GGO s in de voedselketen via een achterpoortje : dierenvoeder

Transcriptie

1 GGO s in de voedselketen via een achterpoortje : dierenvoeder Greenpeace Belgium Genetic Engineering campaign Vooruitgangstraat Brussel Persdienst : Tel. 02/ / Fax. 02/ Elysabeth.Loos@be.greenpeace.org

2 GGO S VERDWIJNEN UIT DE SUPERMARKTEN Sinds de publicatie van de productgids «Met of zonder GGO s» van Greenpeace 1 beslisten de meerderheid van de fabrikanten van voedingswaren (waaronder Danone, Kraft Jacobs Suchard, Master Foods, Nestlé, Unilever en recent zelfs Novartis) en de belangrijkste supermarktketens (Carrefour Belgium, Delhaize-de-Leeuw, Colruyt en Aldi) GGO s en hun afgeleiden te bannen uit hun voedingswaren. Hiermee volgen de producenten de consumenten, die massaal duidelijk hebben gemaakt dat ze geen GGO s in hun dagelijkse voeding willen. Daardoor hebben ze een aantal firma s tot een soms radicale ommezwaai gedwongen 2. De huidige Belgische situatie : voor bijna alle producten die op basis van GGO s (soja/maïs) of één van de talrijke afgeleiden kunnen zijn geproduceerd, garanderen de fabrikanten vandaag dat ze niet voortkomen van transgene planten. 3 In Europa is de situatie identiek. Ook elders wordt de druk van consumenten alsmaar dwingender. Meer bepaald in Japan, Korea, Australië en Nieuw-Zeeland zorgt de druk van de consumenten er voor dat etikettering nakend is. In Brazilië, Argentinië, de Verenigde Staten en Canada, landen die tot de grootste producenten van voedingsgewassen horen en waar tot voor kort geen debat werd gevoerd, aarzelen consumenten niet langer om hun standpunt duidelijk te maken. MAAR ZE BLIJVEN DE VOEDSELKETEN BINNENDRINGEN! Ondanks deze gunstige evolutie stellen we vast dat GGO s nog steeds massaal in het leefmilieu worden geïntroduceerd. De bestemming van de gewassen is dan niet zozeer meer de menselijke voeding maar in overgrote mate het dierenvoeder (gevogelte, varkens, vee, vissen). Over deze belangrijkste afzetmarkt van transgene gewassen, wordt in Europa geen debat gevoerd. Zonder dat ze het weten, laat staan willen, krijgen consumenten die duidelijk GGO s hebben geweigerd, zo toch producten op hun bord die van GGO's afkomstig zijn. Meer dan 60% van de maïs en 97% van het sojameel dat wereldwijd wordt verhandeld, worden gebruikt in dierenvoeder. In Europa is drie vierden van de landbouwgrond bestemd voor de productie van dierenvoeder. Toch blijft de Europese Unie (EU) de grote meerderheid van proteïnen voor dierenvoeder invoeren. In , kwam 70% van deze proteïnen (en quasi alle soja) voor dierenvoeder uit Noord en Zuid-Amerika (Verenigde Staten, Brazilië, Canada en Argentinië) 4. 1

3 SOJA, MAÏS, KOOLZAAD EN DIERENVOEDER: ZE ZIJN ONAFSCHEIDELIJK Soja, maïs en, in mindere mate, koolzaad vormen een belangrijk deel van het dieet van dieren. Soja is de belangrijkste bron van proteïnen voor dierenvoeder ter wereld. Soja wordt vaak aangeboden in de vorm van koeken : soja waaraan een gedeelte van de olie is onttrokken. Dit proteïnerijke product is één van de belangrijkste ingrediënten van het voeder van gevogelte en varkens. Gluten is een nevenproduct bij de productie van maïszetmeel. Gluten, waaraan zemelen en maïskorrels worden toegevoegd, is een energetisch product met een gemiddeld proteïnegehalte. Het wordt gebruikt voor alle vee en voor schapen. Voor de voeding van varkens en gevogelte worden kleinere hoeveelheden gebruikt. Een zeer specifieke toepassing van maïsgluten vindt men in de zuivelproductie. Ook koolzaad wordt als meel geconsumeerd. WIE EET WAT 5? Vee eet grote hoeveelheden maïs. Tot 25% van het veevoeder kan uit maïsgluten bestaan. Ook sojakoeken worden gebruikt, maar in minder belangrijke hoeveelheden. Varkens werken tot 15% aan soja naar binnen. Ook koolzaad vormt een belangrijk bestanddeel van hun dieet (10-15%). Sojakoeken vormen 20% van het voeder van kippen. Ook maïsgluten staan op hun menu. Voor kalkoenen kan soja tot 30% van hun dieet uitmaken. Vissen uit visteelt (zalm en forel) worden gevoed met plantaardige proteïnen en olies. Soja en maïs zijn de belangrijkste bestanddelen 6. 2

4 GGO S IN DIERENVOEDER : DE RISICO S VOOR HET LEEFMILIEU ZIJN DEZELFDE Greenpeace verzet zich tegen de verspreiding van GGO s in het leefmilieu omwille van de onomkeerbare schade die ze er kunnen aanrichten. Of de oogsten nu bestemd zijn voor mensen of dieren, de verspreiding van GGO s in het leefmilieu houdt dezelfde gevaren in 7. De biodiversiteit maakt deel uit van het collectieve erfgoed van onze planeet. Het is dankzij de biodiversiteit dat planten zich kunnen aanpassen aan evoluties van het leefmilieu. Op lange termijn verzekert de biodiversiteit onze voedselzekerheid. Transgene planten komen slechts in een gering aantal variëteiten met hoog rendement voor. Dat versterkt de tendens tot uniformisering van de teelten. Wanneer transgene planten een competitief voordeel verwerven op wilde, natuurlijke planten, dan kunnen deze laatste verdwijnen. Dat zal aanzienlijke ecologische gevolgen hebben. Indien op grote schaal planten worden verbouwd die immuun zijn voor een volledige onkruidverdelger, zal dit leiden tot «woestijnen van biodiversiteit» waar alleen de transgene plant overleeft. Britse wetenschappers hebben aangetoond dat deze transgene planten vogelpopulaties significant zouden kunnen inperken 8. Er bestaan vandaag experimenten met vissen met een menselijk groeihormoon, waardoor deze sneller gaan groeien en ook groter worden. Biologen hebben bewezen dat deze 'supervissen' zich snel kunnen verspreiden binnen een populatie. Op termijn kunnen ze die populatie laten verdwijnen. Zelfs het ontsnappen van één transgen exemplaar in de vrije natuur zou over een lange periode een volledige populatie kunnen doen verdwijnen 9. Indien planten door genetische manipulatie immuun zijn voor een onkruidverdelger, laat dat landbouwers toe er hun velden rijkelijk mee te besproeien en onkruid te bestrijden zonder het gewas zelf in gevaar te brengen. Het grootschalig gebruik van een onkruidverdelger maakt onkruid resistent tegen die onkruidverdelger. Dat zal een aanleiding geven tot het gebruik van alsmaar sterkere chemische bestrijdingsmiddelen. 3

5 De ondernemingen die gewassen ontwikkelen die resistent zijn tegen onkruidverdelgers, zijn nu hun productiecapaciteit voor onkruidverdelgers- aan het opdrijven. 10 GGO s kunnen hun genen overdragen op conventionele planten van dezelfde soort. De genen kunnen ook worden overgedragen op verwante wilde soorten. Genenoverdracht kan ook horizontaal gebeuren (op niet-geslachtelijke wijze) op verschillende soorten -via beweeglijke genetische elementen, zoals virussen of parasieten. Zo heeft men in Canada, in de buurt van drie velden waarop drie verschillende soorten transgeen koolzaad werden geteeld die elk apart resistent waren tegen een verschillende herbicide, vrijwillig koolzaad gevonden dat resistent was tegen de drie herbiciden in kwestie, en dit na slechts twee jaar 11. Een bepaalde maïsvariëteit (Bt-maïs) is gemanipuleerd in functie van resistentie tegen insecten. Ze produceert haar eigen toxines. Aangezien deze toxines in alle delen van de maïsplant, van de bladeren tot de wortels, blijven zitten bestaat het gevaar dat schadelijke insecten er snel resistent tegen worden. Bij een aantal insectenpopulaties is trouwens al resistentie tegen de Bt-toxine vastgesteld. Het Amerikaanse Agentschap voor Milieubescherming (Environmental Protection Agency) heeft voorspeld dat binnen slechts 3 tot 5 jaar de meeste geviseerde insecten resistent zullen zijn 12. De vraag is niet zozeer of insecten en onkruid resistent zullen worden. De vraag is veeleer wanneer. Onschadelijke insecten en andere wilde soorten kunnen het slachtoffer worden van gewassen die hun eigen insectenverdelger aanmaken. De ongewenste effecten kunnen de populaties rechtstreeks treffen of onrechtstreeks (via organismen waarmee ze zich voeden of die nodig zijn om zich voort te planten). Een studie van een Zwitsers laboratorium toont aan dat de mortaliteit van larven van de groene gaasvlieg (een onschadelijk roofinsect dat zich voedt met veelvraters van gewassen) verdubbelde, nadat ze zich hadden te goed gedaan aan maïsboorders die zelf Bt-maïs hadden gegeten 13. Zo blijkt uit een rapport van de Cornell-universiteit, gepubliceerd in het tijdschrift Nature van 20 mei 1999, dat het stuifmeel van de Bt-maïs de larven van de Monarchvlinder kan doden. Deze vrees is recent bevestigd door een veldstudie (die gedurende twee jaar werd gevoerd) door de universiteit van Iowa 14. 4

6 Eenmaal genen zijn losgelaten in het milieu, kan men ze niet meer «terughalen»! GGO's zijn levende organismen. Ze kunnen dus gedurende generaties muteren, zich vermenigvuldigen of zich voortplanten met andere levende organismen. In die zin zijn ze mogelijk gevaarlijker dan chemische verontreinigende stoffen. Eén zaak staat vast: wanneer de rampzalige effecten duidelijk worden, zal het al te laat zijn! GGO s betekenen een tijdbom voor het milieu. Ongestraft het voedingsregime van de dieren die wij consumeren aanpassen kan dat? De aanwezigheid van GGO s in dierenvoeder kan specifieke gezondheidsproblemen met zich meebrengen. Soja, maïs en koolzaad maken een aanzienlijk deel uit van het dieet van het dier. Daarom kan een verandering in de voedings- of toxische bestanddelen van een product, met weinig impact bij menselijke consumptie, wel significant zijn in het geval van dierlijke consumptie. Daarenboven eten dieren planten, delen van planten en nevenproducten die niet door mensen worden geconsumeerd 15. Dit specifieke risico is reeds in 1992 gemeld door de directeur van het Centrum voor dierengeneeskunde van het Ministerie van volksgezondheid van de Verenigde Staten. De Food and Drug Administration (FDA) heeft er nooit rekening mee gehouden. 5

7 EEN DUIDELIJKE EVOLUTIE... IN EEN MARKT DIE OP HET PUNT STAAT OM OVERSTAG TE GAAN De huidige situatie inzake dierenvoeder is zeer gelijkaardig aan die voor menselijke voeding in Het leek toen moeilijk om belangrijke hoeveelheden GGO-vrije ingrediënten te verkrijgen. Dat is gelukkig positief geëvolueerd Alternatieven zijn er : conventionele soja (GGO-vrij) is in grote hoeveelheden verkrijgbaar in Brazilië. Sommige fabrikanten doen een beroep op landen als India of Thailand. In Frankrijk gebruiken producenten «soja de pays». Op een aantal hectaren in Spanje na, is de maïs die in de EU wordt verbouwd volledig GGO-vrij. Daarbij komt dat in de EU geen enkele transgene koolzaadvariëteit mag worden geteeld. Er zijn alternatieve ingrediënten op de markt op basis van lupine of luzerne. In de GGO-producerende landen worden GGO s en GGO-vrije gewassen nu gescheiden. Archer Daniels Midland (ADM), de nummer twee in de wereld voor de verwerking van granen en oliehoudende planten, raadt Amerikaanse boeren aan hun gewassen te scheiden. Andere spelers op de markt volgen. Omdat de vraag blijft stijgen, biedt nu zelfs Cargill, de nummer één in de wereld die nauwe banden met Monsanto heeft, zijn Europese klanten de mogelijkheid GGO-vrije soja uit Brazilië aan te kopen. De prijs ligt 5 à 10 % hoger 16. Naar aanleiding van een vraag van het Britse House of Commons voorspelde Graham Secker, algemeen directeur van Cargill, dat de markt voor dierenvoeder de voedingsmarkt voor menselijke consumptie zou volgen 17. Meer en meer fabrikanten van dierenvoeder en producenten van vlees, eieren, melk, kaas en vis kondigen hun intentie aan om GGO s volledig uit de voedselketen te verwijderen. In Frankrijk is dat reeds het geval voor de gevogeltespecialist Bourgoin en de voederleverancier Glon Sanders. De supermarktketen Carrefour heeft beslist rechtstreeks ton Braziliaanse (GGO-vrije) soja aan te kopen voor zijn leveranciers van gevogelte en varkensvlees. 6

8 In het VK hebben grote supermarktketens als Iceland, Marks & Spencer en Sainsbury s aangekondigd GGO s uit dierenvoeder te elimineren. In Zwitserland doen de supermarktketens Coop en Migros hetzelfde. Wiesenhof en Stolle, de twee grootste kippenproducenten van Duitsland, verantwoordelijk voor 50% van de Duitse markt, gebruiken geen GGO s om hun gevogelte te voederen. Vandaag nemen ook in België de voornaamste supermarktketens een duidelijk standpunt in. Het lastenboek van de biologische landbouw verbiedt het gebruik van GGO s, zowel in menselijke voeding als voor dierenvoeder. GGO s zijn nog niet verdwenen uit de voedselketen. Het is echter perfect mogelijk dat doel te bereiken. Het gaat om een duidelijke wil van de consument (zie bijlage 1). Het is aan de verschillende actoren in de voedingssector (fabrikanten en supermarktketens, leveranciers van dierenvoeder en leveranciers van landbouwgrondstoffen) om aan die wil tegemoet te komen. 7

9 WAT WIL GREENPEACE? Greenpeace verzet zich tegen de verspreiding van GGO s in het leefmilieu. Ze brengt moeilijk te evalueren risico s mee en de potentiële schade is onomkeerbaar. Dit geldt eveneens voor de verspreiding in het leefmilieu van transgene planten bestemd voor dierenvoeder. Greenpeace vraagt de fabrikanten en supermarktketens rekening te houden met wat de consument verwacht en te garanderen dat de eieren, de melk, de kaas, het vlees en de vis die ze verkopen enkel voortkomen van dieren die GGO-vrij gevoederd zijn. Greenpeace vraagt de leveranciers van dierenvoeder garanties te bieden dat het voeder dat zij verkopen geen GGO s bevat en ook niet van GGO s is afgeleid. Greenpeace vraagt de leveranciers van landbouwgrondstoffen garanties te bieden dat de grondstoffen die zij verkopen geen GGO s bevatten en ook niet van GGO s zijn afgeleid. HET ENGAGEMENT VAN GREENPEACE: Greenpeace zal het publiek informeren inzake de problematiek van GGO s in dierenvoeder Greenpeace zal de consumenten informeren inzake het beleid van fabrikanten en supermarktketens Greenpeace zal zich richten tot fabrikanten en supermarktketens opdat ze garanties zouden bieden dat voedingsmiddelen als melk, eieren, kaas, vlees en vis voortkomen van dieren die GGO-vrij gevoederd zijn Greenpeace zal zich richten tot leveranciers van dierenvoeder en van landbouwgrondstoffen opdat ze enkel producten commercialiseren die geen GGO s bevatten en ook niet van GGO s zijn afgeleid Greenpeace zal zich richten tot de politieke machthebbers op het Belgische en Europese niveau met het oog op een spoedige wetgeving op nieuwe voedingsmiddelen voor dieren (Novel Feed) gebaseerd op het voorzorgsprincipe, met garanties inzake informatie aan het publiek en bescherming van het leefmilieu Greenpeace zal de moderne biologische landbouw bevorderen - een duurzaam alternatief 8

10 BIJLAGE 1 : DE CONSUMENTEN HEBBEN EEN DUIDELIJKE KEUZE GEMAAKT! Uit een peiling, uitgevoerd door INRA Belgium (ex-marketing Unit) op vraag van Greenpeace in februari 2000 blijkt dat een overgrote meerderheid van de Belgische publieke opinie (84% van de Belgen had al van GGO s gehoord) verkiest geen voedingsproducten als vlees, melk, eieren, kaas te consumeren indien ze afkomstig zijn van dieren die met GGO s zijn gevoederd 18. Deze weerstand is nog groter dan die tegen producten bestemd voor menselijke consumptie (80%). VOORKEUREN IN TERMEN VAN DIEREN Wat betreft producten als vlees, melk, eieren, kaas, geeft u er de voorkeur aan dat deze afkomstig zijn van dieren die gevoed zijn met genetisch gemanipuleerde organismen OF niet op basis van genetisch gemanipuleerde organismen? (100 % = personen die reeds gehoord hebben van GGO S) 84% 2% 14% Met GGO Zonder GGO Zonder mening Houding tegenover de Genetisch Gemanipuleerde Organismen Als gevolg van het succes van de Productgids «met of zonder GGO s», is aan de lijsten die men via Internet kan raadplegen een eerste lijst van producten afkomstig van dieren die GGO-vrij gevoederd zijn toegevoegd ( 9

11 BIJLAGE 2 : DE BELANGRIJKSTE PRODUCENTEN De twee belangrijkste producenten van soja zijn de Verenigde Staten en Brazilië. In 1999 verbouwden de Verenigde Staten ongeveer 30 miljoen hectaren soja, 57% daarvan was genetisch gemanipuleerd (in 2000 is dit percentage gedaald tot 54% zie figuur 1 19 ). Vijfennegentig procent van de sojaproductie van de Verenigde Staten is bestemd voor dierenvoeder over de hele wereld 20. In twee jaar ( ), is de waarde van de export van sojabonen naar de EU met de helft gedaald. In hoofdzaak door de daling van de uitgevoerde hoeveelheid (van 9,7 miljoen ton naar 7,7 miljoen ton 21 ), maar ook door een daling van de marktwaarde van de soja. Fig. 1 GGO-gewassen in de Verenigde Staten Percentage GGO's in verhouding tot de totale oppervlakte 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% Jaar Soja Maïs Met ongeveer 6 miljoen hectaren soja, waarvan 70% genetisch gemanipuleerd is 22, is Argentinië de andere grote producent van transgene soja. En 1998, heeft Argentinië één miljoen ton sojabonen en meer dan 6 miljoen ton sojameel naar de EU uitgevoerd. In Brazilië, is de teelt van transgene soja niet toegelaten. De laatste jaren is er sprake van een substantiële toename van de export van Braziliaanse soja naar Europa (zie figuur 2 23 ). In 1999, heeft de EU ongeveer 7 miljoen ton sojabonen en evenveel sojameel uit Brazilië ingevoerd

12 Fig. 2 Export van soja naar de EU Ton (miljoen) Jaar VS Brazilië In 1998 hebben de Verenigde Staten ongeveer 30 miljoen hectaren maïs verbouwd. In 1999 werd op 33% van die oppervlakte transgene maïs verbouwd. In 2000 is dit percentage gedaald tot 25% (zie figuur 1) 25. In 1999 heeft Canada 8,3 miljoen ton koolzaad geproduceerd. Op ongeveer 60% van de oppervlakte aan koolzaad werd transgeen koolzaad geteeld. Meerdere variëteiten van transgeen koolzaad zijn goedgekeurd voor commercialisering in Canada, maar niet voor import in de EU. Dit geldt meer bepaald voor het koolzaad dat resistent is tegen de onkruidverdelger Roundup van Monsanto. 11

13 BIJLAGE 3 : DE EUROPESE WETGEVING : EEN JURIDISCH VACUUM Tot op vandaag bestaat er op het niveau van de Europese Unie geen enkele specifieke wetgeving inzake de veiligheid of de etikettering van transgene voedingsmiddelen voor dieren. De Europese Commissie had beloofd aan de Raad een voorstel over te maken voor een Verordening inzake nieuwe voedingsmiddelen voor dieren (Novel Feed) voor het einde van het Portugese voorzitterschap. Het blijft wachten op dat voorstel. De enige juridische tekst die indirect- van toepassing is op dierenvoeder met GGO s of afgeleiden ervan is op dit ogenblik de Richtlijn 90/220. Deze reglementeert de opzettelijke verspreiding van GGO s in het leefmilieu en de commercialisering ervan. Deze Richtlijn, die nu herzien wordt, is in Belgisch recht omgezet door het KB van 18 december Wat de etikettering van dierenvoeder betreft : voedingsmiddelen die bestaan uit GGO s of die GGO s bevatten moeten geëtiketteerd zijn. Samengesteld voeder dat bestaat uit een mengeling van GGO s en conventionele ingrediënten moet melding maken van de eventuele aanwezigheid van GGO s. Maar de controles zijn ontoereikend. Minister van landbouw, Jaak Gabriëls, geeft het zelf toe : «in 1999 ontbrak de vermelding bevat gemanipuleerde soja/maïs op de meerderheid van de stalen van grondstoffen en samengesteld voeder» 26. Voor producten als melk, eieren, kaas, vlees of vis die voortkomen van dieren die met GGO s zijn gevoederd is geen etikettering voorzien. De consumenten kunnen op geen enkele manier de oorsprong van die voedingsmiddelen achterhalen. Intussen zijn alle GGO s die toegelaten zijn in het kader van de Richtlijn 90/220 inzake de invoer, de teelt, de verwerking en/of de commercialisering automatisch ook toegelaten voor dierenvoeder. Daarbij horen de transgene Roundup Ready soja en de Bt-maïs van Monsanto, de Bt-maïs van Novartis, het koolzaad dat resistent is tegen de onkruidverdelger Basta en de Bt-maïs van AgrEvo. 12

14 NOTEN 1 De twee eerste edities van de gids, verspreid op exemplaren, waren snel uitgeput. Op vraag van het publiek is er een derde editie gekomen. Op het speciale telefoonnummer dat Greenpeace had voorzien, zijn meer dan vragen om inlichtingen binnengelopen. Op de website van Greenpeace België ( wordt de gids voortdurend geactualiseerd. Meer dan bezoekers hebben de Internet-versie van de gids geraadpleegd. 2 Op 1 juni 1999, schreef Unilever in een brief aan een Belgische consumente : Unilever is voorstander van een verantwoord gebruik van de moderne biotechnologie Wij stellen vast dat de Belgische consumenten minder gevoelig zijn voor het onderwerp GGO s dan de Britse consumenten. In januari 2000, antwoordde dezelfde firma aan Greenpeace België : Gezien de toenemende commotie rond GGO s in een aantal Europese landen, maar vooral omdat het gebruik van genetisch gemodificeerde soja of maïs geen voordelen oplevert noch voor de consument, noch voor Unilever- kiest Unilever België ervoor over te stappen naar ingrediënten, additieven en aroma s van GGO-vrije oorsprong. 3 Begin oktober 2000 is meer dan 90% van de producten opgenomen in de lijsten van Greenpeace gegarandeerd niet afkomstig van GGO s. Bij de publicatie van de lijsten in maart jl., stond bijna één product op twee in de «rode lijst», de lijst van producten waarvoor de producent geen garanties kon bieden dat hij geen transgene soja/maïs gebruikte. Voor de meerderheid van de producten die nu nog in de «rode lijst» voorkomen zijn de fabrikanten volop bezig de nodige maatregelen te treffen om garanties te kunnen bieden dat ze geen transgene soja/maïs gebruiken. 4 European Parliament : Europe s deficit in feedstuffs and agenda Via CIWF Factory Farming and the Environment. 5 Reuters, «What goes into animal feed?», 22 juli Een volledig dossier is ter beschikking op 8 Watkinson A, Freckleton R, Robinson R, Sutherland W, Prediction of biodiversity response to genetically modified herbicide-tolerant crops, Science, 1 september Proceedings of the National Academy of Sciences, vol 96, p13853, in New Scientist, 4 december Monsanto, bijvoorbeeld, is in Brazilië begonnen met de bouw van een fabriek voor de productie van Roundup met een waarde van 550 miljoen USD (Dow Jones News, 13 januari 2000) 11 McArthur M, Triple-resistant canola weeds found in Alberta, Western Producer, 10 februari EPA Pesticide Fact Sheet 4/98 13 Hillbeck A, Baumgartner M, Fried PM & Bigler F (1998), Effects of transgenic Bt corn-fed prey on mortality and development time of immature Chrysoperla carnea (Neuroptera : Chrysopidae), Environmental Entomology, vol 27, No.2, pp Hansen Jesse L, Obrycki J, Field deposition of Bt transgenic corn pollen : lethal effects on the monarch butterfly, Department of Entomology, Iowa State University 15 Dr Howard C, Hazards to food and animal feed, in GM on trial, Greenpeace, p Reuters, Cargill Europe gears up to crush non-gm soy, 5 april Op Volledige gegevens beschikbaar op 19 Bron : Soya Blue Book Farming News, 16 juli 1999, «US producers rule out GM-segregated soya». Via CIWF Factory Farming and the Environment. 21 Bron : Soya Blue Book Op basis van een document overhandigd aan Greenpeace door de Argentijnse regering in juni Bron : Soya Blue Book

15 24 Bron : Soya Blue Book Bron : Soya Blue Book Brief aan Greenpeace van 16 februari