Nederlandse volksverhalen in internationaal perspectief. Theo Meder

Transcriptie

1 Nederlandse volksverhalen in internationaal perspectief Theo Meder

2 OPBOUW Intro Genres Benaderingswijzen Centrale begrippen in onderzoek Structuren en e-humanities Bronnen Verzamelpraktijk De Volksverhalenbank Publicaties

3 INTRO

4 E-zine Vertelcultuur blogs in Neerlandistiek.nl

5 Oude e-zines downloaden - op de site van het Meertens Instituut - Zie ook de Facebookgroep Vertelcultuur - Deze slideshow:

6 Meertens Instituut Onderzoek en documentatie van Nederlandse taal en cultuur (onderdeel van het Humanities Cluster (HUC) de KNAW: de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen)

7 Volksverhalen Het Meertens Instituut documenteert en onderzoekt volksverhalen en vertelcultuur in Nederland in heden en verleden, in het bijzonder in de mondelinge overlevering.

8 Documentatie De documentatie behelst het verzamelen, vastleggen, archiveren en via de Nederlandse Volksverhalenbank digitaal ontsluiten van verhalen en vertelgelegenheden

9 Onderzoek Het onderzoek bestudeert de variabiliteit van volksverhalen en vertelcultuur in de traditie, en richt zich daarbij met name op de structuur, de functie en de betekenis van verhalen en vertellen

10 Leerstoel RUG Volksverhalen en vertelcultuur van de middeleeuwen tot heden in Nederland in een internationaal perspectief.

11 Wat is een volksverhaal? Een volksverhaal is een mondelinge vertelling die voor langere of kortere tijd circuleert tussen (groepen) mensen. Volksverhalen maken deel uit van de orale kunst (verbal art) van het dagelijkse leven in heden en verleden.

12 GENRES

13 Volksverhaal: genres Sprookjes Sagen Legenden Moppen Broodjeaapverhalen (We hebben geen Nederlandse mythes; wel een Nedersaksische doopgelofte uit ca. 800 waarin Wodan wordt afgezworen)

14 Fictie en non-fictie

15 Orale cultuur als erfgoed en onderzoeksdiscipline (vanaf de 19e eeuw) Verhalen (sinds de Grimms / J.W. Wolf) Liederen (A.H. Hofmann von Fallersleben) Expressie van de volksziel (J.G. von Herder) Lange, geïsoleerde orale traditie Ingezet om eigenheid te benadrukken: eigen taal en cultuur.

16 BENADERINGSWIJZEN

17 Internationale benaderingswijzen van sprookjes / volksverhalen Germaans-mythologische theorie (Grimms) Psychologische duiding (Freud, Jung, Bettelheim) Antroposofische benadering (Steiner) Structuralisme (Propp, Greimas) Geografisch-historische methode (Krohn, Aarne) Historisch-sociologische invalshoek (Clerkx) Etnologische / cultuurhistorische invalshoek (Van der Kooi, De Blécourt, Meder)

18 Actuele controverse: geïsoleerde mondelinge overlevering versus schriftelijke bronnen Bottigheimer / De Blécourt vs. Zipes e.a.

19 Bottigheimer / De Blécourt Italiaanse novelles (Straparola, Basile) Franse feeënlectuur (Perrault, Mme. De Aulnoy) Duitse Märchenverzamelingen (Musäus, Grimm, Bechstein) De Grimms hadden hun verhalen niet van analfabete oude boertjes, maar van geletterde, Fransgeoriënteerde jonge vrouwen (bv. Dortchen Wild, Marie Hassenpflug) Alleen Frau Viemann kwam in de buurt

20 De gebroeders Grimm (1) De romantische voorstelling

21 De gebroeders Grimm (2) De eigenlijke sprookjesvertelsters

22 De gebroeders Grimm (3) Creëerden hun eigen sprookjesgenre

23 ATU (Aarne-Thompson-Uther) The Types of International Folktales (3 delen, 2004) Roodkapje = ATU 333 (Red Riding Hood) (oorspr. onderzoek naar ouderdom, kerngebied, oervorm)

24 Stith Thompson: Motif-Index of Folk-Literature 5 delen plus index motieven F852.1 = Glass Coffin

25 Enzyklopädie des Märchens (comparatieve methode) In 1975 begonnen 14 banden in 2015 voltooid

26 Internationale tijdschriften: Fabula & Narrative Culture

27 Internationale organisaties ISFNR (International Society for Folk Narrative Research) ISCLR (International Society for Contemporary Legend Research) SIEF (Société Internationale d'etnologie et de Folklore) DHBenelux (Digital Humanities Benelux)

28 CENTRALE BEGRIPPEN IN ONDERZOEK

29 Centrale begrippen in het onderzoek: Betekenis, betekenisgeving, beleving, perceptie Variabiliteit, comparatief onderzoek Intertekstualiteit, intermedialiteit Repertoires Toe-eigening en het claimen van verhalen Identiteit, etniciteit Authenticiteit, invention of tradition Memen en conduits Ostension Structuren, patronen, 'verhaalgrammatica' Performance

30 Betekenis, betekenisgeving, beleving, perceptie Johann Heinrich Füssli (1781) Nachtmerrie, Old Hag, Druckgeist, duivel, alien; sleep paralysis

31 Variabiliteit In mondelinge en schriftelijke overlevering: -ons geheugen -creatieve vertellers

32 Intertekstualiteit, intermedialiteit (1) Red Riding Hood (2011) Snow White and the Huntsman (2012)

33 Intertekstualiteit, intermedialiteit (2) Hansel & Gretel: Witch Hunters (2013) Maleficent (2014)

34 Intertekstualiteit, intermedialiteit (3) Aantal sprookjesfilms en leeftijdsopbouw

35 Repertoires Het verhaalrepertoire van Anders Bijma ( ) Creatieve verteller vs. Passieve verteller (Linda Dégh)

36 Toe-eigening en het claimen van verhalen Stompe Toren (Koudekerke, Westenschouwen) Kiste Trui (Mook, Middelaar)

37 Identiteit, etniciteit Dochter van Anansi als Roodkapje (Noni Lichtveld: Anansi tussen god en duivel, 1997)

38 Authenticiteit, invention of tradition De peelkabouters van Horst (Burgemeester Romé Fasol)

39 Memen en conduits Meme: culturele informatie-eenheid, cultural building block (mind virus, Richard Dawkins) Conduit: kanaal, de circuits waarbinnen verhalen zich verspreiden (Linda Dégh)

40 Ostension: bestaande verhalen beïnvloeden gebeurtenissen en gedrag Pseudo-ostension (grap) Proto-ostension (ikvertelling) Quasi-ostension (misinterpretatie) (Linda Dégh, Bill Ellis)

41 Performance (Dell Hymes) Voordracht Najib Amhali

42 STRUCTUREN EN e-humanities

43 Structuur (1): De morfologie van het toversprookje Vladimir Propp

44 Structuur (2): het actantenmodel Algirdas Greimas

45 Structuur (3): Narratieve matrix gebaseerd op Propp en Greimas

46 Structuur (4): verhaalgrammatica FACT: Folktales as Classifiable Texts Tunes & Tales

47 Computationeel onderzoek; e-humanities - TINPOT (TweetGenie. Einde der Tijden op Twitter ) - Twidentity - SagenJager

48 Clusters van volksverhalen die motieven met elkaar delen

49 Dispersie van actores (hier: Hans en Grietje)

50 BRONNEN

51 Overlevering - Lage Landen (middeleeuwen - 19e eeuw) Ridderromans Fabels, dier-epen Sproken, boerden Heiligenlevens Kronieken Volksboekjes Kluchtboekjes Centsprenten Almanakken Reisbeschrijvingen

52 Fabel: Esopet (13e eeuw, volkstaal)

53 Esopet: afschrift (vs ) DIe geet ghinc wilen te velde. Haren kinde hiet si, dat helde Sine dore besloten wel Vorden wolf, die es soe fel. Vor de dore ghinc hi bleeten In die wise vander geeten. Dat geetkijn sach vut doer.i. gat. Ay dief, seidsoe, bestu dat? Twi heefstu dijn luut verkeert? Voer gode moetstu sijn onteert. Tkint es te beter ende vroeder, Horet na vader ende na moeder.

54 Aernout van Overbeke ( ): Anecdota sive historiae jocosae

55 Johan Picardt: Annales Drenthiae (1660) Hunebedden gemaakt door reuzen Rovers Ellert en Brammert

56 Almanach a la Figaro (1789), Het Reukwerk van Venus (1750, 1762) Wat je in de 18e eeuw aan erotisch rijmwerk leest, wordt in de 19e en 20e eeuw als erotische anecdoten uit de mondelinge overlevering opgetekend.

57 Almanach a la Figaro (1789)

58 Groningen 1804: Het boek van Trijntje Soldaats Opgetekend door Gerrit Arendsz. Arends, 11 jr.

59 Teksteditie 1928: Het boek van Trijntje Soldaats Opgetekend door Gerrit Arendsz. Arends, 11 jr.

60 VERZAMELPRAKTIJK

61 Veldwerk vanaf 19e eeuw (1) Limburg en Friesland , Henri Welters: Limburgsche legenden, sagen, sprookjes en volksverhalen , Waling Dykstra: Uit Friesland's volksleven van vroeger en later

62 Veldwerk vanaf de 19e eeuw (2) Gerrit Jacob Boekenoogen ( ) (zie Vertelcultuur in Nederland)

63 Veldwerk vanaf de 19e eeuw (3) Cornelis Bakker ( ), arts te Broek in Waterland (Zie Vertelcultuur in Waterland)

64 Brief van Bakker met voodoo sage

65 Veldwerk in de 20e eeuw (1) E.J. Huizenga-Onnekes ( ) Het boek van Trijntje Soldaats (uitg. 1928) Het boek van Minne Koning (1930)

66 Veldwerk in de 20e eeuw (2) Zeven provinciale sagenboeken van J.R.W. Sinninghe ( ) Groningen, Overijssel, Drenthe, Utrecht, Holland, Zeeland, Noord-Brabant.

67 Veldwerk in de 20e eeuw (3) Amsterdams verzamel-offensief door J.J. Voskuil ( ) in jaren 60 en verzamelaars verhalen

68 Aanvankelijke doel: volkskundige atlaskaarten maken De kabouter

69

70 Veldwerk (4) A.A. Jaarsma ( ) Oostermeer Ruim verhalen Ruim 300 sprookjes

71

72 Formulier van Jaarsma met gegevens verteller

73 Handschrift Jaarsma met optekening sprookje over dankbare bedelaar

74 DE VOLKSVERHALENBANK

75 Nederlandse Volksverhalenbank

76 Nederlandse Volksverhalenbank 3.0

77 Twee voorbeelden Roodkapje door Anders Bijma (Fr.) Sage door Antoinetta Maria Verbeek-Beenen (Br.)

78 Visualisaties (1)

79 Visualisaties (2)

80 Visualisaties (3)

81 Motif search engine MOMFER (

82 Wordcloud van ruim moppen in de Volksverhalenbank

83 Nieuw project: ISEBEL Intelligent Search Engine for Belief Legends

84 PUBLICATIES

85 Publicaties (1) Van Aladdin tot Zwaan Kleef Aan Lexicon van sprookjes: ontstaan, ontwikkeling, variaties. Ton Dekker, Jurjen van der Kooi & Theo Meder

86 Publicaties (2)

87 Publicaties (3)

88 Publicaties (4) Verhalen van Stad en Streek; Sagen en Legenden in Nederland Communities claiming tales: over het toeëigenen van verhalen

89 Publicaties (5)

90 Publicaties (6)

91 Tijd voor vragen?