Titelbeschrijving. Hersenschimmen. J. Bernlef. Querido

Transcriptie

1 Boekverslag door S woorden 16 maart ,5 2 keer beoordeeld Auteur J. Bernlef Genre Psychologische roman Eerste uitgave 1984 Vak Nederlands Methode Nieuw Nederlands Titelbeschrijving Titel: Auteur: Naam uitgeverij: Plaats uitgeverij: Hersenschimmen J. Bernlef Querido Amsterdam Jaartal eerste druk: 1984 Gelezen druk: Aantal bladzijden: Genre: Niveau: 34 e druk 166 bladzijden Psychologische roman B-niveau Titelverklaring: De titel Hersenschimmen slaat op de vertelwijze van het boek. Je leest over de schimmen van gedachten van een dementerende man. In het boek wordt de titel maar één keer genoemd, pas als de man al ver gedementeerd is. Hij bedenkt zich dan of hij wel echt leeft, of dat zijn gedachten hersenschimmen zijn. Als je de titel leest kun je niet meteen weten waar het verhaal over gaat, maar daar kom je snel genoeg achter. Pagina 1 van 7

2 Samenvatting Het verhaal gaat over Maarten Klein, die samen met zijn vrouw Vera in Gloucester, aan de kust boven Boston woont. Oorspronkelijk komen ze uit Nederland. Het begint op een zondagmiddag in de winter. Maarten staat voor het raam te wachten op de kinderen uit zijn buurt, die afgezet worden met de schoolbus. Als hij zich echter afvraagt waar ze blijven, vertelt Vera hem dat het vandaag zondag is. Ze vraagt hem om hout te halen uit de schuur, maar dit vergeet hij en hij laat zijn koffie koud worden. Als hij terugdenkt aan zijn jeugd en het washok inloopt om potloden te pakken, herinnert hij zich weer dat hij hout had moeten halen. Vera wijst hem er echter op dat zij dit allang gedaan heeft. Dan loopt hij de woonkamer in en ziet een boek op tafel liggen, maar kan zich niet herinneren wie het aan het lezen was: hij of Vera? Later vraagt ze hem waarom de krant op het toilet in repen gescheurd is, hier heeft hij echter geen goed antwoord op en vertelt haar dat Robert, de hond, het gedaan moet hebben. Hij houdt zichzelf voor dat het de sneeuw moet zijn waardoor zijn geheugen niet meewerkt. Als Vera hem later vertelt over een vakantie van vroeger, in Rome, kan hij zich hier helemaal niets van herinneren. Dan bedenkt hij zich dat er iets niet goed is met zijn geheugen. De volgende dag is Maarten vroeg op en wil hij Vera verwennen met koffie op bed. Hij heeft echter suiker in de koffie gedaan, en Vera drinkt al zo n 10 jaar geen koffie met suiker meer. Hij stelt zichzelf teleur. Even later maakt hij een wandeling met Robert. Hij loopt echter veel te ver en de hond loopt weg. Maarten gaat ervan uit dat de hond hem wel zal volgen en vergeet hem vrijwel direct. Hij loopt naar de boekenwinkel en koopt het boek: Our man in havanna. De verkoper vraagt hem wat hij van het vorige boek vond, maar hij kan het zich niet herinneren. Als hij weer buiten loopt stopt er een auto naast hem. Het is Vera, ze was hem in paniek gaan zoeken toen Robert alleen naar huis gekomen was. Samen rijden ze naar huis. Die avond aan tafel houdt maarten een monoloog over iets wat hij en Vera vroeger hadden meegemaakt, maar ze kan zich er niets van herinneren. Wat hij vertelde heeft dus helemaal nooit plaatsgevonden. Weer geeft hij zijn slechte geheugen de schuld aan de winter. De volgende dag, als Vera even weg is, plundert Maarten de koelkast en denkt hij dat hij naar z n werk moet. Het kantoorpand waar hij gewerkt heeft staat in werkelijkheid al jaren leeg. Hij haast zich naar het kantoorpand en bij aankomst komt hij erachter dat de deur op slot zit. Uit angst om te laat te komen forceert hij het slot met hamer en bijtel. Als hij daar een tijdje gezeten heeft wordt hij plotseling misselijk en nadat hij buiten heeft overgegeven realiseert hij zich waar hij is. Hij haast zich weer naar huis en ondertussen is Vera ook thuis. Ze is bij dokter Eardly geweest om te informeren over Maartens toestand. Bij wijze van test moest ze van dokter Eardly maar eens foto s met hem bekijken. Ze pakt de fotoboeken erbij, maar hoe recenter de foto s, hoe minder hij de gebeurtenissen die ze beschrijven herinnert. De dag daarop mag Maarten op advies van de dokter niet naar buiten. Vera is even het huis uit en Maarten denkt Pagina 2 van 7

3 dat ze bij de bibliotheek zal zijn, waar ze vroeger werkte. Ze werkt er echter al jaren niet meer. Robert loopt buiten en Maarten raakt in paniek als hij de hond niet naar binnen kan laten omdat de deuren op slot staan. Hij gooit een raam in zodat de hond naar binnen kan. Als Vera even later thuiskomt kan hij zich niks meer herinneren van de gebeurtenis. William, de zoon van de buurman, komt het raam repareren. Maarten vraagt steeds hoe het gaat met zijn hond, Kiss, maar de hond is al jaren dood. Dit doet Vera pijn, omdat ze nu weer met haar neus op de feiten gedrukt wordt: Maartens situatie verslechtert zeer snel. Diezelfde avond komt dokter Eardly langs huis. Maarten is erg wantrouwend en slaat een injectienaald uit de dokter zijn handen, hij heeft namelijk geen idee waarvoor de spuit toegediend moet worden. Uiteindelijk slaagt de dokter erin de injectie te geven en Maarten valt snel in slaap. De dag erna komt Phil Taylor, een verpleger, bij hem thuis. Zij zal de zorg voor Maarten voor een groot gedeelte uit handen nemen van Vera. Hij maakt een wandeling met de verpleegster. Hij vergeet de hele tijd haar naam en verward haar continu met zijn vroegere pianolerares, waar hij altijd een klein beetje verliefd op was. De volgende dag is hij erg in de war. Hij kan geen goede zinnen meer formuleren en de vaste uitdrukkingen komen er nog het beste uit. 's Nachts gaat hij het bed uit en loopt naar de kamer waar een van zijn kinderen, Kitty, sliep en waar Phil Taylor nu slaapt. Hij loopt er naar binnen en zij zit er te lezen met een ontbloot bovenlijf. Ze schrikt en als reactie daarop zegt hij dat ze zich niet moet schamen voor haar eigen vader. Vera brengt hem weer naar bed, maar even later gaat hij het bed wéér uit om piano te spelen. Het wil hem alleen niet meer lukken. Uiteindelijk stoppen Vera en de verpleegster hem samen in bed en binden hem daar ook aan vast. Die morgen als hij wakker word heeft hij in zijn bed gepoept en als hij in bad wordt gewassen door de verpleegster en zijn vrouw houd hij een gesprek over seksualiteit. Hij is compleet in de war en wil heel erg graag naar buiten. Hij breekt uit en komt uiteindelijk weer aam bij het oude kantoorpand waar hij eerder ook was geweest. Hier ziet hij de hamer en bijtel liggen waarmee hij de vorige keer de deur had opengebroken, maar herkent ze niet meer. Uiteindelijk wordt hij teruggebracht door een bekende en zijn zoontje. Maarten heeft door dat het jongetje bang voor hem is en begrijpt zelfs waarom dit zo is: hij gedraagt zich vreemd. Kort nadat Maarten weer thuis is besluit Vera Maarten naar een opvangtehuis te brengen Hier kan hij uiteindelijk alleen nog maar denken in onsamenhangende, losse woorden. Hij heeft maar twee keer een kort helder moment. De eerste keer is als hij een andere dementerende man ziet en zich afvraagt of hij net zo is geworden als deze man. En het allerlaatste heldere moment is ook meteen het einde van het boek. Een vrouw komt binnen, Vera, waarbij hij zich helemaal op zijn gemak voelt en alles lijkt te kloppen. Hij herinnert zich niet dat dit zijn vrouw is, maar weet wel dat alles helemaal klopt als hij bij haar blijft... Verhaalanalyse Personages: De hoofdfiguur in dit verhaal is de 71-jarige Maarten Klein. Het hele verhaal draait min of meer om deze man; hij is een round character. Het hele verhaal wordt verteld vanuit zijn gedachten, waardoor je heel veel over hem te weten komt. Maarten is een bejaarde man. Hij werd geboren in Alkmaar, maar woont al voor lange tijd met zijn vrouw in Amerika, Gloucester. Hij heeft twee kinderen, maar die zijn allang het huis uit. Vroeger werkte hij bij de IMCO, een visserijorganisatie, als notulist. Maarten is een vriendelijke man en houdt van zijn vrouw, zonder haar zou hij niet Pagina 3 van 7

4 kunnen leven. Hij heeft haar echter wel een keer bedrogen met een vrouw in Frankrijk, toen hij op zakenreis was. Bijfiguren in het verhaal zijn Vera Klein, Phil Taylor, dokter Eardly, Fred, Kitty en de hond Robert. Deze figuren maken allemaal een belangrijk deel van het verhaal uit, terwijl je vrij weinig over ze te weten komt. Flat characters dus. Vera Klein is (hoewel ze maar een bijfiguur is) naast Maarten het belangrijkste figuur in het boek. Vera is Maartens vrouw, ze is al 50 jaar met hem getrouwd en moet hopeloos toekijken hoe Maarten in snel tempo dement wordt. In het verhaal leer je haar kennen door de opmerkingen en gedachten van Maarten. Ze heeft vroeger in de bibliotheek gewerkt. Volgens Maarten is Vera een knappe, maar magere vrouw. Ze houdt vreselijk veel van haar man en is heel sterk, dit blijkt uit alles wat ze voor hem doet om het te steunen in de ziekte. Phil Taylor is de hulp in huis, die Vera nodig heeft als ze niet meer alleen voor Maarten kan zorgen. Phil komt in huis wonen en Maarten verward haar met zijn dochter, maar hij verward haar ook met zijn vroegere pianolerares. Het is een knap en jong Amerikaans meisje. Dokter Eardly is Maartens naïeve huisarts, hij gaat ervan uit dat Maartens dementie met een paar medicijnen wel op te lossen is. Het is wel een vriendelijke man, maar hij heeft (vooral in het begin) de ernst van de situatie niet door. Fred en Kitty zijn de kinderen van Maarten en Vera. Er wordt heel weinig informatie over hen gegeven, het enige wat je te weten kunt komen is dat ze geboren zijn in Nederland, vervolgens meeverhuisd naar Amerika en eenmaal volwassen weer teruggegaan naar Nederland. Hier wonen ze gedurende het hele verhaal. Vera en Maarten hebben ook een hond, hij heet Robert en is tamelijk oud. Structuur en samenhang: Dit boek bestaat uit één verhaallijn, namelijk de verhaallijn die vertelt over de dementerende Maarten Klein. Het valt op dat het boek niet uit hoofdstukken bestaat, maar alinea s. Ik denk dat de auteur dit gedaan heeft omdat hij het idee wilde opwekken dat de dementie niet in fases komt, maar er langzaamaan insluipt. Tijd: Het aftakelingsproces van Maarten speelt zich in een medisch niet erg waarschijnlijk tijdsbestek van acht dagen af: vanaf de eerste tekenen van vergeetachtigheid tot en met de totale dementie die het noodzakelijk maakt Maarten in een inrichting op te nemen. Gewoonlijk duurt het dementeren veel langer. Pagina 4 van 7

5 Ruimte: Het verhaal speelt in en rond het huis van Maarten en Vera aan de kust in Gloucester boven Boston in de U.S.A. Met opzet heeft de schrijver deze locatie gekozen. Maarten valt steeds meer terug op zijn jeugd en de taal van zijn jeugd, zodat een Amerikaanse omgeving extra vervreemdend werkt. Het verhaal speelt zich af in de winter, er is veel sneeuwval. Ik neem aan dat dit is om het sombere gevoel in het verhaal sterker uit te laten komen. Perspectief: Het verhaal wordt verteld door Maarten zelf van het begin tot het einde. Vanuit de patiënt wordt het ziektebeeld beschreven. In het begin heeft Maarten wel besef van zijn kwaal, maar hij realiseert zich ook, dat hij er weinig tegen kan doen. Hij voelt zich als 'een zeilschip, dat in een windstilte is terechtgekomen. En dan plotseling is er even weer wat wind, vaar ik weer. Dan heeft de wereld weer vat op me en kan ik weer meebewegen' (blz. 70). Thematiek: Het thema van het boek is volgens mij een steeds erger wordende dementie. De flashbacks die Maarten steeds heeft zijn hiervoor een motief, hij kan zijn gebeurtenissen uit het verleden namelijk veel beter herinneren dan dingen die net gebeurd zijn. Een belangrijk leidmotief in het verhaal is het boek Our man in Havana. Dit boek komt meerdere keren terug in het verhaal en steeds weet Maarten niet hij eraan komt, terwijl hij het in het begin van het verhaal zelf gekocht heeft. Een ander leidmotief is de naam van Phil Taylor, de hulp in huis als Vera niet meer alleen voor Maarten kan zorgen. Telkens weer vergeet Maarten haar naam en hij verward haar met zijn dochter en zijn oude pianolerares. Deze motieven laten zien dat Maarten zwaar achteruit gaat en dat wijst weer op het thema van het verhaal. Daarbij komt nog een ander motief: de eenzaamheid. Door de achteruitgang van Maartens toestand heeft hij het gevoel dat hij niet begrepen wordt, en dat is ook zo: Vera probeert hem begrijpen, maar ze slaagt er niet in. Hierdoor voelt hij zich eenzaam. Uitgebreide persoonlijke reactie Onderwerp Ik vond dit een bijzonder boek, het was aangrijpend om te lezen en het heeft me zeker aan het denken gezet over het Pagina 5 van 7

6 thema. Het is vrijwel meteen duidelijk waar het thema van de tekst over gaat: dementie. Dit is me vooral duidelijk omdat het verhaal verteld wordt in het ik-perspectief. Door het lezen van dit boek ben ik anders over dementie gaan nadenken. Stel je voor dat iemand in je naaste omgeving zou dementeren? Of misschien jij zelf? Hoe ga je daar mee om? Voor veel mensen zou dit onderwerp waarschijnlijk een herkenbare situatie zijn, dementie is tenslotte een steeds meer voorkomende ziekte. Voordat ik het had gelezen was ik me er niet van bewust dat dementie zó een aangrijpende ziekte is. Niet alleen voor de patiënt zelf, maar ook voor de mensen in de omgeving. De mensen in de directe omgeving worden goed op de proef gesteld, dit blijkt maar weer uit het stuk waarin Maarten midden in de nacht door het huis ronddwaalt en weer terug naar bed gebracht moet worden. Of wanneer hij in bed gepoept heeft en gewassen moet worden. Ik vind ook dat de Bernlef duidelijk goed zijn best op de uitwerking van de tekst heeft gedaan, hij liet duidelijk blijken dat hij wist waar hij over schreef; er zat veel diepgang in het verhaal. Gebeurtenissen Iets wat het meeste indruk op me maakt in het verhaal is het einde, als Maarten al in het opvangtehuis ligt. Hij is hier al zo ver gedementeerd dat hij niet meer in zinnen kan nadenken, alleen in losse woorden. Het enige wat hij nu nog kan doen is zich bewust zijn dat hij leeft. Hij ademt, veel meer doet hij eigenlijk niet. En dan komt Vera op bezoek en lijkt het wel of hij dat doorheeft, hij lijkt te voelen dat ze bij hem is. Ik vind het heel knap hoe Bernlef dat zo geschreven heeft, het was een bijzonder einde van dit mooie boek. Bij de meeste gebeurtenissen in dit boek ligt de nadruk vooral op de gedachten van Maarten, dit vind ik erg logisch, omdat ongeveer het hele boek draait om de gedachten van Maarten. Het verhaal speelt zich af in de winter, ook dit vind ik logisch van Bernlef. Ten eerste omdat Maarten dit in het begin van het verhaal meerdere keren gebruikt als excuus voor zijn vergeetachtigheid. Ten tweede omdat het een somberder effect op het verhaal geeft, je kan je zo nog beter inleven in het verhaal. Personages Ik kon me heel goed verplaatsen in Maarten, dit komt denk ik vooral door de vertelwijze (in het ik-perspectief ) van het verhaal, en Bernlefs schrijfwijze. Het gedrag van Maarten was goed te verklaren: hij was goed in de war en verzweeg het het liefst als hij iets vergeten was of iets niet begreep, omdat hij zich schaamde. Maar ook toen hij zich ineens voelde of hij weer werkende man was (in mijn ogen een van de hersenschimmen ), was zijn gedrag begrijpelijk: hij wist niet beter dan naar z n werk te gaan. De reacties van Vera in het verhaal zijn voorspelbaar, ze maakt zich grote zorgen om haar man en belt direct de dokter als ze vermoedens krijgt dat er iets met hem aan de hand is. Een ander voorbeeld is dat ze direct naar Maarten op zoek ging toen de hond Robert in zijn eentje naar huis was gekomen tijdens het uitlaten. Pagina 6 van 7

7 Bouw Het verhaal kwam langzaam op gang. Het was niet dat je zomaar midden in de dementie van een man belandt, maar je begon duidelijk bij het begin. Ik denk dat Bernlef dit gedaan heeft om de opbouw van de ziekte te laten zien, dat het er zomaar in kan sluipen en vervolgens heel hard kan gaan. Er is maar één duidelijke verhaallijn in het verhaal, ik vind dat dit het boek duidelijk en spannend houdt. Er zitten ook heel veel terugblikken (herinneringen) van Maarten in de tekst, dit heeft een goede redenen: ten eerste omdat je op deze manier heel veel over de personages te weten komt. Ten tweede omdat dementerende mensen zich in herinneringen het beste kunnen herinneren, dit is dan ook wat Maarten in feite het meeste doet: vertellen over zijn herinneringen. Taalgebruik Het taalgebruik in dit boek is vrij ingewikkeld, omdat het op die manier makkelijker is om de achteruitgang in het denken weer te geven: het niveau van taalgebruik neemt, hoe meer de dementie toeneemt, af. Er wordt vrij veel gebruik gemaakt van dialogen, hoewel die later in het boek niet meer voorkomen, omdat Maarten dan in feite niet meer in staat is om normaal met mensen te praten. Eindoordeel Ik vond het een indrukwekkend boek om te lezen, de schrijfwijze van het boek was heel goed en de manier waarop Bernlef alle gebeurtenissen beschrijft en weergeeft volgens de gedachten van een dementerende man vind ik heel knap gedaan. Want hoe kun je nou zeker weten of een dementerend persoon werkelijk zo denkt? Toch lijkt het standpunt van Bernlef me heel aannemelijk, al weet ik niet hoe het voelt om te dementeren. Al met al vond ik het best een beetje een deprimerend boek af en toe, door het medelijden met de arme man en z n vrouw. Dit is een onderwerp waar ik nog lang over na kan blijven denken, de Literatuur met een hoofdletter L. Pagina 7 van 7