Gezondheidsagenda Tiel

Transcriptie

1 Gezondheidsagenda Tiel

2 Inhoud 1. De gezondheid in Tiel 2. Samen werken aan de gezondheid in Tiel 3. De gezondheidsagenda voor Financiën en monitoren Bijlagen 1. Wettelijke kaders 2. Nadere toelichting uitgangspunten lokale gezondheidsagenda 3. Gezondheidssituatie in Tiel

3 1 De gezondheid in Tiel Een goede gezondheid is een belangrijke voorwaarde om mee te kunnen doen in de samenleving. Door de gezondheid én welbevinden van haar inwoners te beschermen én te bevorderen ondersteunt de gemeente Tiel haar inwoners bij hun deelname aan de samenleving. In deze gezondheidsagenda staat op hoofdlijnen beschreven waar de gemeente Tiel de komende jaren op inzet om de gezondheid van haar inwoners te beschermen en bevorderen. Wij zien gezondheid als de mogelijkheid van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven om te gaan en daarbij zoveel mogelijk eigen regie te (kunnen) voeren. In deze lokale gezondheidsagenda staan de opgaven voor het verbeteren van de gezondheid van de Tielse inwoners centraal. Vanuit diverse beleidsterreinen, zoals gezondheid, Wmo, sport en bewegen, armoede en milieu wordt gewerkt aan het verbeteren van de volksgezondheid. Daarom spreken we dan ook van een gezondheidsagenda, omdat hierin duidelijk wordt wat de gezondheidsopgaven zijn en hoe de Gemeente Tiel vanuit de verschillende beleidsterreinen integraal inzet op het bevorderen van de volksgezondheid. In de agenda zijn dan ook maatregelen opgenomen, die u kunt terug vinden in ander reeds vastgesteld gemeentelijk beleid. 1.1 Gezondheidssituatie in Tiel De inwoners van Tiel zijn gemiddeld minder gezond dan in de regio Gelderland Zuid en Nederland. De gemiddelde levensverwachting bij de geboorte ligt in Tiel op 80,6 jaar. Dit is lager dan de landelijke gemiddelde levensverwachting van 81,3 jaar. Dit heeft grotendeels te maken met de samenstelling van de bevolking. In Tiel wonen relatief veel mensen met een lage sociaal- economische status ( het percentage is grofweg tweemaal zo groot als in vergelijkbare steden). Dat betekent dat er veel mensen praktisch opgeleid zijn, werkloos zijn of een laag inkomen hebben, vaak met schulden. Uit landelijk onderzoek blijkt dat deze mensen meer gezondheidsklachten en (chronische) ziekten hebben, hun woon- en werkomstandigheden zijn veelal ongunstiger en ze hebben vaker overgewicht en roken. Mensen die moeite hebben met rondkomen hebben vaker een minder goede gezondheid mede als gevolg van de stress die schulden met zich meebrengen. Verwachtingen voor de toekomst Gezien de landelijke trends (VTV-2018) zal de druk op de volksgezondheid in Tiel toenemen. Als gevolg van de verdergaande vergrijzing neemt het aantal mensen met chronische aandoeningen toe, zoals artrose, nek-en rugklachten en diabetes. Het aantal sterfgevallen als gevolg van dementie zal in 2040 bijna verdriedubbeld zijn ten opzichte van Ook de eenzaamheid onder de 75 -plussers verdubbeld. Daarnaast blijkt uit de Volksgezondheid Toekomst Verkenning dat de druk op het dagelijkse leven toeneemt. Jongeren en jongvolwassenen ervaren steeds meer prestatiedruk, daarnaast kan het gebruik van social media druk en stress veroorzaken. Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt zoals, de 24- uurseconomie, flexibilisering van arbeidsrelaties, de verdergaande digitalisering en een leven lang leren om aan de eisen te kunnen blijven voldoen kunnen eveneens druk en stress veroorzaken. Ook drukte en geluidsoverlast in iemands omgeving zorgen voor stress en mentale vermoeidheid. Doordat steeds meer mensen in de steden gaan wonen wordt dit probleem groter.

4 Deze gezondheidsagenda laat zien waar de Gemeente Tiel de komende jaren samen met de maatschappelijke partners aan werkt om de gezondheid in Tiel te verbeteren. 1.2 Leeswijzer Om u meer inzicht te geven in de gezondheidssituatie in Tiel, is deze hieronder in beeld gebracht. Wilt u meer achtergrondgegevens over de gezondheidssituatie in Tiel, zie bijlage 3. Voordat we ingaan op de inzet van de Gemeente Tiel op het verbeteren en beschermen van de gezondheid in Tiel (hoofdstuk 3), wordt in hoofdstuk 2 beschreven waarom samenwerken zo belangrijk is voor het verbeteren van de volksgezondheid en op welke manier we ons hier samen voor inzetten. Tot slot gaan we in op de financiën en monitoring van de gezondheidsagenda. 1.3 De gezondheidssituatie in Tiel in beeld Levensverwachting is 80,6 jaar in Tiel, 0,7 jaar lager dan landelijk gemiddelde (ernstig) overgewicht Jeugd: 5% 4 jaar geleden 9 % Jongeren: 20% = 4 jaar geleden ook 20% Volwassenen: 53% jaar geleden 47% Voldoende bewegen Jeugd: 76% 4 jaar geleden 62% Jongeren: 49% jaar geleden 46% Volwassenen: 56% jaar geleden 55% Roken Jongeren: 10% 4 jaar geleden 11% Volwassenen: 22% 4 jaar geleden 31%

5 Verhoogd risico op psychosociale problemen: Jeugd: 15% 4 jaar geleden 14% Jongeren: 7% 4 jaar geleden 3% Volwassenen( risico angststoornis/depressie): 49% 4 jaar geleden 42% Eenzaamheid (matig tot zeer ernstig) Volwassenen (<65 jaar): 41% 4 jaar geleden 43% Ouderen(65+ jaar): 52% 4 jaar geleden 49% Alcohol- en drugsgebruik Jongeren en alcohol: Bingedrinken 1 : 23% = 4 jaar geleden ook 23% Laatste 4 wkn gedronken: 30% 4 jaar geleden 31% Drugsgebruik jongeren: Hash/ Wiet: 5% = 4 jaar geleden ook 5% Overig middelengebruik: 1% 4 jaar geleden 0% Volwassenen en alcohol: zware drinker is > 6 glz/dag man, > 4 glz/dag vrouw Volwassenen (<65 jaar): 8% 4 jaar geleden 10% Ouderen(65+ jaar): 6% 4 jaar geleden 4% vrouw: Volwassenen (<65 jaar): 8% 4 jaar gelede 1 Er is sprake van Binge drinken wanneer iemand 5 of meer glazen alcohol drinkt op één avond.

6 2 Samen werken aan de gezondheid in Tiel Onze gezondheid wordt beïnvloed door de fysieke en sociale omgeving waarin we wonen, leven en werken én ons eigen gedrag. weerbaar te zijn, dragen zij bij aan hun gezondheid. Een dergelijke gezonde leefstijl is niet voor iedereen vanzelfsprekend. Een vervuilde lucht of bodem kan schade aanbrengen aan de gezondheid, mensen kunnen ziek worden van geluidsoverlast of te weinig groen en/of sport- en beweegvoorzieningen in de omgeving. Ook het gevoel van onveiligheid in de buurt of door de sociale omgeving zoals huiselijk geweld is bepalend voor de gezondheid. Ook het gevoel van verbondenheid, een praatje kunnen maken met buren en burenhulp draagt bij aan de gezondheid. Daarnaast hebben mensen ook zelf invloed op hun gezondheid. Door niet te roken, matig alcohol te gebruiken, regelmatig te bewegen, een gezond gewicht te hebben en mentaal Zo leven mensen in armoede en mensen met een lage sociaal economische status over het algemeen minder gezond. Daarnaast blijkt laaggeletterdheid een belangrijke oorzaak te zijn voor verminderde gezondheidsvaardigheden. 2.1 Integrale aanpak in verbinding met fysieke en sociale domein Gezondheid gaat over de fysieke, sociale en mentale situatie die invloed op elkaar uitoefenen. Het verbeteren van de gezondheidssituatie vraagt dan ook om een integrale benadering en aanpak. Gezondheid heeft daarnaast een sterke relatie met de sociaal economische situatie, waardoor werken aan arbeidsparticipatie, tegengaan van schooluitval, vermindering van armoede en schulden, terugdringen van laaggeletterdheid en verhogen van de startkwaliteit ook bijdragen aan de gezondheid. Om de gezondheid te bevorderen werken we zowel intern als extern samen op het gebied van veiligheid, welzijn, armoede, participatie, sport en bewegen en de openbare ruimte. 2.2 Taken en rollen van de gemeente Vanuit de Wet publieke gezondheid (Wpg) heeft de gemeente in het algemeen de taak om de gezondheid van haar inwoners te beschermen. In de Wpg is deze taak nog nader gespecificeerd en deze wet geeft aan welke taken het college van burgemeester en wethouders bij de GGD dient onder

7 te brengen. Daarnaast ligt de uitvoering van een aantal taken grotendeels vast in richtlijnen, denk bijvoorbeeld aan de Jeugdgezondheidszorg. Zie onderstaande tabel voor een overzicht van de gemeentelijke taken op basis van de Wpg Omschrijving taak gemeente obv Wpg Verplicht bij GGD Taak GGD GZ Uitvoering ligt grotendeels vast Monitoren gezondheidssituatie gemeente Ja Ja Ja Bijdragen aan opzet, uitvoering en Nee Ja (deels) Nee afstemming van preventieprogramma s Bevorderen medische milieukundige zorg Ja Ja Ja Bevorderen technische hygienezorg Ja Ja Ja Bevorderen psychosociale hulp bij rampen Ja Ja Ja Zorg dragen voor de uitvoering van de Nee Ja Ja jeugdgezondheidszorg (4-18 jaar) Zorg dragen voor de Nee Ja Nee ouderengezondheidszorg Zorg dragen voor de uitvoering van de algemene infectieziekte bestrijding Ja Ja Ja Om verder invulling en uitvoering te geven aan bovenstaande taken werkt de gemeente Tiel samen met verschillende maatschappelijke partners. In deze samenwerking vervult de Gemeente Tiel de volgende rollen: - Opdrachtverlener o Afspraken met uitvoeringspartners over uitvoering lokale gezondheidsagenda middels Gemeenschappelijke Regeling, inkoop, subsidie - Regisseur o Sturen op de uitvoeringspartners, zodat zij uitvoeren naar de gemeentelijke bedoeling - Facilitator o Ondersteunen van de samenwerking tussen partijen ten behoeve van integrale werkwijze in de uitvoering 2.3 Uitgangspunten lokale gezondheidsagenda Binnen de gezondheidsagenda werken we aan de transformatie binnen het sociaal domein, waarbij de eigen kracht van de inwoner centraal staat en waar nodig de best passende ondersteuning wordt geboden vanuit een brede kijk op de verschillende leefgebieden. Om nadere invulling te geven aan deze transformatie vanuit de gezondheidsagenda zijn de volgende uitgangspunten geformuleerd. Gezondheid is positief en breed gedefinieerd 1. Gericht op verbeteren gezondheidssituatie in 0 e lijn afgestemd met de 1 e en 2 e lijn 2. In verbinding met het beleid Wmo/Jeugd, Welzijn Next Level, minimabeleid, schuldhulpverlening, (burger-) participatie, sport- en bewegen, veiligheid / milieu, drank en horecawet en de Omgevingswet 3. Wederkerigheid, eigen kracht en eigen netwerk Tielse inwoners 4. Zo veel mogelijk wijkgericht /dicht bij de inwoners georganiseerd en aansluitend bij de vraag 5. Integraal georganiseerd op basis van partnerschap

8 Voor een nadere toelichting op deze uitgangspunten, zie bijlage 3. Deze uitgangspunten zijn tijdens een ambtelijke ( 6 september 2017) en bestuurlijke bijeenkomst ( 4 december 2017), afgestemd met onze maatschappelijke partners. Daarnaast zijn de uitgangspunten van de lokale gezondheidsagenda besproken in de commissie Samenleving van 13 september 2017.

9 3 De gezondheidsagenda voor Met de lokale gezondheidsagenda zet de Gemeente Tiel samen met haar maatschappelijke partners in op de verbetering en bescherming van de gezondheidssituatie in Tiel, waarbij de aandacht met name is gericht op de kwetsbare inwoners. Onder kwetsbare inwoners verstaan we kinderen, ouderen en mensen met een lage sociaal economische status. Deze gezondheidsagenda geeft aan welke prioriteiten de Gemeente Tiel legt bij het bevorderen van de gezondheid van haar inwoners. De gezondheidsagenda sluit aan bij de lokale situatie en is in lijn met het landelijke gezondheidsbeleid. In zetten we in op de volgende thema s: Een gezonde leefstijl bevorderen, door o Sport en bewegen te stimuleren o Overgewicht tegen te gaan o In te zetten op Een Rookvrije generatie in Tiel o Overmatig alcohol- en drugsgebruik tegen te gaan Versterken mentale veerkracht, door in te zetten op o Verlagen risico op psychosociale problemen o Ondersteuning mantelzorg o Tegengaan eenzaamheid Een gezonde leefomgeving door o Gezondheid een nadrukkelijk thema te laten zijn bij ruimtelijke ontwikkelingen Als rode draad lopen de onderwerpen armoede, laaggeletterdheid en het versterken van het preventienetwerk door deze thema s heen. De diverse gezondheidsmonitoren van de GGD Gelderland Zuid meten elke vier jaar de gezondheidssituatie van de inwoners in Tiel. De GGD voert drie verschillende monitoren uit, te weten de kind-, jeugd- en volwassenmonitor. Vrijwel elk jaar vindt een andere monitor plaats, zodat elke leeftijdscategorie elke 4 jaar wordt gemeten. Dit betekent dat de meest recente gezondheidscijfers, waarop deze agenda is gebaseerd, uit de volgende jaren komen: 2015 voor de jeugd (jongeren tussen de 13 en 18 jaar) 2016 voor de volwassenen (19+) 2017 voor de kinderen (6 maanden 12 jaar) 3.1 Gezonde leefstijl bevorderen In Tiel is nog veel gezondheidswinst te behalen door het stimuleren van een gezonde leefstijl. Wanneer we kijken naar de top 3 gedragingen, die de grootste negatieve invloed hebben op de gezondheid (roken, overgewicht, weinig lichamelijke activiteit), dan zien we dat Tiel daar ten opzichte van de regio en landelijk hoger op scoort (zie bijlage 3). De inzet op het bevorderen van een gezonde leefstijl vanuit de thema s sport en bewegen, een rookvrije generatie en overmatig alcoholgebruik is in lijn met het landelijke gezondheidsbeleid en sluit naadloos aan op het landelijke Preventie Akkoord ( zie ook bijlage 1).

10 3.1.1 Stimuleren sport en bewegen Onvoldoende bewegen heeft een grote invloed op de gezondheid, zowel fysiek als mentaal. Regelmatig bewegen verlaagd het risico op hart- en vaatziekten, een beroerte, diabetes type 2, dikke darmkanker en borstkanker en botontkalking. Daarnaast kan lichaamsbeweging een depressie voorkomen of verminderen. Regelmatig sporten en bewegen draagt ook bij aan de cognitieve vaardigheden. Om deze redenen zetten we in op het stimuleren van sport en bewegen in Tiel, opdat Het % Tielenaren dat voldoet aan de beweegnorm de komende periode is gestegen Dit willen we bereiken door de komende jaren: In het kader van ons onderwijsbeleid een kwalitatief sterk beweegaanbod op scholen (tijdens en buiten de schooluren) te behouden en daar in te zetten waar de grootste gezondheidswinst is te behalen. Vanuit het sportbeleid in de wijken laagdrempelig beweegaanbod aan te bieden voor jong en oud, dat aansluit bij de behoefte van de inwoners Een beweegspreekuur in het Eerste Lijnscentrum Tiel aan te blijven bieden om mensen te stimuleren (meer) te gaan bewegen en hen daarbij te ondersteunen Samen met onze maatschappelijke partners meer mensen in beweging te krijgen. Hiertoe zijn al een aantal initiatieven opgezet zoals Heel Tiel Beweegt en de Diabetes Challenge Tegengaan overgewicht Overgewicht en obesitas kunnen leiden tot chronische aandoeningen, zoals Diabetes type 2, hart- en vaatziekten, kanker en gewrichtsklachten. Daarnaast lopen mensen met overgewicht meer kans op psychische en psychosociale problemen als eenzaamheid, verdriet en gespannenheid. Kinderen met overgewicht hebben meer kans op een lage zelfwaardering en daarmee samenhangende psychosociale problemen. Om de gezondheid in Tiel te bevorderen zetten we in op het tegengaan van overgewicht, zodat Het % kinderen en jongeren in Tiel met overgewicht in de komende periode is afgenomen; het percentage volwassenen in Tiel met overgewicht in de komende periode niet is gestegen. Dit willen we bereiken door de komende jaren: Het maken van gezonde keuzes ten aanzien van voeding en bewegen te stimuleren Een rookvrije generatie in Tiel In de afgelopen jaren is het percentage rokers in Tiel sterk gedaald, waardoor Tiel hierin nauwelijks afwijkt van de situatie in de regio Gelderland Zuid. Toch rookt nog steeds 1 op de vijf volwassenen én 1 op de tien jongeren in Tiel. Dit terwijl roken één van de grootste doodsoorzaken zijn, die valt te vermijden. Omdat het makkelijker is om niet te beginnen aan roken, dan ermee te stoppen zetten we in op een rookvrije generatie in Tiel, zodat Het % jongeren in Tiel in de komende periode is afgenomen; het % volwassenen in Tiel dat rookt de komende periode is gedaald.

11 Dit willen we bereiken door: Landelijke campagnes om te stoppen met roken lokaal onder de aandacht brengen Deel te nemen aan de Alliantie voor een rookvrije generatie in Tiel, waarbij de inzet gericht is op voorlichting, educatie, advies en ondersteuning. (Sport-)verenigingen en organisaties te stimuleren bij te dragen aan een rookvrije generatie in Tiel Tegengaan overmatig alcohol- en drugsgebruik Het percentage inwoners dat regelmatig alcohol drinkt of drugs gebruikt is lager dan in de regio. Het aandeel overmatige alcoholgebruikers of drugsgebruik ligt vrijwel gelijk aan die van de regio. Het gebruik van alcohol en drugs heeft zeker bij veel overmatig gebruik- een negatief effect op de fysieke en mentale gezondheid. Daarnaast leidt alcohol- en drugsgebruik regelmatig tot overlast. We zetten ons dan ook in op het tegengaan van overmatig alcohol- en drugsgebruik, zodat Alcohol: Het % jongeren in Tiel dat drinkt en het % jongeren dat binge drinkt in de komende periode is afgenomen; het % zware drinkers onder volwassenen (19-65 jaar) in de komende periode met is afgenomen en het % zware drinkers onder ouderen in de komende periode is gestabiliseerd. Drugs: Het % jongeren in Tiel dat wiet/hasj gebruikt in de komende periode is afgenomen. Het % jongeren in Tiel dat overige drugsmiddelen gebruikt in de komende periode is gedaald. Dit willen we bereiken door: Jong en oud bewust te maken van de gevolgen van alcohol- en drugsgebruik Toezicht te houden op de uitvoering van de Drank en Horecawet Vroegtijdig signaleren van problematisch alcohol- en/of drugsgebruik door jongeren of volwassenen, zodat zij tijdig ondersteuning krijgen en erger leed en zwaardere zorg wordt voorkomen. 3.2 Versterken mentale veerkracht Onder mentale veerkracht of weerbaarheid verstaan we het kunnen omgaan met tegenslagen al dan niet met ondersteuning van de sociale omgeving- en het idee hebben zelf regie te kunnen houden op het leven. Van mensen met psychosociale problemen, waaronder angst en depressies, is de mentale veerkracht verzwakt, waardoor zij hulp nodig hebben om met het leven om te gaan. Diverse factoren zijn van invloed op het ontstaan van psychosociale problemen, zoals op jonge leeftijd gepest zijn, opgroeien in een gebroken gezin, ouders met opvoedingsproblemen. Daarnaast kan langdurige stress of eenzaamheid eveneens leiden tot psychosociale problemen. Uit de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2018 (VTV 2018) blijkt dat de ervaren druk en stress in de toekomst zal toenemen, als gevolg van prestatiedruk, social media, veranderingen op de arbeidsmarkt en de grotere vraag naar mantelzorg én eenzaamheid onder ouderen als gevolg van de vergrijzing. Om met deze ontwikkelingen in de samenleving om te kunnen gaan, zetten we in op het versterken van de mentale veerkracht / zelfredzaamheid van de Tielse inwoners.

12 3.2.1 Verlagen risico psychosociale problemen In Tiel hebben relatief veel mensen een grote kans op het ontwikkelen van psychosociale problemen. Zo is het % kinderen en jongeren dat een verhoogd risico heeft op psychosociale problemen hoog (Jeugd 15% ten opzichte van 10% in de regio Gelderland- Zuid; jongeren 7% ten opzichte van 5% in de regio Gelderland- Zuid). Het percentage volwassenen met het risico op angststoornissen of een depressie is in de afgelopen periode gestegen van 42% in 2012 naar 49% in 2019 en wijkt niet af van de situatie in de regio Gelderland Zuid. In hoeverre deze inwoners van Tiel daadwerkelijk psychosociale problemen ontwikkelen, waardoor zij hulp nodig hebben, hangt af van de mate waarin zij in staat zijn om zelf al dan niet met ondersteuning vanuit hun sociale omgeving- met hun situatie om te gaan. Wij willen deze inwoners hierin faciliteren, zodat Het % kinderen én jongeren in Tiel met een verhoogd risico op psychosociale problemen in de komende periode is afgenomen; het % volwassenen in Tiel met een risico op angststoornissen of depressie is gedaald. Dit willen we bereiken door: Vroegsignalering van psychosociale problemen bij jongeren, zodat vroegtijdig ondersteuning kan worden geboden om zo extra leed en zwaardere zorg te voorkomen Jongeren bewust te maken van de invloed van sociale media en hen handelingsperspectieven te bieden hoe hiermee om te gaan Vroegsignalering van depressieve klachten bij volwassenen, zodat vroegtijdig ondersteuning kan worden geboden om zo extra leed en zwaardere zorg te voorkomen Tegengaan eenzaamheid Eenzaamheid vermindert het psychisch of sociaal welbevinden van mensen. Eenzame mensen hebben vaker een ongezonde leefstijl en hebben meer kans op chronische ziekten of psychische problemen. Daarnaast hebben eenzame mensen een verhoogde kans op vroeg overlijden. Door eenzaamheid te voorkomen of tegen te gaan is gezondheidswinst te behalen. Vanuit het Beleidsplan Jeugd-Wmo wordt ingezet op het voorkomen van eenzaamheid, zodat Het % ouderen (65+) en volwassenen tussen 19 en 65 jaar, dat matig tot ernstig eenzaam is in de komende periode is gedaald. Dit willen we bereiken door: De effectiviteit van de diverse interventies (ingezet in het kader van het Wmo beleid) op het tegengaan van eenzaamheid te versterken Ondersteuning mantelzorg Het verlenen van mantelzorg kan soms zwaar en langdurig een beroep op mensen doen. Een deel van de mensen in Tiel ervaren het verlenen van mantelzorg als een (tamelijk) zware belasting. Deze groep loopt het risico zelf ziek te worden of geen goede zorg meer te kunnen verlenen ondanks alle goede bedoelingen. Om deze reden wordt vanuit het beleidsplan Jeugd-Wmo ingezet op het ondersteunen van de mantelzorgers. Vanuit de volksgezondheid wordt dit onderschreven, zodat

13 Het % volwassenen in Tiel dat zich overbelast voelt vanwege de mantelzorg in de komende periode stabiel blijft. Dit willen we bereiken door: De effectiviteit van de diverse interventies (ingezet in het kader van het Wmo beleid) ter ondersteuning van de mantelzorgers te versterken. De inzet vanuit het Wmo beleid op een dementievriendelijke gemeente versterken, waardoor mantelzorgers indirect worden ontlast omdat hierdoor meer begrip komt voor dementie. 3.3 Sterker sturen op een gezonde leefomgeving Bij de beoordeling van de gevolgen van ruimtelijke projecten worden op dit moment landelijke normen of richtlijnen gehanteerd. Bij het opstellen van landelijke normen en richtlijnen zijn ook gezondheidsaspecten betrokken. Voor een aantal milieuaspecten is ook lokaal beleid vastgesteld (Milieuvisie ). Bij het opstellen van lokaal beleid zijn adviezen en richtlijnen van de GGD als uitgangspunt gehanteerd. In specifieke gevallen wordt de GGD om advies of aanbevelingen gevraagd. De Omgevingswet biedt mogelijkheden om het thema gezondheid een meer prominente plaats te geven bij (nieuwe) ontwikkelingen in de fysieke omgeving. De omgevingswet gaat in per 1 januari Bij de voorbereiding op de implementatie van de omgevingswet zetten we in op een sterke verankering van het thema gezondheid binnen de omgevingsvisie en omgevingsverordening. De Gemeente Tiel stuurt op een gezonde fysieke en sociale leefomgeving, door te zorgen voor een schone lucht- en bodem, geen geluidsoverlast, een omgeving waar mensen zich veilig voelen en die uitnodigt om te bewegen en elkaar te ontmoeten. 3.4 Versterken preventienetwerk In Tiel werken verschillende partijen samen aan het verbeteren van de gezondheidssituatie. Denk aan de jeugdartsen op de consultatiebureaus en de scholen, de wijkteams jeugd, maatschappelijk werkers op de scholen en daarbuiten, de GGD Gelderland Zuid, het welzijnswerk, sportaanbieders, huisartsen, opvoedondersteuners, scholen, het ziekenhuis, de gemeente, zorginstellingen, fysiotherapeuten, psychologen, vrijwilligers en mantelzorgers. Samen met deze partijen zet de gemeente Tiel in op het versterken van de zorgketen van de 0 e, 1 e en 2 e lijn, waarbij ingezet wordt op preventie, vroeg signalering, de-medicalisering en vermindering van zwaardere zorg. Hierbij staat de vraag en eigen regie van de inwoners centraal. Een goede samenwerking tussen de partijen binnen het preventienetwerk is een voorwaarde voor het beschermen en bevorderen van de gezondheidszorg in Tiel. Wanneer het preventienetwerk niet goed werkt, dan zullen de maatregelen die genomen worden minder effectief zijn. In de afgelopen periode zien we dat de partijen binnen het preventienetwerk elkaar steeds beter weten te vinden en meer samenwerking tot stand komt. Maar het kan beter. Daarnaast blijft het

14 belangrijk om aandacht te vragen voor preventie. Daarom zetten we in op het verstevigen van het preventienetwerk, door in faciliterende zin partijen te ondersteunen en met elkaar te verbinden. Binnen het preventienetwerk versterken we de relatie met zorgverzekeraars. We zien namelijk mogelijkheden om samen met zorgverzekeraars extra preventieve maatregelen te treffen voor risicogroepen. De landelijke overheid stimuleert deze samenwerking. Op dit moment heeft de Gemeente Tiel met Menzis (financiële) afspraken omtrent preventie vanwege de collectieve verzekering die de gemeente in het kader van het minimabeleid met Menzis heeft afgesloten. Zo draagt Menzis bij aan Heel Tiel Beweegt. Daarnaast hebben we In het kader van vroegsignalering schulden (armoede) met diverse zorgverzekeraars afspraken gemaakt.

15 4 Financiën en monitoren 4.1 Financiën De gemeentelijke uitgaven voor de publieke gezondheidszorg worden vrijwel volledig gefinancierd vanuit de algemene dekkingsmiddelen binnen de gemeentelijke begroting. Via de algemene uitkering ontvangen we vanuit het Rijk jaarlijks een extra bedrag ter hoogte van Deze zogenaamde GIDS-middelen worden door het rijk verstrekt als gelabeld budget in de algemene uitkering en zijn bedoeld voor de uitvoering van diverse preventieactiviteiten gericht op inwoners met een lage sociaal- economische positie. Deze uitkering blijft ook in de komende jaren beschikbaar. Voor de uitvoering van de gemeentelijke taken voor de bescherming en bevordering van de (volks-) gezondheid in Tiel is in de Programmabegroting 2019 een budget opgenomen ter hoogte van circa ,- (budget volksgezondheid). Het betreft hier dus het budget voor alle wettelijke taken, die de gemeente Tiel op basis van de Wet Publieke Gezondheid uitvoert. Zoals hiervoor aangegeven wordt ook vanuit andere beleidsterreinen, zoals onderwijs, Wmo en sport, bijgedragen aan diverse preventieve programma s. De budgetten die hieraan gekoppeld zijn, maken geen onderdeel uit van deze financiële paragraaf. De uitvoering van een groot deel van de taken vanuit de Wpg ligt vast ( in regelgeving, handreikingen of protocollen), zie ook paragraaf 2.2. Voor de uitvoering van deze taken is in de begroting een budget opgenomen ter hoogte van ,-. Dit betekent dat voor de inzet van dit budget weinig tot geen ruimte is voor beleidsmatige keuzes. Voor de uitvoering van de Lokale Gezondheidsagenda is vanuit volksgezondheid een budget opgenomen in de Programmabegroting ter hoogte van ,-. Overzicht budgetten uitvoering taken Wpg Wettelijke taken (zonder beleidsvrijheid) Budget Jeugdgezondheidszorg 0-4 jaar Jeugdgezondheidszorg 4-18 jaar Algemene Gezondheidszorg, zoals Medische milieukundige zorg - Technische hygiënezorg - Infectieziektebestrijding - Psychosociale hulp bij rampen Monitoring gezondheidssituatie Wettelijke taken ( met beleidsvrijheid) Taken: Opstellen en uitvoeren preventieprogramma s en ouderenzorg, door Verbeteren gezonde levensstijl Versterken mentale veerkracht Sterker sturen op gezonde leefomgeving Totaal

16 In de komende periode zal kritisch worden gekeken hoe de financiële middelen voor de uitvoering van de Lokale gezondheidsagenda efficiënter en meer integraal kunnen worden ingezet. Hierbij kijken we niet alleen naar de financiële middelen vanuit volksgezondheid, maar ook de financiële middelen die vanuit de andere beleidsterreinen worden ingezet om de doelstellingen van de Lokale gezondheidsagenda te realiseren. 4.2 Monitoren In deze gezondheidsagenda zijn verschillende doelen geformuleerd ( zie de in hoofdstuk 3). Aan de hand van de gezondheidsmonitoren van de GGD Gelderland Zuid wordt nagegaan in hoeverre deze doelen ook zijn gerealiseerd. De GGD Gelderland Zuid voert elke vier jaar de volgende gezondheidsmonitoren uit: - De Kindmonitor o (vragenlijst aan ouders van kinderen tussen de 6 maanden en 12 jaar) - De Jeugdmonitor jaar o (vragenlijst aan kinderen in klas 2 en 4 van het voortgezet onderwijs) - Volwassen- en ouderenmonitor o ( vragenlijst aan de leeftijdsgroepen jaar en 65+) Tussentijdse evaluatie In de komende periode vinden de volgende monitoren plaats: 2019 Jeugdmonitor (E- MOVO), de uitkomsten zijn in 2020 bekend 2020 Volwassen- en ouderenmonitor, de uitkomsten zijn in 2021 bekend 2021 Kindermonitor, de uitkomsten zijn in 2022 bekend Wanneer de uitkomsten van één van de monitoren bekend zijn, worden deze intern en met de uitvoerende partijen besproken. Op basis van deze uitkomsten worden de doelstellingen van de lokale gezondheidsagenda geëvalueerd en waar nodig vinden in de uitvoering aanpassingen plaats. De raad wordt over de uitkomsten van de monitor en de conclusies van de tussentijdse evaluatie geïnformeerd.

17 Bijlage 1 Wettelijke kaders Wet publieke gezondheid De wettelijke kaders voor het regionale en lokale volksgezondheidsbeleid zijn vastgelegd in de Wet publieke gezondheidszorg (Wpg). De Wpg heeft als doel het beschermen, bewaken en bevorderen van de gezondheid van de bevolking. In de Wpg worden alle wettelijke taken van de gemeente op het gebied van volksgezondheid benoemd. Voor de uitvoering van deze taken is de gemeente verplicht een gemeentelijke gezondheidsdienst (GGD) in stand te houden. Dat is wettelijk bepaald en regionaal vastgelegd door alle zestien gemeenten in Gelderland Zuid in een Gemeenschappelijke Regeling GGD Gelderland Zuid. De GGD houdt zich onder andere bezig met het opsporen en bestrijden van gezondheidsrisico's, een gezonde en veilige omgeving en een gezonde leefstijl. Gezondheidsbeleid Iedere vier jaar brengt de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) de landelijke nota gezondheidsbeleid uit, waarin de landelijke prioriteiten van het gezondheidsbeleid staan. De Wpg verplicht de gemeente elke vier jaar een lokale gezondheidsnota op te stellen en daarbij de landelijke prioriteiten in acht te nemen. De vijf landelijke preventieprioriteiten van het gezondheidsbeleid blijven: schadelijk alcoholgebruik, roken, overgewicht, depressie en diabetes. De Gezondheidsagenda Tiel beschrijft op welke manier lokaal invulling wordt gegeven aan deze landelijke prioriteiten. Drank en Horecawet (DHW) Op 1 januari 2013 is de nieuwe Drank- en Horecawet (DHW) in werking getreden. Deze wet schrijft voor dat gemeenten het preventie- en handhavingsplan alcohol elke vier jaar vaststellen, gelijktijdig met de lokale nota gezondheidsbeleid. De doelstelling van de DHW is het tegengaan van schadelijk alcoholgebruik onder jongeren. Om drankmisbruik door jongeren beter aan te pakken is de leeftijdsgrens voor alcohol van 16 naar 18 jaar verschoven. Verkopers worden strafbaar als zij alcohol aan jongeren onder de 18 jaar verkopen. Jongeren zelf zijn strafbaar als zij alcohol bij zich hebben in publiek toegankelijke plaatsen. Ook de leeftijdsgrens voor de verkoop van tabak is verschoven van 16 naar 18 jaar, de strafbaarstelling voor jongeren zelf geldt met betrekking tot tabak echter niet. Het preventie- en handhavingsplan alcohol maakt onderdeel uit van het thema gezonde leefstijl bevorderen (hoofdstuk 3.1, meer specifiek 3.1.4).

18 Bijlage 2 Nadere toelichting uitgangspunten lokale gezondheidsagenda Binnen de gezondheidsagenda werken we samen met onze (maatschappelijke) partners aan dezelfde transformatie binnen het sociaal domein. In deze transformatie staat de eigen kracht van de inwoner centraal en waar nodig wordt vanuit een brede kijk op de verschillende levensgebieden- de best passende ondersteuning geboden. Om nadere invulling te geven aan deze transformatie vanuit de gezondheidsagenda zijn de volgende uitgangspunten geformuleerd. 1. Gezondheid is positief en breed gedefinieerd Gezondheid is het vermogen van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale levensuitdagingen om te gaan en daarbij zoveel mogelijk eigen regie te kunnen voeren. Positieve gezondheid benadrukt de kracht van mensen en legt minder de aandacht op de feitelijke afwezigheid van ziekte. 2. Gericht op verbeteren gezondheidssituatie in 0 e lijn afgestemd met de 1 e en 2 e lijn De focus is op de nog gezonde bevolking (0 e lijn), de gehele bevolking of specifieke risicogroepen. Om zo veel mogelijk te voorkomen dat mensen lichte (1 e lijn) of zware (2 e lijn) zorg nodig hebben, vindt afstemming plaats met de 1 e en 2 e lijn over de meest voorkomende gezondheidsproblemen en hoe deze te voorkomen. 3. In verbinding met het beleid Wmo/Jeugd, Welzijn Next Level, minimabeleid, schuldhulpverlening, (burger-) participatie, sport- en bewegen, veiligheid / milieu, drank en horecawet en de Omgevingsvisie De gezondheid wordt beïnvloed door veel verschillende factoren, zoals leefstijl (voeding, roken, bewegen), de fysieke- en sociale omgeving en werk, inkomen en opleiding. Vanuit diverse beleidsterreinen werkt de gemeente Tiel direct of indirect aan het verbeteren van de gezondheid. 4. Wederkerigheid, eigen kracht en eigen netwerk Tielse inwoners Inwoners van Tiel zijn zelfstandig en zelfredzaam, al dan niet met behulp van hun sociale omgeving. Interventies ter bevordering van de gezondheidssituatie dragen bij aan het versterken van de eigen verantwoordelijkheid of het sociale netwerk. 5. Zo veel mogelijk wijkgericht /dicht bij de inwoners georganiseerd en aansluitend bij de vraag Uitgaan van de eigen kracht van de inwoners betekent dat zij op basis van de beschikbare informatie een voor hen goede keuze maken, maar ook dat inwoners zelf het beste weten hoe zij hun gezondheidssituatie kunnen verbeteren. Om deze reden worden interventies gericht op het versterken van de gezondheidssituatie dicht bij de inwoners (leefwereld, heldere vindplaatsen bij collectieve preventie) georganiseerd en aansluitend bij de vraag (selectieve preventie). 6. Integraal georganiseerd op basis van partnerschap Gezondheid gaat over de fysieke, sociale en mentale situatie die invloed op elkaar uitoefenen. Het verbeteren van de gezondheidssituatie vraagt dan ook om een integrale benadering en aanpak. Een integrale aanpak zoals het rijksprogramma Gezond in adviseert een aanpak via de sporen preventie en zorg, gedrag en vaardigheden, fysieke omgeving, sociale omgeving en participatie. Om dit te realiseren worden zowel intern als extern nieuwe samenwerkingsverbanden aangegaan op basis van gelijkwaardigheid.

19 Bijlage 3 Gezondheidssituatie in Tiel Een gezonde gemeente is lokaal maatwerk! Een gezondheidsprofiel voorziet de gemeente van gezondheidsinformatie voor het opstellen, onderbouwen en actualiseren van gezondheidsbeleid. Het ontwikkelen van beleid is maatwerk. Inwoners die gezond zijn en blijven is een belangrijk doel van het gezondheidsbeleid van een gemeente. Het hebben van een sociaal netwerk en zelfredzaamheid zijn van belang voor een goede gezondheid. Het terugdringen van de zorgvraag is voor gemeenten belangrijk doordat veel zorg door de gemeente betaald wordt. Daarnaast stijgen de zorgkosten landelijk. Indien een gemeente preventie als uitgangspunt van haar handelen wil nemen, is het belangrijk om zicht te hebben op de gezondheid en de factoren die samenhangen met een goede gezondheid. Wat is er al bekend over gezondheid, zelfredzaamheid en participatie van de inwoners van (de dorpen van) de gemeente? In dit profiel worden de bij de GGD bekende en grotendeels zelf verzamelde gegevens gebundeld tot een zogenaamd gezondheidsprofiel: een overzicht van indicatoren die van invloed zijn op gezondheid. Positieve gezondheid Het begrip positieve gezondheid is een term die de kracht van mensen benadrukt en minder de focus legt op het afwezig zijn van ziekte. Positieve gezondheid is gezondheid als het vermogen om je aan te passen en je eigen regie te voeren, in het licht van de sociale, fysieke en emotionele uitdagingen van het leven. Er zijn 6 dimensies: lichaamsfuncties, mentale functies en -beleving, dagelijks functioneren, kwaliteit van leven, sociaal maatschappelijke participatie en spiritueel/ existentiële dimensie (zingeving). Levensverwachting In het algemeen zien we dat de gezondheid vooruit gaat. We worden ouder en we leven gezonder. De gemiddelde levensverwachting bij de geboorte in Nederland is 81,3 jaar; in de gemeente Tiel 80,6 jaar. De meeste mensen overlijden aan kanker en hart- en vaatziekten. Toename aantal ouderen en chronisch zieken Hoe ouder mensen worden, hoe meer ze hun gezondheid als slecht(er) ervaren en hoe meer chronische aandoeningen ze hebben. Op basis van demografische ontwikkelingen kunnen we voorspellen dat het aantal (chronische) ziekten in de volgende decennia zal toenemen, ook door leefstijlfactoren als overgewicht en onvoldoende beweging. Het aantal mensen met dementie zal fors toenemen: in Tiel van 560 in 2015 tot 1500 in (bron: Alzheimer Nederland) De bevolking verandert de komende jaren flink van samenstelling, ook in Tiel (zie figuur).

20 Zelfredzaamheid en samenredzaamheid Zelfredzaamheid is het vermogen om zelf je leven in te richten, zonder hulp van anderen zoals ouders, vrienden of professionals. Samenredzaamheid is het vermogen om samen je leven in te richten, met hulp van niet-professionele anderen. Bijvoorbeeld met behulp van mantelzorg of vrijwilligers. Niet iedereen is op alle levensdomeinen zelfredzaam. Denk aan sociaal kwetsbaren, vluchtelingen en laaggeletterden. Als maatschappij is het belangrijk ons te richten op de versterking van de samenredzaamheid. Leefstijl beïnvloedt de gezondheid Roken is de belangrijkste oorzaak van vroegtijdige sterfte en levert de grootste bijdrage aan de totale ziektelast in Nederland. Wel wordt er steeds minder gerookt, wat leidt tot een waarneembare afname van onder andere longkanker en COPD bij mannen. Toch begint nog steeds een deel van de jongeren te roken en blijft roken tijdens volwassenheid. Na roken levert overgewicht de grootste bijdrage aan de totale ziektelast. De trend naar steeds meer overgewicht lijkt tot stilstand te zijn gekomen, maar een groot deel van de volwassen bevolking is te zwaar. Ook (overmatig) alcoholgebruik is een gezondheidsprobleem, soms met veiligheidsproblemen tot gevolg. Ook woonomgeving en sociale omgeving beïnvloeden de gezondheid Wonen in een prettige, stimulerende (groene) omgeving heeft een positieve invloed op gezondheid. Niet alle ouders met jonge kinderen vinden de buurt waarin zij wonen kindvriendelijk. Veel ouderen hebben s avonds of s nachts een onveilig gevoel op straat. Gepest zijn op jonge leeftijd, opgroeien in een gebroken gezin, ouders met opvoedingsproblemen, zijn factoren die het risico op psychosociale problemen op latere leeftijd verhogen. Eenzaamheid is een gevoel van gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties. Naast de oorzaken van eenzaamheid die bij de persoon zelf liggen, zijn er ook maatschappelijke trends die van invloed zijn. Door vergrijzing, ontkerkelijking en verdergaande individualisering dreigt het aantal eenzamen toe te nemen. Eenzaamheid leidt vaak tot gezondheidsproblemen en daarmee tot een (groter) beroep op de zorg. Grote gezondheidsverschillen tussen praktisch- en hoogopgeleiden Uit landelijk onderzoek is bekend dat de levensverwachting tussen hoog- en praktisch opgeleiden zo n zeven jaar verschilt, en dat praktisch opgeleiden meer gezondheidsklachten en (chronische) ziekten hebben. Zij hebben veelal ongunstiger woon- en werkomstandigheden. Ook hebben ze vaker overgewicht en roken vaker dan hoogopgeleiden. Daarnaast zien we dat mensen die moeite hebben met rondkomen vaker een minder goede gezondheid hebben. En dat diverse risicofactoren gecombineerd voorkomen bij mensen die in armoede leven. Gebruik van zorg en voorzieningen Het zorggebruik van inwoners is vooral bekend bij zorgverzekeringen. Vanuit de gezondheidsmonitor is huisartscontact bekend. Meer lezen? Deze bijlage bevat de belangrijkste cijfers over de gezondheid van de inwoners van de gemeente Tiel, gebaseerd op de gezondheidsmonitors van de GGD (Kindermonitor 2013 en 2017, Jeugdmonitor jaar (E-MOVO 2011 en 2015), Volwassenen- en ouderenmonitor 2012 en 2016). Websites:

21 % Tiel 2011/12/13 % Tiel 2015/16/17 % Gelderland- Zuid 2011/12/13 % Gelderland- Zuid 2015/16/17 KWALITEIT VAN LEVEN Ervaren gezondheid: (zeer) goed o Kinderen o Jongeren o jarigen o 65-plussers o LICHAMELIJKE GEZONDHEID Chronische aandoeningen (minstens 1) o jarigen 60 53*** 56 50*** o 65-plussers o o Jongeren (ernstige ziekte/handicap) Beperkingen mbt mobiliteit o 65-plussers MENTALE GEZONDHEID Psychische klachten o Kinderen (SDQ verhoogd) o Jongeren (SDQ verhoogd) o 19+ (risico angststoornis/depressie) VEERKRACHT Geen regie over eigen leven o jarigen o 65-plussers o Onvoldoende weerbaar o Jongeren Kwetsbaar (fysiek, sociaal en/of psychisch) o 65-plussers FYSIEKE LEEFOMGEVING o Ouders die buurt kindvriendelijk vinden SOCIALE OMGEVING Wordt gepest (meerdere keren per mnd) o Kinderen o Jongeren Huiselijk geweld: ooit slachtoffer o jarigen o 65-plussers Sociale onveiligheid: onveilig gevoel avond/nacht o jarigen o 65-plussers o

22 % Tiel 2011/12/13 % Tiel 2015/16/17 % Gelderland- Zuid 2011/12/13 % Gelderland- Zuid 2015/16/17 Sociale omgeving: matig zeer ernstig eenzaam zijn o jarigen o 65-plussers o (zeer) ernstig eenzaam zijn o jarigen o 65-plussers o Mantelzorg geven o Jongeren (extra taken i.v.m ziek/verslaafd gezinslid) o jarigen (geeft mantelzorg) o jarigen (is tamelijk tot zwaar overbelast) o 65-plussers (geeft mantelzorg) o 65-plussers (is tamelijk tot zwaar overbelast) o 19+ (geeft mantelzorg) o 19+ (is tamelijk tot zwaar overbelast) Doet vrijwilligerswerk o jarigen o 65-plussers o ZELFREDZAAMHEID: Sociale uitsluiting (19-65 jr.) Onvoldoende sociale participatie Materiele deprivatie Onvoldoende toegang sociale grondrechten LEEFSTIJL Roken o Jongeren (wekelijks of vaker) o jarigen o 65-plussers o Passief roken o Moeder rookte tijdens zwangerschap o Er wordt thuis gerookt in bijzijn kind (4-12 jaar)

23 % Tiel 2011/12/13 % Tiel 2015/16/17 % Gelderland- Zuid 2011/12/13 % Gelderland- Zuid 2015/16/17 Alcoholgebruik o Jongeren: laatste 4 weken gedronken o Jongeren: weleens bingedrinken* o jarigen: zware drinker ** o 65-plussers: zware drinker** o 19+: zware drinker** Drugsgebruik o Jongeren: laatste 4 wkn wiet/hasj gebruikt o Jongeren: laatste 4 wkn middelengebruik, zoals XTC, amfetamine, etc.) Voeding: groente o Kinderen (5 of meer dgn pwk) o Jongeren (5 of meer dgn pwk) o jarigen (6 of meer dgn pwk) o 65-plussers (6 of meer dgn pwk) o 19+(6 of meer dgn pwk) Overgewicht o Kinderen 2-12 jaar o Jongeren (13-14 jarigen) o jarigen: matig tot ernstig o 65-plussers o Obesitas o jarigen o 65-plussers o Bewegen o Kinderen: (7 u pwk of meer) o Jongeren (min. 5 dgn. pwk > 1 uur) o jarigen: voldoet aan NL norm GB o 65+ NNGB o 19+ NNGB Lid van sportclub o Kinderen o Jongeren

24 % Tiel 2011/12/13 % Tiel 2015/16/17 % Gelderland- Zuid 2011/12/13 % Gelderland- Zuid 2015/16/17 GEBRUIK VAN ZORG EN VOORZIENINGEN Huisartscontact (afgelopen jaar) o jarigen o 65-plussers o ALGEMENE KENMERKEN Een migratie achtergrond o Kinderen o Jongeren o jarigen o 65-plussers Woont in eenoudergezin o Kinderen o Jongeren Hoog opgeleid (hbo/wo) o Ouders van kinderen van 0-12 jaar o jarigen o 65-plussers o 19+ Moeite met rondkomen o Ouders van kinderen 0-12 jaar o Bij jongeren thuis o jarigen o 65-plussers o 19-plussers bingedrinken: laatste 4 wkn 5 of meer drankjes bij 1 gelegenheid **zware drinker: >6 glazen/pdg voor een man en > 4 glazen /pdg voor een vrouw *** iets anders nagevraagd in 2016 De cijfers 11/12/13 en 15/16 en 17 in de kolomnamen verwijzen naar de jaartallen waarin de diverse monitoren zijn uitgevoerd. - Kindermonitor in 2013 en Jeugdmonitor (E-MOVO) in 2011 en 2015 Volwassenen- en ouderenmonitor in 2012 en 2016