Utrecht Natuurlijk Sluiten van kringloop kinderboerderij-stadstuin

Transcriptie

1 Utrecht Natuurlijk Sluiten van kringloop kinderboerderij-stadstuin Augustus 2018, CLM CLM Onderzoek en Advies Postadres: Bezoekadres: T Postbus 62 Gutenbergweg 1 F AB Culemborg 4104 BA Culemborg

2 Utrecht Natuurlijk Sluiten van kringloop kinderboerderij-stadstuin Projectpartners CLM Onderzoek & Advies AevesBenefit Projectleider Ir. F.C. (Frits) van der Schans / fvanderschans@clm.nl Projectnummer CLM-18096

3 Achtergrond Stichting Utrecht Natuurlijk brengt de natuur dichtbij en maakt Utrecht groener, gezonder en duurzamer voor alle Utrechters. Utrecht Natuurlijk beheert verspreid over gemeente Utrecht een negental steedes met kinderboerderij, speeltuin en of stadstuin, en organiseert activiteiten, cursussen en evenementen. Aan leerlingen biedt Utrecht Natuurlijk een uniek onderwijsprogramma met een groot aantal natuurervaringen. Utrecht Natuurlijk zoekt een circulaire oplossing voor de ca. 400 ton vaste mest van haar kinderboerderijen. Daartoe wil Utrecht Natuurlijk mogelijke innovatieve opties laten verkennen die als inspiratie kunnen dienen voor de toekomstige (aanbesteding van) mestafzet. Deze innovatieve opties dienen bij te dragen aan de ambities van Utrecht Natuurlijk ten aanzien van: - Maatschappelijk Verantwoord Inkopen (MVI); - Vermindering van de uitstoot van CO2; - Circulaire economie; - Verwaarden van de (eindproducten van de verwerking van) vaste mest. Voor deze verkenning heeft Utrecht Natuurlijk opdracht verleend aan AevesBenefit en CLM. Huidige situatie Utrecht Natuurlijk heeft op 5 locaties een stadsboerderij met dieren waar vaste mest wordt geproduceerd. Deze mest bestaat voor een zeer groot deel uit stro, voerresten, mest en urine. De mest wordt elke twee weken opgehaald, afgevoerd en (na compostering) gebruikt als meststof voor de akker- en tuinbouw of als grondstof voor de teelt van paddenstoelen ( champost ). Naast de kinderboerderijen beheert Utrecht Natuurlijk ook een aantal stadstuinen en wordt door Utrechters zelf getuinierd op de steedes van Utrecht Natuurlijk. Voor de teelt van groenten en fruit worden diverse meststoffen en compost aangevoerd door Utrecht Natuurlijk en de tuiniers. In de huidige situatie hebben de steedes een tweetal los van elkaar staande ketens met enerzijds aangekocht voer en afgevoerde mest en anderzijds aangekochte mest(stoffen) en compost en afgevoerd voedsel (groenten en fruit). In beide ketens spelen mest (met daarin onder andere organische stof, stikstof en fosfaat) een belangrijke rol. Het verbinden van deze twee ketens kan bijdragen aan de verschillende ambities van Utrecht Natuurlijk. Het verbinden van deze ketens zorgt ervoor dat een meer (of minder) gesloten kringlopen op de stadsboerderijen en -tuinen kan ontstaan. Om die kansen te kunnen verkennen, heeft allereerst een inventarisatie van de bestaande situatie plaatsgevonden. 3

4 Aanvoer Afvoer - Hooi (incl. ander ruwvoer: 98 ton - Krachtvoer (incl. graan en zaden): 29 ton - Stro (incl. zaagsel): 71 ton - Kunstmeststoffen: 8 ton - Compost: 10 ton - Vaste mest: ca. 400 ton Sluiting kringloop met behulp van compostering De kringlopen van de stadsboerderijen en -tuinen kan worden gesloten door de vaste mest als compost en meststof te gebruiken. De tuiniers in de stadstuinen van Utrecht Natuurlijk kunnen de nutriënten en de organische stof in de afgevoerde mest benutten voor het verbouwen van groenten en fruit en zo de kringloop voer/voedselresten-dieren-mest-bodem (enigszins) sluiten. Deze vorm van kringlooplandbouw op de steedes zal zorgen voor een geringer gebruik van kunstmest. Dat voorkomt een aanzienlijke uitstoot van CO2 bij de productie van met name stikstof kunstmest en de uitputting van de wereldwijde fosfaatvoorraad. Daarbij stimuleert het gebruik van compost, door het relatief hoge gehalte aan organische stof, het bodemleven in de stadstuinen. Een vierdubbele win-win situatie: 1) Sluiten van nutriënten kringloop; 2) Vermindering van CO2 uitstoot; 3) Voorkomen van uitputting van wereldwijde fosfaatvoorraad; 4) Stimulering van het bodemleven in de stadstuinen. Technisch en milieukundig zijn er goede redenen om de vaste mest (na compostering) in de tuinen van Utrecht Natuurlijk te gebruiken. Gelijktijdig zijn er belemmeringen die voorkomen dat dit gebeurt. Zo mag mest op een kinderboerderij niet langer dan twee weken worden opgeslagen binnen 50 meter van een geurgevoelig object zoals een burgerwoning. Daarnaast kunnen tuiniers de voorkeur geven aan specifiek werkende kunstmest in plaats van de meer generiek werkende compost. Daarbij vinden sommige tuiniers dat kunstmest gemakkelijker is toe te passen. Vanwege de (mogelijke, huidige) voorkeur van de tuiniers voor kunstmest zal het sluiten van de nutriënten kringloop op de steedes door gebruik van de eigen (verwerkte) vaste mest een proces van langere termijn zijn. Compostering op locatie De klassieke compostering vindt plaats met zuurstof. Organisch afval zoals GFT-afval en dierlijke mest, wordt na te zijn fijngemaakt op een hoop gezet. Om het proces van compostering te versnellen moet lucht worden toegevoegd, bijvoorbeeld door de composthoop te keren. Daarnaast kunnen enkele biologische toevoegmiddelen het composteringsproces ook versnellen. In de regel zal bij een snel en sterk verlopende compostering de temperatuur van de composthoop aanzienlijk toenemen. Deze hoge temperatuur kan voorkomen dat (onkruid-)zaden op een later moment nog gaan kiemen. Compostering met zuurstof kan ook worden toegepast in de tuinen van Utrecht Natuurlijk. Daarvoor is het gewenst om een aantal composthopen in de tuinen te realiseren die een voor een worden gevuld met een mengsel van GFT-afval en dierlijke mest. Na enkele maanden tot jaren 4

5 (afhankelijk van de snelheid van compostering) zijn het GFT-afval en de dierlijke mest omgezet in waardevolle compost. Een deel van de vaste mest kan op deze wijze via de composthopen behouden blijven voor de nutriënten kringloop op de steedes van Utrecht Natuurlijk. Het lijkt binnen de regelgeving mogelijk om op deze wijze GFT-afval met vaste mest te composteren op de steedes. Door de kleinschalige en op locaties inzichtelijke wijze van compostering leent deze aanpak zich goed voor educatieve aspecten van kringlooplandbouw c.q. circulaire economie waar Utrecht Natuurlijk ook aan wil werken. Het educatieve element van zelf compostering op de steedes kan worden versterkt door ook aan de voorkant bij de aanvoer van het voer de kringloop lokaal verder te sluiten. Nabij steede Hoge Woerd ligt sinds enkele jaren ambachtelijke bierbrouwerij Maximus en ook elders in de stad produceren kleine brouwerijen bier. Een restproduct bij het brouwen van bier is bierbostel. Bierbostel bestaat voor een belangrijk deel uit de vezels van gerst, het hoofdbestanddeel van bier. In de gangbare landbouw wordt bierbostel aan varkens en runderen gevoerd. Het is goed mogelijk om de varkens en de runderen op steede Hoge Woerd deels te voeren met de bierbostel van naastgelegen brouwerij Maximus. Wellicht is deze samenwerking voor beide organisaties interessant vanuit het perspectief van circulaire economie. 1 Bezoekers aan proeflokaal Maximus kunnen naast bier proeven en drinken ook maaltijden nuttigen. Op zich zijn de resten die vrij komen bij het bereiden en nuttigen van deze maaltijden ook geschikt als veevoer. Maar regelgeving ten aanzien van deze afvalstroom ( swill ) is vanwege dier- en volksgezondheid dermate complex dat het gebruik van dit product als veevoer wordt afgeraden. De compostering van organische stof is ook mogelijk zonder zuurstof; anaerobe vergisting. Bij anaerobe vergisting wordt methaan geproduceerd, wat kan worden afgevangen en benut voor de productie van elektriciteit. De luchtdichte installatie voor anaerobe vergisting, inclusief opvang van methaangas, is relatief kostbaar. Op dit moment functioneert slechts een installatie voor anaerobe Vervanging van kunstmest door compost Het is mogelijk om een groot deel van de kunstmest die op de steedes wordt gebruikt te vervangen door compost. Uiteraard kan het daarvoor nodig zijn om enig extern advies in te winnen, maar technisch is er geen belemmering om kunstmest te vervangen door compost. Voor de productie van kunstmest wordt methaan (aardgas) gebruikt, waardoor de uitstoot van broeikasgassen aanzienlijk is. De hoeveelheid gebruikte methaan is gerelateerd aan de soort kunstmest en de daarmee samenhangende productie methode. Uit enkele studies 1 komen zodoende schattingen naar voren van 3,5 tot 6,0 kg CO 2-eq. per kg stikstof kunstmest. Utrecht Natuurlijk kocht afgelopen jaar zelf kg kunstmest van uiteenlopende samenstelling en kwaliteit. Het stikstofgehalte van enkele bekende meststoffen varieert van 7% tot 18%. Voor deze berekening is uitgegaan van gemiddeld 10% stikstof en is -mede gezien het feit dat met name zeer specifieke meststoffen worden aangekocht- uitgegaan van 6,0 kg CO 2-eq per kg stikstof. Dit betekent dat per ton uitgespaarde kunstmest de uitstoot van broeikasgassen met 360 kg CO 2-eq zou afnemen. Als alle kunstmest die Utrecht Natuurlijk aankoopt wordt vervangen, levert dit een besparing op van bijna 3 ton CO 2-eq. Naast de kunstmeststoffen die Utrecht Natuurlijk aankoopt, kopen ook de tuiniers op de steedes kunstmeststoffen aan. Lukt het om ook die te vervangen, dan kan een veel grotere besparing plaatsvinden op de uitstoot van broeikasgassen. 1 Kool, A., M. Marinussen, H. Blonk (2012). LCI data for the calculation tool Feedprint for greenhouse gas emissions of feed production and utilization; Kuling en Blonk (2016). Trendanalyse broeikasgaseffect dierlijke producten. 5

6 vergisting en wel bij Orgaworld 2 in Lelystad. Deze techniek lijkt vooralsnog niet haalbaar om op kleine schaal op de steedes toe te passen. Maar mogelijk kan de vaste mest van Utrecht Natuurlijk in Lelystad anaeroob worden vergist waarna (een deel van) het substraat kan worden terug geleverd. 3 Compostering bij derden Om op grotere schaal de vaste mest van de stadsboerderijen geschikt te maken voor de stadstuinen van Utrecht Natuurlijk kan worden gekozen voor externe compostering. Dit is feitelijk de huidige situatie waarbij afnemer Van Leeuwen de vaste mest periodiek ophaalt en als grondstof aanbiedt voor de productie van champost; de teeltaarde voor champignons en andere paddenstoelen. Door met de afnemer van de vaste mest af te spreken om (een deel van) de gecomposteerde mest terug te leveren, kan via externe compostering de kringloop op de steedes worden gesloten. Deze compost kan op de steedes niet alleen worden aangeboden aan de tuiniers van de stadstuinen maar ook aan bezoekers die de compost thuis willen gebruiken. Het toepassen van externe compostering heeft risico s en kansen. De externe composteerder zal organisch afval van meerdere leveranciers gezamenlijk composteren. Hierdoor kunnen (ongewenste) stoffen van andere bedrijven zich vermengen met de (gecomposteerde) vaste mest van de steedes. Deze vermenging met organisch afval van andere bedrijven biedt echter ook grote kansen. De vaste mest van Utrecht Natuurlijk bevat heel veel stro en zaagsel, en relatief weinig mest. Hierdoor zijn naar verwachting de gehaltes aan meststoffen zoals stikstof, fosfaat en kalium erg laag. Vermenging met bijvoorbeeld vaste mest van veehouderijbedrijven zal die gehaltes verhogen hetgeen de compost verrijkt en meer waardevol voor gebruik in de tuinen. Eventueel kunnen concrete eisen gesteld worden aan de samenstelling van de compost zodat deze het beste past bij het gebruik in de stadstuinen. Aangezien veel afnemers van compost beducht zijn voor kiemende (onkruid-)zaden, zal een externe composteerder maatregelen treffen om dit te voorkomen, zoals een hogere temperatuur bij compostering. Uiteraard is het belangrijk om een externe composteerder te selecteren die (ook) op dit punt aandacht heeft voor de productie van goede compost. Sluiten van kringloop buiten de locatie Vaste mest wordt door akkerbouwers, tuinders en paddenstoelentelers rechtstreeks of indirect (na compostering) gebruikt als meststof dan wel teeltaarde. Op deze bedrijven worden niet alleen aardappels, voederbieten en groenten verbouwd, maar ook granen en gras(zaad). De restanten of bijproducten van deze gewassen zoals stro, graszaadhooi en bietenpulp (als bestanddeel van het krachtvoer) kunnen worden benut op de stadsboerderijen. Deze producten worden nu al gebruikt, maar er is geen 1-op-1 relatie tussen stadsboerderij en akkerbouwer of tuinder. Een 1-op-1 relatie vergroot de transparantie en is vanuit educatief oogpunt aantrekkelijk. Gelijktijdig zorgt zo n 1-op-1 relatie voor veel nadelen en beperkingen. Een akkerbouwer / tuinder moet elk jaar gewassen verbouwen waarvan restanten en bijproducten door de stadsboerderij kunnen worden gebruikt. Dan gaat het niet alleen om de soort gewassen en kwaliteit, maar ook om een passende hoeveelheid. En het feit dat gewassen veelal op één moment in het jaar worden geoogst terwijl de stadsboerderij een vrijwel continue levering van strooisel en voer nodig heeft, is ook een probleem. Een tussenhandelaar die aanbod en vraag afstemt en zorgt voor Uit telefonisch contact (b)lijkt bij Orgaworld de belangstelling voor een beperkte hoeveelheid vaste mest gering. 6

7 (tijdelijke) opslag, kan hierbij uitkomst bieden. Maar daarmee wordt wel weer een 1-op-1 relatie in de korte kringloop verlaten. Het sluiten van de (voedsel)kringloop buiten de locatie gebeurt op dit moment al doordat de vaste mest voor de productie van champost wordt gebruikt. Die kringloop is voor Utrecht Natuurlijk niet inzichtelijk op dit moment. Van de afnemer kan inzicht in het hergebruik van de vaste mest worden gevraagd. Als Utrecht Natuurlijk van de leveranciers van strooisel en voer eenzelfde inzicht krijgt, heeft ze alle ingrediënten voor een educatief verhaal over kringlooplandbouw c.q. circulaire economie. Kan er nog meer? Vaste mest is een waardevolle grondstof in de voedselkringloop en heeft daar een relatief hoge waarde. Die hoge technisch-maatschappelijke waarde wordt echter overschaduwd door het huidige mestoverschot in Nederland. Daardoor kost Utrecht Natuurlijk geld om de vaste mest af te zetten in plaats van dat het geld oplevert. De laatste jaren zijn er veel initiatieven om energie te produceren uit biomassa door bijvoorbeeld mestvergisting en mestverbranding. Die initiatieven renderen vooralsnog vrijwel alleen maar op basis van de negatieve waarde van mest (vanwege het mestoverschot) en de aanzienlijke subsidies van overheden ten behoeve van duurzame energie. De komende jaren zal duidelijker worden of er een structureel verdienmodel is te ontwikkelen voor de productie van energie uit vaste mest. Maar ook dan blijft het een meer ethische duurzaamheidsvraag of biomassa, zoals vaste mest, mag worden ingezet voor de productie van energie als diezelfde biomassa ook kan worden benut voor de productie van voedsel. 7

8 Conclusies en aanbevelingen Uit deze verkenning blijkt het mogelijk om de kringlopen op de steedes van Utrecht Natuurlijk (deels) te sluiten door de vaste mest van de boerderij te gebruiken in de tuinen. Om de vaste mest goed en gemakkelijk te kunnen gebruiken is het gewenst dat deze eerst wordt gecomposteerd. Er zijn (beperkte) mogelijkheden voor compostring van een deel van de vaste mest op de stadstuinen. De compost die wordt terug geleverd kan worden gebruikt in de stadstuinen. Primair om bodemleven en bodemvruchtbaarheid te verhogen en secundair om kunstmest uit te sparen. Per 1000 kg kunstmest die niet hoeft te worden aangekocht kan Utrecht Natuurlijk een uitstoot van ca. 360 kg CO2-eq voorkomen. Het vervangen van alle aangevoerde kunstmest door compost is technisch gezien mogelijk. Dit vraagt wel specifieke kennis en ervaring bij de medewerkers. Een excursie naar een (biologische) tuinderij waar enkel met compost wordt gewerkt, kan de medewerkers inspireren. En een specifieke cursus en het betrekken van een adviseur kan daarbij nodig zijn. Mocht het Utrecht Natuurlijk lukken om alle kunstmest en aangekochte compost uit te sparen, dan levert dat niet alleen een vermindering van bijna 3 ton CO 2 op maar ook een aanzienlijk financiele besparing. Aan kunstmest werd afgelopen jaar 7.900,- uitgegeven en aan compost ruim 500,-. Een totaal van ca ,-. De compost kan ook worden aangeboden en gebruikt door andere tuiniers op en bezoekers aan de steedes. Daarnaast kunnen reststromen uit de omgeving van de steedes, zoals bierbostel van kleinschalige, lokale brouwerijen, worden ingezet als voer voor de varkens, kippen of koeien. Op deze wijze krijgen de stadsboerderijen en stadstuinen een veel grotere impact op een duurzamere voedselketen van Utrechters. Uit deze studie volgen enkele aanbevelingen: - Spreek met de (toekomstige) afnemer van de vaste mest af om een deel van de mest als compost terug te leveren. - Zorg voor inspiratie (bijv. een excursie), kennis (bijv. een cursus) en ervaring (bijv. een externe stage of een te raadplegen adviseur) zodat medewerkers in de stadstuinen compost gaan gebruiken en daarmee kunstmest vervangen. - Creëer een (financiële) prikkel voor medewerkers om te besparen op (de kosten voor) kunstmest. Eenzelfde prikkel kan wellicht ook worden ingezet om te besparen op (de kosten voor) krachtvoer. - Biedt tuiniers en bezoekers compost aan waarmee zij hun tuinen kunnen bemesten en (kunst)meststoffen uitsparen. - Verken mogelijkheden om op de stadstuinen het GFT-afval en vaste mest gezamenlijk te composteren. 8