DE WERKGROEP HET GENOOTSCHAP COLOFON

Transcriptie

1

2 DE WERKGROEP De werkgroep beijvert zich voor het onder de aandacht brengen van de geologie in brede zin, met speciale aandacht voor die van Zeeland. Middelen om dit doel te bereiken zijn o.a. het verzorgen van een lezingenprogramma, het houden van determinatiedagen en het houden van excursies. Verder wordt het contact met/tussen de leden versterkt door het uitgeven van het verenigingsblad Voluta. Voor inlichtingen dient men zich te wenden tot de secretaris van de werkgroep HET GENOOTSCHAP De werkgroep is onderdeel van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Dit genootschap werd opgericht in 1769 en stelt zich ten doel wetenschap te beoefenen en kennis te verbreiden, in het bijzonder met betrekking tot de provincie Zeeland. Er zijn diverse werkgroepen actief in verschillende vakgebieden. Voor inlichtingen dient men zich te wenden tot het secretariaat van het KZGW, Kousteensedijk 7, 4331 JE Middelburg, tel Kijk voor actuele zaken en de agenda op de website: COLOFON Voluta is een uitgave van de Werkgroep Geologie Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Dit nummer werd gemaakt door: André Cardol, Lex Kattenwinkel, Alice Krull, Ruud Lie, Freddy van Nieulande, Ronald Pouwer, Harry Raad, Bert Wetsteijn.

3 VOLUTA 24/2 september 2018 IN DIT NUMMER REDACTIONEEL: Lex Kattenwinkel blz. 2 ZEVENENVEERTIGSTE NUMMER PROGRAMMA: Ruud Lie blz. 3 PROGRAMMA TWEEDE HELFT 2018 MUSEUMSTUK: Alice Krull, Freddy van Nieulande, Ronald Pouwer blz. 4 EEN BROK ZEEBODEM UIT HET EOCEEN VAN OOSTERZELE (B) BRACHIOPODEN: Harry Raad blz. 8 VERWIJZING NAAR ONS WERK IN HONGAARSE PUBLICATIE BOTTEN: André Cardol blz. 11 EEN ROODKEELDUIKER VAN DE BANJAARD STRANDVONDSTEN: Bert Wetsteijn blz. 14 FOSSIELE VONDSTEN VAN HET BANJAARDSTRAND ONDERSCHEIDINGEN: Lex Kattenwinkel blz. 18 VAN DER LIJN AANMOEDINGINGSPRIJS VOOR HESTER LOEFF FRANSE PRIJS VOOR KZGW-CONSERVATOR MARK BOSSELAERS DE POST: Lex Kattenwinkel blz. 22 REACTIE OP EEN KLEINE COLLECTIE GLIBERT DE PERS: Lex Kattenwinkel blz. 23 RUBRIEK MIJN HOBBY IN DE PZC 1

4 REDACTIONEEL WERKGROEP GEOLOGIE KZGW Lex Kattenwinkel ZEVENENVEERSTIGSTE NUMMER In deze Voluta leest u dat Hester Loeff en Mark Bosselaers allebei een prestigieuze prijs hebben gewonnen. Hester, lid van de Werkgroep Geologie en KZGW-conservator, kreeg de Van der Lijn Aanmoedigingsprijs, die bedoeld is voor beginnende paleontologen of geologen die al de nodige verdiensten op hun naam hebben staan. Mark, eveneens KZGW-conservator en vooraanstaand kenner van fossiele zeezoogdieren, kreeg de Saportaprijs van de Franse Paleontologische Vereniging ook dit is een prijs die wordt toegekend aan nietberoepsmatig werkende paleontologen. Hester en Mark, namens alle werkgroepsleden: van harte gefeliciteerd. Hester Loeff was tot voor kort ook lid van het bestuur van de Werkgroep Geologie, maar vanwege haar drukke werkzaamheden is ze daarmee gestopt. Verschillende leden van de Werkgroep Geologie hebben zich de afgelopen jaren verdiept in de fossiele brachiopoden van de Zeeuwse stranden. Dit leidde tot enkele publicaties en in 2016 ook tot een ontmoeting, in Leiden, van twee werkgroepsleden met een Hongaarse paleontoloog. In datzelfde jaar publiceerde deze paleontoloog een artikel over de pliocene en pleistocene brachiopoden in de collectie van Naturalis. Het artikel maakt duidelijk dat er nog veel taxonomisch onderzoek nodig is om tot een juiste naamgeving van de diverse vormen te komen. De paleontoloog beschouwt een afwijkende vorm met een klein foramen als een aparte, nog onbeschreven soort. De Zeeuwse publicaties, van Peter Moerdijk, Freddy van Nieulande en Harry Raad, zijn keurig opgenomen in een overzicht van alle studies over brachiopoden in het Noordzeebekken. De in Zeeland opgebouwde kennis is daarmee goed gepresenteerd, concludeert Harry Raad in een artikel in dit nummer. In dit nummer ook een interessant verhaal over hoe een stuk versteende zeebodem uit de groeve van Oosterzele 35 jaar na de vondst in de collectie van Naturalis is beland. Alice Krull heeft de steenplaat, tjokvol met steenkernen, vele jaren als pronkstuk in huis gehad. Zij schonk de steen enkele jaren geleden aan het Zeeuws Museum. Uiteindelijk bleek dit museum geen belangstelling te hebben voor dit interessante voorwerp en kwam Naturalis in beeld. Financiële bijdrage Weet u zeker dat u de contributie voor 2018 heeft overgemaakt? Bezoekers van de werkgroepavonden betalen 25,- terwijl leden die alleen de Voluta ontvangen 12,- per jaar betalen; voor het rekeningnummer zie binnenzijde achterkaft. 2

5 VOLUTA 24/2 september 2018 PROGRAMMA Ruud Lie HET PROGRAMMA VOOR DE TWEEDE HELFT VAN 2018 Vrijdag 28 september: uitwisselen vakantie-ervaringen en tonen van vondsten. Vrijdag 26 oktober: presentatie Harry ten Hove over kalkkokerwormen. Vrijdag 30 november: onderwerp nog niet bekend. Vrijdag 21 december: thema-avond vondsten Zwin en Zeeuws-Vlaamse kust. Vrijdag 25 januari 2019: Algemene ledenvergadering. De vrijdagavondbijeenkomsten vinden plaats in een zaal van Grand Café Willem, Oranjelaan 17, 4332 VA te Middelburg, aanvang uur. Secretariaat Werkgroep Geologie: Ruud Lie, Burg. Dusarduijnstraat 1, 4551 SV Sas van Gent, tel , e mail: ruud.lie@kpnmail.nl. NATUURSPREEKUUR BIJ TERRA MARIS Zoals eerder gemeld is er elke tweede woensdag van de maand in de ontvangstruimte van natuurmuseum Terra Maris te Oostkapelle een natuurspreekuur. In de eerste drie of vier maanden van het jaar verzorgt Betty Ras het natuurspreekuur, bijgestaan door enkele leden van de Werkgroep Geologie. Zo gaat het ook de laatste drie maanden van het jaar. In de tussenliggende periode, ook tijdens de zomermaanden, verzorgen leden van de Werkgroep Geologie het natuurspreekuur het accent ligt dan wel vooral op fossielen van het strand. Het natuurspreekuur is telkens tot uur. 3

6 MUSEUMSTUK WERKGROEP GEOLOGIE KZGW Alice Krull, Freddy van Nieulande, Ronald Pouwer EEN BROK ZEEBODEM UIT HET EOCEEN VAN OOSTERZELE (B) Hoe kan het vergaan met een brok steen uit een bekende fossielenvindplaats in aangrenzend België? De drie betrokkenen vertelden of schreven hun verhaal, op initiatief van en bijeengebracht door Harry Raad. Alice bezocht de groeve te Oosterzele op 2 mei 1998 bij een excursie die de Nederlandse Geologische Vereniging hield bij haar 50-jarig jubileum. Ze vertelt hoe ze later een steen uit de groeve aangeboden kreeg. Na vele jaren schonk zij de steen aan het Zeeuws Museum, waarbij Freddy het verslag voortzet over een andere wending in dat plan en over de aard van de steen. De laatste rustplaats voor de steen werd Naturalis, verwoord door Ronald. De groeve Het dorp Oosterzele ligt circa 15 km ten zuiden van Gent, aan de N42. De relatief kleine groeve ten zuiden van het dorp was een geliefde locatie voor het vinden van haaientanden, maar ook andere fossielen waren er ruim aanwezig. De groeve werd geëxploiteerd voor de winning van zand en steen. Afb.1: Overzicht van de groeve. Foto Alice Krull. 4

7 VOLUTA 24/2 september 2018 De groevewand die door de wind geërodeerd was, toonde fraaie sporen van een zigzag-gelaagdheid, met graafgangen van zeedieren die er toen leefden. Bovenin de groevewand was een dikke versteende laag. De liefhebbers van fossielen groeven het losse sediment onder die laag weg om het te zeven. Bij de winning van zand en steen waren hier en daar brokken en platen van het versteende sediment gedumpt. Alice had graag een fossielrijk stuk meegenomen, maar ze waren alle te zwaar. Aangeboden In contact met leden van Stichting Gea, afdeling Zeeuws-Vlaanderen, heeft Alice toch een brok zeebodem uit Oosterzele in haar bezit gekregen. Er waren een paar enthousiaste verzamelaars in deze afdeling en één van hen, de heer P.F. (Piet) Vergouwe uit Hoek, had twee van deze gesteenteplaten uit deze groeve. Hij bood er Alice één aan. Je moet een goede verhuizer zijn om die steenplaat te kunnen versjouwen, maar Piet had daar niet veel moeite mee. Vanuit zijn auto bracht hij hem in huis en zette hem keurig in de huiskamer naast de kachel. Vrij recent vertelde Joop Tak, ook oud-lid van deze inmiddels opgeheven Gea-afdeling, dat de steen in 1983 was meegenomen uit de groeve. Het gesteente zou jaren dienst doen als pronkstuk in huize Krull te Oostburg, totdat het plan zich voordeed hem aan het Zeeuws Museum te schenken. Freddy van Nieulande was als conservator voor de fossielencollectie van het Zeeuws Genootschap betrokken bij de overdracht, samen met Herman Nijhuis verzorgde hij het transport. Afb. 2: De steenplaat in huize Krull te Oostburg. Foto Alice Krull. 5

8 WERKGROEP GEOLOGIE KZGW Interesse museum? Freddy gaat in op de aard van de steen. De steenlaag van Oosterzele is in leeftijd vergelijkbaar met de zandsteen van Balegem, beide zijn bekend als ledesteen, die dateert uit het Midden-Eoceen / Lutetien. Over de gehele oppervlakte zijn allerlei afdrukken van voornamelijk tweekleppige schelpen te zien (zie bijlage). Freddy dacht dat dit een prachtig voorwerp zou zijn om educatief te kunnen gebruiken, onder andere door met Fimo afdrukken te maken van de fossielen aan het oppervlak. De afmetingen van de steen zijn ongeveer 85 x 40 x 5 cm. Ondanks een goed uitgewerkt verzoek aan de beheerscommissie van het Zeeuws Genootschap en het Zeeuws Museum in 2015, bleek dat er eigenlijk geen belangstelling was voor dit interessante voorwerp. Redenen: niet Zeeuws, niet relevant en vanwege afmeting en gewicht niet te hanteren. Een relatie met Zeeland is volgens Freddy echter makkelijk te leggen: vergelijkbare steen is onder andere toegepast bij de bouw van het abdijcomplex te Middelburg. Herman en Freddy waren teleurgesteld, van hun enthousiasme was een deel van de pap inmiddels al flink gemorst. Ze waren zo overtuigd dat dit een buitenkansje zou zijn voor de collectie. Samen hadden ze het loeizware ding inmiddels getransporteerd - het paste maar net op de achterbank - en bij Freddy thuis een tijdelijk onderkomen gegeven. Alternatief Omdat dit voorval onverwacht roet in het eten gooide, heeft Freddy in overleg met Alice besloten om het voorwerp aan te bieden aan Naturalis, via collectiebeheerder Fossiele Mollusken, Ronald Pouwer. Hij was enthousiast, en hoewel er enige tijd overheen is gegaan, stond er op 29 januari 2018 dan toch een busje klaar. Twee Naturalismedewerkers hebben het kleinood zorgvuldig ingeladen en naar Leiden gebracht. Naturalis Ter afsluiting het verhaal van Ronald over de donatie aan Naturalis. De steen is in januari 2018 aan Naturalis geschonken, samen met losse vondsten uit de steenbank en de zandige niveaus uit de groeve. Van de locatie Oosterzele was er nog niet veel in de collectie aanwezig, dus deze schenking is daarom een mooie aanvulling. Het bijzondere van de steen is dat hij tjokvol zit met steenkernen, afdrukken en resten van mollusken, nummulieten en zee-egels, 20 à 25 soorten in totaal. Het is een goed voorbeeld van een gefossiliseerde zeebodem met de daarin levende en bijeen gespoelde fauna. De steen wordt in de collectie Fossiele Mollusca opgenomen en is beschikbaar voor onderzoek. 6

9 VOLUTA 24/2 september 2018 Afb. 3: Detailopnames van de steenplaat met steenkernen van mollusken; links Glycymeris cf. pulvinata, rechtsboven Ampullina sp., rechtsonder (in de zijkant van de plaat) Hyppocrene (Rostellaria) cf. fissura. Foto s Freddy van Nieulande. Bijlage: Fossielen in steen Oosterzele Ampullina sp. Amussium corneum Anomia sp. Arcopagia cf. rhomboidalis Athleta sp. Cardita sp. Fimbria sp. Globulara sp. Glycymeris cf. pulvinata Rostellaria (Hyppocrene) cf. fissura Lucina sp. Nemocardium cf. parile Pitar sp. Pseudamussium solea Pseudomiltha mutabilis Tapes sp. Turritella sp Venericardia cf. imbricata Nummulieten (Nummulites wemmeliensis?,n. variolarius?) Zee-egel 7

10 BRACHIOPODEN WERKGROEP GEOLOGIE KZGW Harry Raad VERWIJZING NAAR ONS WERK IN HONGAARSE PUBLICATIE In werkgroepverband hebben we ons het hoofd gebroken over de grote brachiopoden van de Zeeuwse stranden. Er bleven vraagtekens in onze publicaties en er was ook twijfel over aanduidingen die in publicaties elders werden geplaatst over deze moeilijke groep. Hier aandacht voor een Hongaarse publicatie die verwijst naar ons werk. Contact Op 24 november 2016 bezochten Freddy van Nieulande en ondergetekende een van de tijdelijke locaties van Naturalis in Leiden voor een ontmoeting met Alfréd Dulai, paleontoloog bij het Hongaarse Museum voor Natuurlijke Historie, Budapest. Ronald Pouwer begeleidde dit bezoek en zorgde voor een aangename ontvangst. Voor Alfréd was dit niet een eerste bezoek aan Naturalis, hij heeft zich er al eerder in de fossiele brachiopoden verdiept - Mediterraan en Noordzee - en had verder al contact met Freddy over de grote brachiopoden van het Antwerpse. Nu was er ook aandacht voor het Zeeuwse strandmateriaal. Publicatie 2016 Bij toeval kwam ik, eind april dit jaar, een publicatie van Alfréd Dulai op internet tegen uit het jaar van onze ontmoeting (Dulai, 2016). Het gaat over pliocene en pleistocene brachiopoden in de collectie van Naturalis, een vervolg op een eerdere studie over miocene soorten (Dulai, 2013). Zeer benieuwd was ik naar sporen van onze ontmoeting in dat werk, maar kwam tot de conclusie dat daarvan nog niet duidelijk sprake was. Het kan zijn dat het manuscript al eerder afgerond was of hooguit weinig is bijgesteld door de nieuwe indrukken. Wel waren de eerdere publicaties van de werkgroepleden opgenomen, waarmee de in Zeeland opgebouwde kennis goed is gepresenteerd. Tussen haakjes, de paar publicaties staan in een fraai, rijk overzicht van alle studies in het Noordzeebekken, beginnend bij Charlesworth (1837) en eindigend bij (!) Moerdijk (2016). Over Pliothyrina Pliothyrina sowerbyana is in de werkgroep uitgebreid besproken en we hadden moeite alle vormen daaronder te scharen. We stopten de algemene vorm van de Kaloot en NW-Walcheren onder die noemer, en hadden discussie over een afwijkende vorm van de Kaloot met een uiterst klein steelgat / foramen (zie literatuur: Moerdijk, Nieulande en Raad). Peter Moerdijk bekeek de 8

11 VOLUTA 24/2 september 2018 geschiedenis van de nomenclatuur nog eens goed en trok de juistheid van de naam Pliothyrina sowerbyana in twijfel (Moerdijk, 2016). Alfred Dulai (2016) laat nauwelijks nieuw licht schijnen op deze zaken. De mening dat de meeste grote brachiopoden (Terebratulidae) uit het Noordzeebekken tot Pliothyrina behoren, wordt niet verworpen. Met de correcte naam van die soort is het ook wat hem betreft wachten wat een gewenst nieuw taxonomisch onderzoek oplevert. Het gebruik van het geslacht Terebratula sp. - voor een afwijkende grote brachiopode door Van Nieulande (2009) geopperd - wordt door hem verworpen omdat het geslacht niet in het Noordzee-bekken voorkomt. Dit meldt Dulai ook voor Terebratula ampulla uit een recente Vlaamse bron (Bosselaers, c.s. (2004). Afb. 4. Brachiopode met klein foramen (H 35). Foto Harry Raad. Tot slot de eerder genoemde afwijkende brachiopode met het kleine foramen (zie foto boven), dat moet een nog onbeschreven, nieuwe soort zijn: On the basis of some Dutch private collections (Freddie van Nieulande, Peter Moerdijk, Harry Raad) this separate species with very small pedicle opening really exists, and its internal morphology is also significantly different from 9

12 WERKGROEP GEOLOGIE KZGW Pliothyrina, and refers to a separate, new genus. This new taxon hopefully will be described in the near future, in the framework of the cooperation with the above mentioned private collectors. Met het laatste wordt er nog werk aan een te beschrijven nieuwe soort voorzien, in samenwerking met de drie genoemde leden van de werkgroep. Was dat het gevolg van de doorgenomen publicaties van de werkgroepleden of van de ontmoeting die wij met Alfréd Dulai in Leiden hadden? Publicaties: -Bosselaers, M., J. Herman, K. Hoedemakers, O. Lambert, R. Marquet & K. Wouters, Geology and palaeontology of a temporary exposure of the Late Miocene Deurne Sand Member in Antwerpen (N. Belgium). Geologica Belgica, 7(1 2): Dulai, A., Sporadic Miocene brachiopods in the Naturalis Biodiversity Center (Leiden, the Netherlands): Records from the Mediterranean, the North Sea, and the Atlantic Ocean. Fragmenta Palaeontologica Hungarica, 30: Dulai, A., Sporadic Pliocene and Pleistocene brachiopods in Naturalis Biodiversity Center (Leiden, the Netherlands): Records from the Mediterranean, and the North Sea Basin Fragmenta Palaeontologica Hungarica, 33: Moerdijk, P., Indrukken uit het Mioceen. Afzettingen WTKG, 28(4): Moerdijk, P., Een naam voor de Miocene Pliothyrina uit de Westerschelde. Afzettingen WTKG, 37: Nieulande, F. van, Strandfossiel Terebratula of Pliothyrina, het blijft vragen oproepen. Voluta, 15(2): Raad, H., 2004a. Kijken naar fossiele brachiopoden. Voluta, 10(1): Raad, H., 2004b. Kijken naar fossiele brachiopoden, vervolg 1. Voluta, 10(2): Raad, H., Brachiopoden. Voluta, 14(1): Roy, A. van, Pliothyrina, genre Terebratulide (Brachiopode) nouveau du Néogène. Bulletin de l Institut royal des Sciences naturelles de Belgique, Sciences de la Terre, 52(3):

13 VOLUTA 24/2 september 2018 BOTTEN André Cardol EEN ROODKEELDUIKER VAN DE BANJAARD De Banjaard is bekend als een vondstlocatie voor fossiele schelpen en fossiel bot. Zandsuppleties van de afgelopen jaren bieden aanhoudend mogelijkheden tot het doen van mooie vondsten. De schrijver vond 19 maart van dit jaar een deel van een carpometacarpus van een roodkeelduiker (Gavia stellata). De Banjaard De meest recente zandsuppletie op het strand van de Banjaard is uitgevoerd in het voorjaar van 2013 door zandzuiger Charles Darwin. Er werd toen m 3 zand op het strand aangebracht en 1,5 miljoen m 3 op de zeebodem vóór het Banjaardstrand (Rijkswaterstaat, 2013). De winlocatie van het zand was S8E (mond. meded. Lex Kattenwinkel). Deze locatie is gelegen tussen Domburg en Westkapelle, ongeveer 15 km loodrecht vanuit de kust (Rijken, 2010) en ligt zuidelijker dan de Steenbanken. Het hier beschreven botfragment (afb. 5) is 42 mm lang en 12 mm breed. Het is donkerbruin, naar zwart, verkleurd en heeft een zachte glans. Uit het fossiel uiterlijk valt mogelijk een Laat-Pleistocene ouderdom af te leiden. Het betreft hier het proximale (= naar het lichaam gerichte) deel van een linker carpometacarpus, afkomstig van een Gavia stellata oftewel een roodkeelduiker; determinatie Bram Langeveld, Natuurhistorisch Museum Rotterdam. Afb.5: Fragment linker carpometacarpus roodkeelduiker van de Banjaard en onderdelen zoals benoemd in de tekst. Foto s en afbeeldingen André Cardol. 11

14 WERKGROEP GEOLOGIE KZGW De carpometacarpus is bij vogels een vergroeiing van de middenhandsbeenderen. Het bestaat uit twee evenwijdig lopende botten, een klein en een groot middenhandsbeen, resp. het os metacarpale minus (1) en het os metacarpale majus (2); beide zijn vergroeid aan de epiphysis. Aan de bovenzijde van de schacht ligt een peesgroeve, de sulcus tendineus (3). Het os metacarpale allure (4) heeft een voor de Gaviiformes kenmerkende lengte van 1/3 van het totale bot (Meijer, 2002). De totale lengte van het hier beschreven bot zal dus oorspronkelijk ongeveer 75 mm geweest zijn. Afb.6: Locatie van de carpometacarpus in het skelet. Roodkeelduiker Evenals de parelduiker, de ijsduiker en de geelsnavelduiker is de roodkeelduiker een zeeduiker. Behalve duiken kunnen zeeduikers ook uitstekend onder water zwemmen (foot-propelled diving). Ze leven hoofdzakelijk van vis. De roodkeelduiker (afb. 3) heeft een slanke opgewipte snavel, grijze kop, rode keelvlek en grijsbruine, effen bovendelen. In zijn winterkleed is de vogel van boven wit gespikkeld en van onderen wit (Peterson, 1979). Hij kan 53 tot 60 cm lang worden en 1 tot 2,5 kilo wegen. Het is een trekvogel die s zomers in Noord-Europa aan de zeekust leeft in baaien en lagunes. Toendragebieden met lichte vegetatie dienen als broedgebied. Nestelen doet hij op de grond, langs kleine meren en ondiepe beekjes ( Meijer, 2002). Er wordt vaak naar zee gevlogen om voedsel te zoeken. De roodkeelduiker overwintert langs de kusten van de Noordzee en de Atlantische Oceaan en langs de kusten van Zuid-Frankrijk en Noord- Italië. Tussen oktober en mei is de roodkeelduiker te vinden in de Nederlandse 12

15 VOLUTA 24/2 september 2018 kustwateren. Er zijn tellingen bekend van zo'n tienduizend exemplaren. Ook is hij wel gesignaleerd in het IJsselmeer en de grote rivieren (bron: Wikipedia). Botvondsten van andere locaties Fossiele skeletdelen van vogels zijn lange tijd onderbelicht geweest. Pas recentelijk mag dit onderwerp zich op meer aandacht verheugen (Meijer, 2002; Langeveld en Tanis, 2015; Langeveld e.a., 2017). Hoogstwaarschijnlijk is er nog een groot aantal fossiele resten onbestudeerd en onbeschreven. Uit de literatuur die op dit gebied voorhanden is, heb ik nog vier andere vondstlocaties kunnen vinden van de roodkeelduiker: -Holt-und-Haar (Dld), linker carpometacarpus (Meijer, 2002), laat-pleistoceen. -Delflandse Kust, twee maal een coracoïd (ravenbeksbeen) ( Langeveld e.a., 2017), Laat-Pleistoceen/Holoceen. -IJmuiden, tarsometatarsus (Reehorst, 2017), w.s. Holoceen. -1ste Maasvlakte, skeletdeel niet benoemd, zonder datering (Langeveld, 2017). Afb.7: Roodkeelduiker. Literatuur - Langeveld, B., K.Tanis, Vissen op vogels van de Noordzeebodem. Cranium 32(2): Langeveld, B., e.a., Laat-Pleistocene en Holocene vogels (aves) van de Delflandse kust (Eurogeulgebied), met een inventarisatie van vogelresten van andere Nederlandse stranden en de aangrenzende Noordzee. Cranium 2017 (1):

16 WERKGROEP GEOLOGIE KZGW - Meijer, J.M., Pleistocene vogels; de ornitofauna van Holt-und-Haar (Dld). Cranium 19(2): Peterson, R., e.a., Petersons Vogelgids: Reehorst, L., Botten op het strand van IJmuiden. Wat je gedurende anderhalf jaar zoeken kan vinden. Cranium 2017 (1): Rijken, R., De zandsuppletie Domburg-Westkapelle 2008 (Deel 1). Voluta 16(1): Rijkswaterstaat, Nieuw zand voor strand Banjaard. Nieuwsbericht 27 maart STRANDVONDSTEN Bert Wetsteijn FOSSIELE VONDSTEN VAN HET BANJAARDSTRAND Op het Banjaardstrand op Noord-Beveland zijn regelmatig aardige fossiele vondsten te doen. Tijdens de WTKG-excursie van 28 mei 2016 helaas niet zo veel, als gevolg van het ontbreken van horentjesgruisbanken. Maar de gezelligheid maakte veel goed. Inleiding De WTKG-excursie naar het Banjaardstrand werd geleid door Riaan Rijken. Riaan is goed bekend met dit strand en heeft daar gedurende verschillende jaren veel fossiel materiaal verzameld. Ten noorden van Walcheren worden vooral Vroeg-Pleistocene lagen aangesneden door de zee, waardoor bij gunstige wind kenmerkende soorten uit die tijd, vooral horens, op het Banjaardstrand aanspoelen (Rijken, 2015). Ook bij zandsuppleties worden veel fossiele soorten aangevoerd op het Banjaardstrand (Wetsteyn, 2008). Deelnemers: Francien Dieleman, Victor van Hinsbergh, Henk Mulder en partner, Riaan Rijken, Gerard van der Velde en Bert Wetsteijn. Om 11:00 uur zijn wij het strand opgegaan en daar gebleven tot 13:30 uur. Francien en Gerard zijn nog wat langer gebleven. De weersomstandigheden waren goed, de gehele tijd zonnig. Francien is vooral op zoek geweest naar woelmuiskiesjes, de anderen hebben vooral naar fossiel schelpenmateriaal gezocht. Vondsten Helaas geen horentjesgruisbanken, wel veel banken van aangespoelde tweekleppigen. Vanwege de afwezigheid van horentjesgruisbanken heb ik zelf niet zo veel meegenomen, zie onderstaande tabel. 14

17 VOLUTA 24/2 september 2018 Tabel 1. Soorten die ik heb meegenomen tijdens de WTKG-excursie naar het Banjaardstrand op Noord-Beveland op 28 mei Tussen haakjes achter de soortnaam het aantal meegenomen exemplaren. Van de met een * gemerkte soorten wordt een nadere toelichting gegeven. Naam - Nederlandse naam Aantal Periode Tweekleppigen *Striarca lactea (Linnaeus, 1758) - melkwitte 15 fossiel - recent arkschelp *Cerastoderma edule (Linnaeus, 1758) forma major - kokkel 3 Vroeg- Pleistoceen *Mya arenaria (Linnaeus, 1758) - strandgaper 1 Vroeg- Pleistoceen *Corbicula fluminalis (Müller, 1774) s.l. - fossiele 6 Pleistoceen korfschelp Horens *Cryptonatica cf. operculata (Jeffreys, 1885) 1 Jong-Plioceen Euspira pulchella (Risso, 1826) - glanzende 2 recent tepelhoren Peringia ulvae (Pennant, 1777) - wadslakje 3 fossiel Ecrobia ventrosa (Montagu, 1803) - opgezwollen 1?recent brakwaterhorentje *Propebela turricula (Montagu, 1803) - trapgevel 1 fossiel Epitonium clathrus (Linnaeus, 1758) - wenteltrap 1 recent Stekelhuidigen *Echinocyamus pusillus (Müller, 1776) 4 fossiel - recent zeeboontje Nadere toelichting op enkele gevonden soorten Tweekleppigen: Striarca lactea melkwitte arkschelp. Algemeen voorkomend. Striarca lactea is in Nederland bekend vanaf het Eemien (Moerdijk et al., 2010). 15 exemplaren meegenomen, de meeste daarvan wit en dus recent. Slechts 2 blauwgrijs verkleurde, dus fossiele exemplaren. Cerastoderma edule forma major kokkel. Zeer algemeen voorkomend en meestal donkerbruin verkleurd. Drie exemplaren meegenomen, waarvan 1 exemplaar met aan de binnenkant een vastgehechte klep van Ostrea edulis (Linnaeus, 1758) oester. 15

18 WERKGROEP GEOLOGIE KZGW Mya arenaria strandgaper (zie afb. hieronder). Minder algemeen voorkomend. 1 groot en stevig slotfragment van een rechterklep, volledig gerekristalliseerd en ondoorzichtig, dus fossiel. Er zijn tijdens de excursie meerdere van deze fragmenten van Mya arenaria gevonden. Deze fragmenten zijn van Vroeg- Pleistocene ouderdom, zie Moerdijk (2015) en Wesselingh et al. (2002). Afb. 8. Mya arenaria, slotfragment van rechterklep. Foto Freddy van Nieulande. Corbicula fluminalis s.l. fossiele korfschelp. Algemeen voorkomend. 6 exemplaren meegenomen, 5 met een hoogte van mm en 1 met een hoogte van 26.0 mm. Niet zelf gevonden, maar wel bij anderen gezien: Arctica islandica - noordkromp. Minder algemeen voorkomend. Alleen fossiele slotfragmenten. Horens: Cryptonatica cf. operculata (zie afb. pag. 17). Bij deze soort is de navel geheel bedekt door een halfcirkelvormige uitloper van het eelt van de binnenlip (vergelijk met nr. 95 in van Regteren Altena et al., 1965). 1 exemplaar meegenomen, helaas met beschadigde mondrand, hoogte 17.0 mm. Een minder algemeen voorkomende Jong-Pliocene soort. Marquet (1998) noemt 1 volgroeid exemplaar en enkele protoconchen, verzameld in de Zanden van Oorderen. Op Noord-Beveland spoelt ook wel eens een Cryptonatica aan, is van nature hier behoorlijk zeldzaam, maar sinds de suppleties vanaf 2010 komt hij veel meer voor (mond. meded. Riaan Rijken). Riaan gebruikt voorlopig de werknaam Cryptonatica clausa. Mijn exemplaar lijkt meer op het door Marquet (1998) 16

19 VOLUTA 24/2 september 2018 afgebeelde exemplaar van Cryptonatica operculata dan op het in van Regteren Altena et al. (1965) afgebeelde exemplaar van Natica (Cryptonatica) clausa. Vandaar mijn keuze voor Cryptonatica cf. operculata. Afb. 9. Cryptonatica cf. operculata. Foto Freddy van Nieulande. Propebela turricula trapgevel. Normaal gesproken algemeen voorkomend, maar vandaag dus even niet. Stekelhuidigen: Echinocyamus pusillus zeeboontje. Algemeen voorkomend. Het zeeboontje komt in het Noordzeebekken voor in mariene afzettingen die tijdens een warm/gematigd klimaat zijn gevormd in het Plioceen, Pleistoceen en het Holoceen. In Nederland en België is deze soort plaatselijk zeer algemeen in lagen die uit het Eemien dateren. Zoogdieren: Minstens 4 woelmuiskiesjes. Zelf 1 woelmuiskiesje gevonden en aan Francien gegeven. Enkele stukjes zwartebottenfauna. Helaas geen horentjesgruisbanken dus. Voor horentjesgruisbanken moest er een andere wind zijn. Gunstig is langdurige noordenwind, oost, zuidoost en zuid, en natuurlijk na storm (Rijken, 2015). Toch heb ik me prima vermaakt door met een van de deelnemers herinneringen op te halen aan de (al lang niet meer bestaande) vakgroep Aquatische Ecologie aan de Universiteit van Amsterdam van professor Joop Ringelberg. Dankwoord Met dank aan Freddy van Nieulande voor het maken van de foto s van Mya arenaria en Cryptonatica cf. operculata, en Riaan Rijken voor zijn aanvullingen over het voorkomen van Cryptonatica op Noord-Beveland. 17

20 WERKGROEP GEOLOGIE KZGW Literatuur -Marquet, R., De Pliocene gastropodenfauna van Kallo (Oost-Vaanderen, België). Pubicatie nr. 17 van de Belgische Vereniging voor Paleontologie: Moerdijk, P., Walrus Ontocetus mogelijke predator van fossiele strandgapers Mya arenaria. Voluta 21/2: Moerdijk, P.W. et al., De fossiele schelpen van de Nederlandse kust. Nederlands Centrum voor Biodiversiteit Naturalis, Leiden: Rijken, R., DE PLEK: Het Banjaardstrand van Noord-Beveland. Spirula nr. 405: Van Regteren Altena, C.O., A. Bloklander & L.P. Pouderoyen, De fossiele schelpen van de Nederlandse stranden en zeegaten. Eerste serie, tweede druk. Uitgave van de Nederlandse Malacologische Vereniging: 26 en Plaat 9. -Wesselingh, F.P., A.C. Janse & A. Slupik, Kwartaire mollusken uit de Oosterschelde. Afzettingen 23(4): Wetsteyn, B., Verslag van de WTKG/WG excursie naar de Onrustpolder op 1 november Afzettingen WTKG 29(4): ONDERSCHEIDINGEN Lex Kattenwinkel VAN DER LIJN AANMOEDIGINGSPRIJS VOOR HESTER LOEFF Hester Loeff, lid van de Werkgroep Geologie, heeft dit jaar de P. van der Lijn Aanmoedigingsprijs ontvangen. De prijs is haar op 7 april in museum Schokland door burgemeester A. van der Werff van de gemeente Noordoostpolder uitgereikt. De Van der Lijn Aanmoedigingsprijs is bedoeld voor beginnende amateurgeologen of paleontologen die hun sporen al verdiend hebben. Zeven verenigingen Hester Loeff is pas enkele jaren bezig met het verzamelen en bestuderen van fossielen en naturalia. Hoe serieus ze dat doet, blijkt wel uit het feit dat ze lid is van minstens zeven verenigingen op het gebied van haar hobby. En actief lid: ze bezoekt vrijwel alle bijeenkomsten en vervult verschillende functies. Zo is ze conservator bij het Zeeuws Genootschap (KZGW), bestuurslid van de Werkgroep Pleistocene Zoogdieren en vrijwilliger bij het Stadhuismuseum Zierikzee. Ook is ze korte tijd bestuurslid geweest van de Werkgroep Geologie. 18

21 VOLUTA 24/2 september 2018 De Van der Lijn Aanmoedigingsprijs wordt meestal jaarlijks toegekend. Dat geldt ook voor de Van der Lijn Onderscheiding, bedoeld voor ervaren amateurgeologen en paleontologen. De prijzen zijn vernoemd naar de bekende amateurgeoloog Pieter van der Lijn ( ), die een groot aantal wetenschappelijke artikelen heeft gepubliceerd. Voorzitter prof. Jelle Reumer van de commissie die de prijzen toekent, wees in zijn openingstoespraak bij de prijsuitreiking op het grote belang van mensen zoals Hester. Ik weet zeker dat de wetenschap veel minder ver zou zijn zonder de inzet van vrijetijdswetenschappers. Daarom prefereer ik ook de benaming vrijetijdswetenschappers, dat dekt de lading beter dan amateurwetenschappers. Hester is de eerste vrouw aan wie een Van der Lijn prijs is toegekend. Afb. 10: Hester Loeff krijgt uit handen van burgemeester Van de Werff de bij de Aanmoedigingsprijs behorende oorkonde. Foto s Lex Kattenwinkel Drie minuten Namens het KZGW voerde conservator Gerard Heerebout het woord. Zijn praatje mocht van de organisatie maximaal drie minuten duren. Daarin citeerde hij Isaac Newton, die zei dat we zover kunnen kijken omdat we op de schouwers van reuzen staan. Hester, jij staat op de schouders van je voorgangers bij het 19

22 WERKGROEP GEOLOGIE KZGW genootschap die zich met fossiele botten van landzoogdieren hebben beziggehouden, echte reuzen zoals J.C. de Man en kleine reuzen zoals Van der Feen, Moraal en Bil. Zij hebben veel werk verzet en veel onderzoek gedaan. Jij gaat verder waar zij gebleven zijn. Deze prijs is daarin een prachtige stimulans, van harte gefeliciteerd. Afb. 11. Namens het Zeeuws Genootschap spreekt conservator Gerard Heerebout Hester en de andere de aanwezigen toe. Dankwoord In haar dankwoord wees Hester de aanwezigen op een voorin de zaal staand, geboetseerd beeld van een hoofd. Dit is het hoofd van Pieter van der Lijn, lang geleden door mijn oma gemaakt. Mijn oma en Pieter van der Lijn waren elkaars buren in Bennebroek, en mijn oma - die heel creatief was - gebruikte hém als model voor dit beeld. Ik heb dit beeld al heel lang in mijn bezit. Je kunt dus stellen dat Van der Lijn al heel lang bij ons in huis is. Jelle Reumer had het al in zijn openingswoord gezegd: Het is de eerste keer dat Van der Lijn zelf aanwezig is bij de uitreiking van de naar hem genoemde prijs. 20

23 VOLUTA 24/2 september 2018 FRANSE PRIJS VOOR KZGW-CONSERVATOR MARK BOSSELAERS Mark Bosselaers, conservator zeezoogdieren van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, heeft eerder dit jaar de Saportaprijs gekregen van de Franse Paleontologische Vereniging (Association Paléontologique Française). Deze prijs wordt altijd toegekend aan een niet-beroepsmatig werkende paleontoloog met de Franse of andere nationaliteit voor diens opmerkelijke bijdrage aan de paleontologie. Dit kan gaan om het toegankelijk maken voor de wetenschap van paleontologische collecties, het doen van paleontologisch onderzoek, het beschermen of verbeteren van paleontologische sites en dergelijke. Afb. 12. Mark Bosselaers, dit jaar tijdens de bottenvistocht op de Westerschelde. Prestigieuze prijs De prestigieuze Saportaprijs is vernoemd naar de beroemde Franse paleontoloog Louis Charles Gaston de Saporta ( ), die belangrijk onderzoek gedaan heeft naar fossiele flora s in Frankrijk, andere Europese landen en de Verenigde Staten. Mark Bosselaers (1956) is opgeleid als kunstenaar en docent. Hij heeft zich ontwikkeld tot een vooraanstaand kenner van fossiele zeezoogdieren en publiceert regelmatig in internationale tijdschriften. Als conservator is hij regelmatig te vinden in het Zeeuws Museum, waar de collectie van het Genootschap wordt beheerd en bewaard. Hij is ook als honorair medewerker (walvisspecialist) verbonden aan het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel. Bron: website KZGW. 21

24 DE POST WERKGROEP GEOLOGIE KZGW Lex Kattenwinkel REACTIE OP EEN KLEINE COLLECTIE GLIBERT Het artikel Een kleine collectie Glibert in het vorige nummer (Voluta 24 (1): 16-18) ontlokte een reactie van Ronald Pouwer, collectiebeheerder Fossiele Mollusken van Naturalis. In het artikel beschrijft André Cardol hoe hij vorig jaar een kleine collectie schelpen heeft aangekocht. Uit de documentatie bij de collectie blijkt dat de schelpen tussen 1958 en 1980 zijn gevonden en gedocumenteerd door de bekende Belgische wetenschapper Maxime Glibert. Volgens Ronald Pouwer kan dit niet waar zijn en moeten de schelpen destijds door iemand anders verzameld en gedocumenteerd zijn. Zijn uitleg is hier integraal overgenomen, gevolgd door informatie die André Cardol eerder gaf over de herkomst en zijn recente zoektocht naar nieuwe feiten. Reactie Ronald Pouwer Maxime Glibert ( ) was vanaf 1927 verbonden aan het natuurhistorisch museum in Brussel en bleef daar 52 jaar werken. Hij was conservator van de ongewervelde fossielen en ook geruime tijd hoofd van de afdelingen fossiele vertebraten en antropologie & prehistorie. Glibert heeft een hele reeks belangrijke monografieën op zijn naam staan. Glibert was een Waal die weinig van Vlamingen moest hebben. Van een bevriende Belgische verzamelaar, Marcel Vervoenen, heb ik het verhaal gehoord dat hij bij een bezoek aan het museum bij Glibert mocht komen. Toen Marcel hem in het Nederlands begroette, ontplofte Glibert bijkans: in zijn kamer werd uitsluitend Frans gesproken! Arie Janssen vertelde het verhaal dat hij Glibert een keer heeft ontmoet bij de werken aan de ring rond Antwerpen. Deze heer met hoed 'die alleen Frans sprak' wees Arie op de storthopen waar volgens hem beter te verzamelen was dan in situ in de wand van de ontsluiting. Met het oog op de fanatieke Franstaligheid is het onmogelijk dat Glibert de etiketten heeft gemaakt, omdat die in het Nederlands zijn opgesteld. Ook vraag ik me af of hij in Nederland heeft verzameld, en mocht dat het geval zijn, dan is het opvallend dat bij de bouwput zeesluis Vlooswijkpolder een diepte van 14 m -NAP wordt vermeldt. Als derde valt op dat achter Kallo '(B)' staat en achter Terneuzen niet '(NL)' of '(P-B)'. Deze etiketten zijn naar mijn overtuiging niet door Glibert geschreven, maar door een Nederlander. Ook is het onwaarschijnlijk dat Glibert het materiaal heeft verzameld. Het zou aardig zijn om de documentatie die bij de collectie zit eens goed te bekijken, om uit te vogelen hoe het echt in elkaar zit. Toch jammer dat Glibert hiermee exit is, dat zou toch leuk geweest zijn. 22

25 VOLUTA 24/2 september 2018 Herkomst in het artikel Over zijn aankoop en de herkomst schreef André Cardol in het vorige nummer. Hij heeft de betreffende collectie via Marktplaats aangekocht. De gedetermineerde en gedocumenteerde schelpen van bekende vondstlocaties konden een aanvulling op zijn eigen collectie zijn, en van nut bij het determineren van eigen vondsten. Toen hij de aankoop thuis had, en de gedetailleerde informatie op de etiketten zag, deed André bij de verkoopster navraag. ( ik wilde meer over de collectie te weten komen. ) Zeer bereidwillig verstrekte de verkoopster de volgende informatie: De collectie is vrijgekomen toen een opkoper een ladekast kocht. Tot zijn verrassing bevatte de kast een enorme schelpencollectie met bijbehorende documentatie. De opkoper wist niet wat hij met de schelpen aan moest en heeft ze in 2014 op Marktplaats gezet. Ik heb de collectie van hem overgenomen, samen met de documentatie die bij de verzameling hoort. Meneer Glibert (tevens auteur van verschillende werken) heeft de schelpen tussen 1958 en 1980 gevonden en gedocumenteerd. Hij heeft ze verzameld in Zeeland, verschillende plaatsen in België en Frankrijk. De collectie is erg groot, vandaar dat ik een deel ervan te koop aanbood. Correctie herkomst? Naar aanleiding van de reactie van Ronald heeft André, inmiddels ruim een half jaar later, nogmaals navraag gedaan bij de verkoopster. Zo uitgebreid als ze de eerste keer reageerde, zo terughoudend reageerde ze nu. Of beter: ze reageerde helemaal niet. André kent haar voornaam en woonplaats, dat is de enige informatie over de verkoopster die hij heeft. Hij kan haar alleen via Marktplaats benaderen. Dat heeft hij twee keer gedaan, echter zonder resultaat. Jammer dat het niet gelukt is nogmaals met de verkoopster te communiceren. Ik heb te goeder trouw gehandeld en ga ervan uit dat de verkoopster dat ook gedaan heeft. Het is wel zeer spijtig dat op deze manier de prangende vragen over mijn aankoop onbeantwoord blijven. DE PERS Lex Kattenwinkel RUBRIEK MIJN HOBBY IN DE PZC In de rubriek Mijn hobby heeft de PZC wekelijks iemand geportretteerd met een bijzondere hobby. Het lezerspubliek heeft in het afgelopen jaar zodoende met twee leden van de Werkgroep Geologie kennis kunnen maken: Gerard Geuze ( Op de knieën op het strand, PZC 14 september 2017) en Hester Loeff ( Er valt zo veel te ontdekken, PZC 3 mei 2018). 23

26 WERKGROEP GEOLOGIE KZGW De rubriek beslaat een hele pagina in de krant en bestaat uit elf vaste vragen, zoals wat is er zo leuk aan uw hobby?, hoeveel tijd en geld besteedt u eraan?, zit u bij een club?, hoe informeert u zich? en verklaren mensen u wel eens voor gek? De antwoorden van Hester en Gerard komen voor een groot deel overeen. Beiden zijn razend enthousiast over hun hobby, het afspeuren van stranden op zoek naar schelpen en andere fossielen, het thuis uitzoeken en ordenen van de vondsten en het opdoen van almaar nieuwe kennis. In beider ogen zijn verenigingen onmisbaar bij het verbreden van kennis en het delen van de passie met gelijkgestemden. Op één punt verschillen de antwoorden van Hester en Gerard en dat heeft vooral met hun leeftijd te maken. Gerard verzamelt al ruim 65 jaar schelpen en is de laatste jaren bezig met het afbouwen van zijn verzameling. De Zeeuwse en Antwerpse schelpen hebben al een bestemming gevonden in museum Terra Maris, hij hoopt dat de schelpen uit de andere delen van Europa ook een goede bestemming krijgen. Hester is nog maar enkele jaren bezig met haar hobby en is nog volop bezig met het uitbreiden van haar verzameling. Maar toch is het bezit van collectiestukken voor haar niet het voornaamste het gaat haar vooral om het uitbreiden van kennis en het delen daarvan met anderen. Eigenlijk wordt het hele verhaal al verteld door de begeleidende foto. We zien Gerard gezeten in zijn hobbykamer met een lade Pectens in zijn handen en op de achtergrond o.m. boeken, dozen en een vitrinekast met fraaie naturalia. Hester zit gehurkt op één knie bij een aantal half openstaande ladekasten, gevuld met o.m. meer schelpen, insecten en botten. Ze is in zomaar een kamer in het huis, want volgens haar is het hele huis inmiddels één groot rariteitenkabinet. 24

27 BESTUUR Voorzitter: Harry Raad, Capelleweg 9, 4416 PN Kruiningen, tel: , Secretaris: Ruud Lie, Burg. Dusarduijnstraat 1, 4551 SV Sas van Gent, tel: , Penningmeester: Jan de Quaasteniet, Jacob Valckeplein 1, 4416 KV Goes, tel: , jandequaasteniet@online.nl Lid: Bert Wetsteijn, Muddy Watersstraat 58, 4337 WK Middelburg, tel , b.wetsteijn@online.nl Lid: vacature BIBLIOTHEEK Bibliothecaris: Hans Nieuwenhuize, Giessenburg 10, 4385 EM Vlissingen, tel: , jnieuw@zeelandnet.nl WEBSITE Adres: Webmaster: Jan de Quaasteniet, Jacob Valckeplein 1, 4416 KV Goes, tel: of , jandequaasteniet@online.nl Facebook: LIDMAATSCHAP De kosten van het lidmaatschap bedragen 12 per jaar; bezoekers van de lezingenavonden betalen dertien euro meer, t.w. 25 per jaar. Dit bedrag kan gestort worden op IBAN/rekeningnummer NL71INGB t.n.v. Penn. Werkgroep Geologie te Goes. Continuering / opzegging van het lidmaatschap dient te geschieden vóór 1 november, door respectievelijk overmaking van de contributie / afmelding bij het secretariaat. ATTENTIE! De werkgroep kan geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele ongevallen, vermissingen e.d. tijdens de door haar georganiseerde activiteiten. PRODUCTIE Redactie: Lex Kattenwinkel; tekstcontrole: Harry Raad; digitale eindversie: Frans Frenken; kopiëren + verzending: Riaan Rijken KOPIJ / REDACTIE Het zenden van kopij kan te allen tijde plaatsvinden naar de redactie, p/a Ramusstraat 14, 4461 CK Goes, lexkat8@zeelandnet.nl Richtdata zijn 1 januari en 1 augustus. Informatie tel:

28