A1. 25 Hierbij wordt er van uitgegaan dat eventuele archeologische vindplaatsen zich kenmerken door de strooiing van overwegend vuursteen. Met deze methode worden gemiddeld 20 boringen per hectare verricht met een edelmanboor met diameter van 15 cm. In het plangebied zijn 5 boringen geplaatst. De boringen zijn uitgevoerd tot maximaal 105 cm beneden maaiveld. De locaties van de boringen zijn ingemeten met GPS, waarbij de afwijking circa 2 meter bedraagt. De bodemmonsters zijn in het veld gezeefd over een zeef met maaswijdte van 3 mm. Het zeefresidu is visueel gecontroleerd op de aanwezigheid van archeologische indicatoren. Archeologische indicatoren kunnen aanwijzingen zijn voor de aanwezigheid van een archeologische vindplaats ter plaatse of in de nabijheid van de betreffende boring(en). Deze indicatoren bestaan bijvoorbeeld uit aardewerk, verbrande huttenleem, vuursteen, metaal, houtskool en al dan niet verbrand bot. Om inzicht te krijgen in de bodemkundige en lithologische gesteldheid van de ondergrond, zijn de boringen lithologisch 26 en bodemkundig beschreven. 27 Eveneens is gekeken naar de mate van intactheid van het bodemprofiel. Een nog intact bodemprofiel kan betekenen dat een eventueel aanwezige vindplaats nog gaaf en goed geconserveerd is. Het veldonderzoek heeft plaatsgevonden 12 maart In navolgende paragrafen worden de resultaten van het veldonderzoek beschreven. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een archeologische interpretatie. De locaties van de boringen staan weergegeven op de boorpuntenkaart (bijlage 3). De boorstaten bevinden zich in bijlage Veldwaarnemingen Vanwege het grondgebruik (grasland) waren aan het maaiveld geen aanwijzingen zichtbaar die zouden kunnen duiden op de aanwezigheid van archeologische resten in de bodem (figuur 3.1). Afgezien dat het terrein licht naar het oosten helt, hetgeen zichtbaar is op het AHN 28, zijn er verder op het oog zijn geen relevante hoogteverschillen zichtbaar. 25 SIKB 2006b 26 NEN De Bakker en Schelling AHN

17 Figuur 3.1 Zicht op het plangebied vanaf boring 2 in noordoostelijke richting. Op de achtergrond is de Liemdseweg zichtbaar. De Dommel stroomt ten hoogte van de wilgen op de achtergrond. 3.3 Karterend booronderzoek Lithologie en bodemopbouw Ter plaatse van de boringen 2 tot en met 5 is een circa 30 cm dikke bouwvoor aangetroffen. Onder deze laag komt een beekeerdgrond voor met een 10 tot 25 cm dikke Ah-horizont met roestvlekken voor gedeeltelijk verploegd lijkt te zijn met de bovengelegen bouwvoor en die geleidelijk overgaat in het sterk roesthoudende materiaal van de C-horizont. Het sediment bestaat uit matig gesorteerd, matig fijn zand Bodemverstoringen Boring 1 is tot 60 cm beneden maaiveld verstoord. In een 50 cm dik antropogeen dek komen steenkoolresten voor. De onderliggende 10 cm dikke gevlekte laag bevat resten hard gebakken baksteen Archeologische indicatoren Bij controle van het opgeboorde bodemmateriaal zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. 16

18 3.4 Archeologische interpretatie Vanwege het ontbreken van archeologische indicatoren en de ligging van het plangebied op een relatief laag gelegen beekeerdgrond kan de archeologische verwachting voor het plangebied worden bijgesteld naar een lage verwachting voor alle perioden. 17

19 18

20 4 Conclusie en aanbevelingen 4.1 Conclusie Naar aanleiding van het bureauonderzoek werd binnen het plangebied een enkeerdgrond op een vlakte van ten dele verspoelde dekzand verwacht. Uit het inventariserend veldonderzoek bleek dat op een beekeerdgrond voorkomt met een dunne (circa 30 cm) bouwvoor. Beekeerdgronden waren vanwege de relatief lage ligging geen geschikte locaties voor een vestiging. In het plangebied zijn dan ook geen archeologische resten aangetroffen die duiden op bewoningssporen, maar ook geen resten die duiden op een tijdelijk kampement. De archeologische resten werden verwacht aan de basis van een Ah of Ap-horizont tot aan de top van de C-horizont. Derhalve is door de relatief lage ligging (roestvlekken) en het ontbreken van archeologische resten binnen een meter beneden maaiveld de kans klein dat archeologische waarden aanwezig zijn. Dit betekent dat door de voorgenomen ontwikkeling (ontgraving tot in de C-horizont) waarschijnlijk geen resten worden bedreigd. 4.2 Aanbevelingen Op basis van de resultaten van onderhavig onderzoek adviseert dat een archeologisch vervolgonderzoek niet noodzakelijk is. Bovenstaand advies wordt onderschreven door de bevoegde overheid (gemeente Boxtel). 29 Hoewel getracht is een zo gefundeerd mogelijk advies te geven op grond van de gebruikte onderzoeksmethoden, kan de aanwezigheid van archeologische sporen of resten nooit volledig worden uitgesloten in de gebieden waarvoor geen vervolgonderzoek wordt aanbevolen. wil er daarom op wijzen dat men bij bodemverstorende activiteiten alert dient te zijn op de aanwezigheid van archeologische waarden (zoals vondstmateriaal en grondsporen). Bij het aantreffen van deze waarden dient hiervan melding te maken bij de minister (in praktijk de RCE) conform artikel 53 van de Monumentenwet Selectieadvies archeologische monumentenzorg, 23 april Opgesteld door R.J.M van Genabeek, senior archeoloog. 19

21 20

22 Geraadpleegde bronnen Literatuur Bakker, H. de & J. Schelling, Systeem van bodemclassificatie voor Nederland. Staring Centrum, Wageningen. Berendsen, H.J.A., De vorming van het land. Van Gorcum, Assen. Berkel van, G en K. Samplonius, Nederlandse plaatsnamen herkomst en historie, Uitgeverij het Spectrum, Utrecht. Bondt, S. de, Onderzoeksvoorstel plan van aanpak Archeologisch Inventariserend Onderzoek plangebied Liempdseweg te Boxtel., s Hertogenbosch. Boshoven, E.H., R.J.M. van Genabeek, en D.M. Kwakkel, Gemeente Boxtel. Archeologische verwachtingskaart Boxtel, Liempde en Lennisheuvel (concept). BAAC rapport V , Deventer. Kortlang, F., De Dommelvallei, een archeologische inventarisatie. Deel I: methode, resultaten en planologische aspecten. Provincie Noord-Brabant. Mulder, E.F.J. de, M.C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhof, T.E. Wong, De ondergrond van Nederland. Wolters-Noordhoff, Groningen. Nederlands Centrum van Normalisatie (NEN), Classificatie van onverharde grondmonsters. NEN Delft. Provincie Noord-Brabant, Cultuurhistorische Inventarisatie Noord- Brabant./M.I.P. Gemeente Boxtel. Provincie Noord-Brabant, s-hertogenbosch. Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB), Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.1. SIKB, Gouda. Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB), 2006b. Leidraad inventariserend veldonderzoek. Deel karterend booronderzoek. SIKB, Gouda. Geraadpleegde kaarten ANWB, Topografische atlas Noord-Brabant (1:25.000). ANWB, Den Haag. Rijks Geologisch Dienst, Geologische kaart van Nederland 1: Kaartblad 51 West. RGD, Haarlem. Stichting voor Bodemkartering, Bodemkaart van Nederland 1: Blad 51 West Eindhoven. Stiboka, Wageningen. Stiboka / Rijks Geologische Dienst, Geomorfologische kaart van Nederland, 1: Kaarblad 51 Eindhoven. Stiboka/RGD, Wageningen. Uitgeverij Robas Producties, Historische Atlas noord-brabant, Chromotopografische Kaart des Rijks 1: Den Ilp. 21

23 Geraadpleegde websites AHN, Actueel Hoogtebestand Nederland, online geraadpleegd in maart 2010 via Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie Noord-Brabant, Website geraadpleegd in maart 2010 via Rijksdienst voor het Cultuurhistorisch Erfgoed (RCE), Centraal Archeologisch Archief (CAA), het Centraal Monumenten Archief (CMA) en de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) afkomstig van ARCHIS-II. Amersfoort. Online geraadpleegd in maart WatWasWaar, Website met historisch kaartmateriaal, online geraadpleegd in maart 2010 via Wikipedia, Online encyclopedie, online geraadpleegd in maart 2010 via 22

24 Begrippenlijst A-horizont A/C profiel Archeologie B-horizont C-horizont Dekzand Formatie Holoceen Horizont Nederzetting (-sterrein) Saalien Sediment Verwachtingskaart Weichselien Donkergekleurde bodemhorizont waarin humus door bodemdieren, planten,schimmels en bacteriën is omgezet en gemengd met de eventuele minerale delen. Bodemprofiel waarin een humusrijke A-horizont direct gelegen is op het ongeroerde moedermateriaal (C-horizont). Wetenschap die zich ten doel stelt om door middel van studie van de materiële nalatenschap inzicht te verwerven in alle facetten van menselijke samenlevingen in het verleden. Een minerale (soms moerige) horizont in een bodem, waarin een of meer van de volgende kenmerken voorkomen: Inspoeling van kleimineralen, aluminium, ijzer of humus uit hoger liggende horizonten, al dan niet in combinatie (bijna) volledige homogenisatie met bovendien zodanige veranderingen dat: Nieuwvorming van kleimineralen is opgetreden en/of Aluminium en ijzer(hydro)oxiden zijn vrijgekomen, of Een blokkige of prismatische structuur is ontstaan. Weinig (C1) of niet (C2) door bodemprocessen veranderd sediment of eventueel verweerd vast gesteente volgend op vast gesteente. Om te worden geclassificeerd als C-horizont dient het om soortgelijk materiaal te gaan als hetgeen waarin de A- en B-horizonten zijn ontwikkeld. Fijnzandige afzettingen die onder koude omstandigheden voornamelijk door windwerking ontstaan zijn; de dekzanden uit de laatste ijstijd vormen in grote delen van Nederland een 'dek'. Een sedimentpakket dat qua herkomst en lithologische samenstelling een eenheid vormt. Jongste geologisch tijdvak (vanaf de laatste IJstijd: ca jaar v. Chr. tot heden). Een qua kleur, textuur en wordingsgeschiedenis homogene bodemlaag met karakteristieke eigenschappen. Woonplaats; de aard en samenstelling van het in het veld aangetroffen sporen en materiaal wordt geïnterpreteerd als resten van bewoning in het verleden. Voorlaatste glaciaal, waarin het landijs tot in Nederland doordrong (vorming stuwwallen), ca jaar geleden. Afzetting gevormd door accumulatie van losse gesteentefragmentjes (zoals zand of klei) en eventueel delen van organismen. Kaart waarop gebieden staan aangegeven met een zekere archeologische verwachting; deze verwachting is gebaseerd op een wetenschappelijk model (gebaseerd op kennis over lokatiekeuze, fysische geografie, statistische relaties, etc.). Geologische periode (laatste ijstijd, waarin het landijs Nederland niet bereikte), ca jaar geleden. 23

25 24

26 Bijlage 1 Overzicht van geologische en archeologische tijdvakken

27

28 Overzicht geologische en archeologische tijdvakken Ouderdom in jaren Chronostratigrafie MIS Lithostratigrafie Holoceen 1 Laat- Weichselien (Laat- Glaciaal) Midden- Weichselien (Pleniglaciaal) Vroeg- Weichselien (Vroeg- Glaciaal) Eemien (warme periode) Late Dryas (koud) Allerød (warm) Vroege Dryas (koud) Bølling (warm) Laat- Pleniglaciaal Midden- Pleniglaciaal Vroeg- Pleniglaciaal a 5b 5c 5d 5e Saalien (ijstijd) 6 Formaties: Naaldwijk (marien), Nieuwkoop (veen), Echteld (fluviatiel) Formatie van Kreftenheye Eem Formatie Formatie van Drente Formatie van Boxtel Formatie van Beegden Holsteinien (warme periode) Elsterien (ijstijd) Cromerien (warme periode) Pre-Cromerien Formatie van Urk Formatie van Sterksel Formatie van Peelo

29 Cal. jaren v/n Chr. 14 C jaren Chronostratigrafie Pollen zones Vegetatie Archeologische perioden Subatlanticum koeler vochtiger Subboreaal koeler droger Vb2 Vb1 Va IVb IVa Loofbos eik en hazelaar overheersen haagbeuk veel cultuurplanten rogge, boekweit, korenbloem Loofbos eik en hazelaar overheersen beuk>1% invloed landbouw (granen) Nieuwe tijd Middeleeuwen Romeinse tijd IJzertijd Bronstijd Neolithicum Atlanticum warm vochtig III Loofbos eik, els en hazelaar overheersen in zuiden speelt linde een grote rol Laat- Weichselien (Laat- Glaciaal) Boreaal warmer Preboreaal warmer Late Dryas Allerød Vroege Dryas Bølling II I LW III LW II LWI den overheerst hazelaar, eik, iep, linde, es eerst berk en later den overheersend parklandschap dennen- en berkenbossen open parklandschap open vegetatie met kruiden en berkenbomen Mesolithicum Laat-Paleolithicum Midden- Weichselien (Pleniglaciaal) perioden met een poolwoestijn en perioden met een toendra Vroeg- Weichselien (Vroeg- Glaciaal) Eemien (warme periode) perioden met bos en perioden met een subarctisch open landschap loofbos Midden-Paleolithicum Saalien (ijstijd) Vroeg-Paleolithicum Chronostratigrafie voor Noordwest-Europa volgens Zagwijn (1974), Vandenberghe (1985) en De Mulder et al. (2003). Lithostratigrafie volgens De Mulder et al. (2003). Mariene isotoop stadium (MIS) volgens Bassinot et al. (1994). Atmosferische data volgens Stuiver et al. (1998). Zuurstofisotoop calibratie (OxCal) versie 3.9 Bronk Ramsey (2003), toegepast op het Laat-Weichselien en het Holoceen. Archeologische periode-indeling en ouderdom volgens de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB). Vegetatie bewerkt volgens Berendsen (2000). Pollenzones volgens P. Vos & P. Kiden (2005).

30 Bijlage 2 Indicatieve waarden met AMK-terreinen, waarnemingen en onderzoeken

31

32 IKAW, AMK-terreinen en Archis waarnemingen Boxtel, Liempdseweg LEGENDA plangebied onderzoeksmeldingen waarnemingen AMK-terreinen beschermd monument zeer hoge archeologische waarde hoge archeologische waarde archeologische waarde archeologische betekenis indicatieve waarden (IKAW) hoge indicatieve waarde m middelhoge indicatieve waarde lage indicatieve waarde bebouwing water

33

34 Bijlage 3 Boorpuntenkaart

35

36 Boxtel, Liempdseweg boorpuntenkaart m. boorpunten plangebied topografische ondergrond

37

38 Bijlage 4 Boorstaten

39

40 boring: beschrijver: WB, datum: , X: , Y: , precisie locatie: 1 m, coördinaatsysteem: Rijksdriehoeksmeting, kaartblad: 51B, boortype: Edelman-15 cm, doel boring: archeologie - kartering, landgebruik: grasland, vondstzichtbaarheid: geen, provincie: Noord-Brabant, gemeente: Boxtel, plaatsnaam: Boxtel, opdrachtgever: Everhage B.V., uitvoerder: 0 cm -Mv Algemeen: aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, matig humeus, donkergrijs, matig fijn, kalkloos Bodemkundig: regelmatig geploegd/bewerkte A-horizont Archeologie: fragmenten bouwpuin (onbepaald) Opmerking: steenkool 50 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm), aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, sterk siltig, zwak humeus, grijsbruin, matig fijn, kalkloos Bodemkundig: verploegd tot in B-horizont, interpretatie: menglaag Archeologie: enkel fragment bouwpuin (onbepaald) 60 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm), aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, bruin, matig fijn, kalkloos, interpretatie: beekafzettingen Bodemkundig: C-horizont Opmerking: matig gesorteerd 80 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, oranjegeel, matig fijn, kalkloos, interpretatie: beekafzettingen Bodemkundig: C-horizont met roestvlekken, veel Fe-vlekken Opmerking: matig gesorteerd Einde boring op 105 cm -Mv boring: beschrijver: WB, datum: , X: , Y: , precisie locatie: 1 m, coördinaatsysteem: Rijksdriehoeksmeting, kaartblad: 51B, boortype: Edelman-15 cm, doel boring: archeologie - kartering, landgebruik: grasland, vondstzichtbaarheid: geen, provincie: Noord-Brabant, gemeente: Boxtel, plaatsnaam: Boxtel, opdrachtgever: Everhage B.V., uitvoerder: 0 cm -Mv Algemeen: aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, matig humeus, donkergrijs, matig fijn, kalkloos Bodemkundig: regelmatig geploegd/bewerkte A-horizont 35 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm), aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, zwak humeus, grijsbruin, matig fijn, kalkloos Bodemkundig: natuurlijke (ongeploegde) A-horizont 60 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm), aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, sterk siltig, lichtbruin, matig fijn, kalkloos, interpretatie: beekafzettingen Bodemkundig: C-horizont, enkele Fe-vlekken Opmerking: matig gesorteerd 70 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, sterk siltig, oranjegrijs, matig fijn, kalkloos, interpretatie: beekafzettingen Bodemkundig: C-horizont met roestvlekken, veel Fe-vlekken Opmerking: matig gesorteerd Einde boring op 100 cm -Mv boring: beschrijver: WB, datum: , X: , Y: , precisie locatie: 1 m, coördinaatsysteem: Rijksdriehoeksmeting, kaartblad: 51B, boortype: Edelman-15 cm, doel boring: archeologie - kartering, landgebruik: grasland, vondstzichtbaarheid: geen, provincie: Noord-Brabant, gemeente: Boxtel, plaatsnaam: Boxtel, opdrachtgever: Everhage B.V., uitvoerder: 0 cm -Mv Algemeen: aard ondergrens: abrupt (<0,3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, matig humeus, donkergrijs, matig fijn, kalkloos Bodemkundig: regelmatig geploegd/bewerkte A-horizont 30 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: abrupt (<0,3 cm), aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, zwak humeus, grijsbruin, matig fijn, kalkloos Bodemkundig: natuurlijke (ongeploegde) A-horizont, enkele Fe-vlekken 55 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm), aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, geelgrijs, matig fijn, kalkloos, interpretatie: beekafzettingen Bodemkundig: C-horizont, veel Fe-vlekken Opmerking: matig gesorteerd 65 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, lichtgrijs, matig fijn, kalkloos, interpretatie: beekafzettingen Bodemkundig: C-horizont Opmerking: matig gesorteerd Einde boring op 100 cm -Mv

41 boring: beschrijver: WB, datum: , X: , Y: , precisie locatie: 1 m, coördinaatsysteem: Rijksdriehoeksmeting, kaartblad: 51B, boortype: Edelman-15 cm, doel boring: archeologie - kartering, landgebruik: grasland, vondstzichtbaarheid: geen, provincie: Noord-Brabant, gemeente: Boxtel, plaatsnaam: Boxtel, opdrachtgever: Everhage B.V., uitvoerder: 0 cm -Mv Algemeen: aard ondergrens: abrupt (<0,3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, matig humeus, donkergrijs, matig fijn, kalkloos Bodemkundig: regelmatig geploegd/bewerkte A-horizont 25 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: abrupt (<0,3 cm), aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, zwak humeus, grijsbruin, matig fijn, kalkloos Bodemkundig: natuurlijke (ongeploegde) A-horizont 35 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm), aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, bruinoranje, matig fijn, kalkloos, interpretatie: beekafzettingen Bodemkundig: C-horizont met roestvlekken, veel Fe-vlekken Opmerking: matig gesorteerd 55 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, lichtgrijs, matig fijn, kalkloos, interpretatie: beekafzettingen Bodemkundig: C-horizont, enkele Fe-vlekken Opmerking: matig gesorteerd Einde boring op 80 cm -Mv boring: beschrijver: WB, datum: , X: , Y: , precisie locatie: 1 m, coördinaatsysteem: Rijksdriehoeksmeting, kaartblad: 51B, boortype: Edelman-15 cm, doel boring: archeologie - kartering, landgebruik: grasland, vondstzichtbaarheid: geen, provincie: Noord-Brabant, gemeente: Boxtel, plaatsnaam: Boxtel, opdrachtgever: Everhage B.V., uitvoerder: 0 cm -Mv Algemeen: aard ondergrens: abrupt (<0,3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, matig humeus, donkergrijs, matig fijn, kalkloos Bodemkundig: regelmatig geploegd/bewerkte A-horizont 25 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: abrupt (<0,3 cm), aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, zwak humeus, grijsbruin, matig fijn, kalkloos Bodemkundig: natuurlijke (ongeploegde) A-horizont, enkele Fe-vlekken 50 cm -Mv Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm) Lithologie: zand, matig siltig, geelgrijs, matig fijn, kalkloos, interpretatie: beekafzettingen Bodemkundig: C-horizont met roestvlekken, veel Fe-vlekken Opmerking: matig gesorteerd Einde boring op 75 cm -Mv