Rotterdam: daadkrachtige en innovatieve klimaatstad

Transcriptie

1 r o t t e r d a m k l i m a at s ta d a c t i e p r o g r a m m a m i t i g a t i e

2 2

3 Rotterdam: daadkrachtige en innovatieve klimaatstad Europa is verantwoordelijk voor een vijfde van de wereldwijde uitstoot van CO 2. De EU wil de uitstoot van broeikasgassen met 20% terugbrengen. Daarom heeft elk EU-land de plicht om zijn uitstoot te reduceren. Dit geldt ook voor Nederland. Tot 2020 wil Nederland de uitstoot van CO 2 met 30% verminderen, ten opzichte van Als internationale havenstad met een sterke industrie draagt Rotterdam momenteel voor ongeveer 16% bij aan de Nederlandse CO 2 -uitstoot. De initiatiefnemers van het Rotterdam Climate Initiative (RCI) hebben met elkaar afgesproken dat de uitstoot van CO 2 in 2025 gehalveerd moet zijn ten opzichte van De doelstelling van het RCI reikt echter verder dan enkel CO 2 -vermindering. In 2025 is de stad ook 100% klimaatbestendig. Bovendien wordt tegelijkertijd gewerkt aan de versterking van de Rotterdamse economie. RCI is een samenwerking van de gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam NV, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs. Binnen de totale klimaataanpak van het RCI bestaat een speciaal actieprogramma voor de stad. Dit is gericht op de lange termijn klimaatdoelstelling en de ambities van Rotterdam. Het actieprogramma richt zich op kansen en draagt bij aan een duurzame, aantrekkelijke en economisch sterke stad. Voor een geslaagde uitwerking van de ambities is samenwerken van groot belang. Iedereen draagt zijn steentje bij aan een beter klimaat. Het actieprogramma wordt aangestuurd door het Programmabureau Klimaat van de gemeente Rotterdam, partner van het RCI. Het actieprogramma zet in op zowel de oorzaken als de gevolgen van klimaatverandering. Wat wij doen op het gebied van CO 2 -reductie vindt u terug in het actieprogramma mitigatie. 3

4 4 4

5 De Rotterdamse aanpak: 50% CO 2 -reductie Hoe pakken we het aan? Het actieprogramma mitigatie werkt aan de oorzaken van klimaatverandering en zet in op CO 2 -reductie in de stad. Hiervoor gaan we uit van de Rotterdamse Energie Aanpak (REAP). Dit is de Rotterdamse vertaling van de Trias Energetica met als bijzonder extra element het uitwisselen van reststromen van energie. De Rotterdamse aanpak is een stappenplan bedoeld voor bedrijven, huishoudens en overheden, om stap voor stap klimaatvriendelijker te worden: 1. Energiebesparing: verminderd gebruik van energie voor met name gebouwen, vervoer, industrie, het MKB en de openbare ruimte. 2. ENERGIEUITWISSELING: het uitwisselen van reststromen van energie. 3. ENERGIE VERDUURZAMEN: Rotterdam zet in op het gebruik van energie uit wind, zon en biomassa. Het actieprogramma mitigatie is gebaseerd op boven staande stappen. We gaan voor de uitvoering uit van de volgende acht thema s: gebieden en ruimtelijke processen; duurzame gebouwen voor wonen en werken; optimale energie-infrastructuur; duurzame buitenruimte; duurzame mobiliteit; duurzame energie in de stad; duurzame economie & innovatie en duurzame bedrijfsvoering. Wie doen er mee? Het Programmabureau Klimaat heeft de opdracht om de gemeente in al haar facetten te mobiliseren en ondersteunen bij het verduurzamen van plannen en processen. De functie van het Programmabureau Klimaat ligt dus niet bij de uitvoering van projecten maar bij het aanjagen ervan. Om de klimaatambities waar te maken, wordt nauw samengewerkt met bijvoorbeeld gemeentelijke diensten, marktpartijen, kennisinstellingen en organisaties. De inzet van iedereen is nodig. En dat gebeurt! Ontwikkelaars, bedrijven, beleggers, vervoerbedrijven, onderwijsen kennisinstellingen, woningbouwcorporaties en Rotterdammers dragen allemaal hun steentje bij. Rotterdammers pakken het klimaat aan De uitvoering van het actieprogramma wordt ondersteund door communicatie. De afgelopen jaren is veel gedaan aan de bewustwording over de oorzaken en gevolgen van klimaatverandering. In de komende jaren ligt de nadruk op het bieden van handelingsperspectief; wat kunnen Rotterdammers en Rotterdamse bedrijven en - instellingen zelf doen voor een beter klimaat. Klimaatverandering is een zaak van iedereen. Daarom inspireren de communicatie-uitingen Rotterdammers, bedrijven, organisaties en beleidsmakers om zich in te zetten voor een beter klimaat. Zo wordt bijvoorbeeld gewerkt aan een digitaal loket op internet. Hier kunnen bewoners van de Maasstad terecht met vragen en worden zij op weg geholpen met de juiste adressen voor adviezen en producten. De resultaten van de inspanningen van de klimaataanpak worden dit jaar steeds zichtbaarder. Dit benutten we in de communicatie om te inspireren en te tonen dat de inspanningen effect hebben. We laten zien dat iedereen kan bijdragen aan een beter klimaat. 5

6 6

7 Programmabureau Klimaat Dit bureau is de gemeentelijke vertegenwoordiging in het Rotterdam Climate Initiative. Het programma richt zich zowel op adaptatie (gevolgen) als mitigatie (oorzaken). Adaptatie Rotterdam Climate Proof houdt zich bezig met aanpassingen aan klimaatverandering zodat Rotterdam 100% klimaatbestendig is in Mitigatie Het actieprogramma mitigatie richt zich op CO 2 -reductie in de stad en levert hiermee haar bijdrage aan de ambitie van 50% CO 2 - reductie in 2025 ten opzichte van Internationaal bedrijfsleven, kennisinstellingen en hogere overheden Beperking CO2-emissie en energiereductie; een duurzame ontwikkeling, een aantrekkelijke woonstad; een sterke economie; economische en maatschappelijke rentabiliteit; voorbeeldeffect; synergie met ontwikkelingen in de stad. planontwikkeling Aanjagen, initiëren en faciliteren contacten advies Definitie doelstellingen, effectiviteit en te volgen traject communicatie Doelstellingen, concepten en projecten richting burgers en bedrijfsleven inspraak Afhandeling bestuurlijke vragen, moties en vragen van burgers samenwerking van externe partijen en gemeentelijke diensten besluitvorming Binnen de samenwerking RCI en gemeentelijk bestuur projectsturing Inhoudelijke en financiële voortgangsrapportage planuitvoering Partijen worden gemobiliseerd; voorlopers worden gestimuleerd; aantoonbaar lange termijn effect; een vliegwieleffect richting doelstellingen

8 Resultaten tot en met 2009 Het Programmabureau Klimaat werkt hard aan het terugdringen van CO 2 -uitstoot in de stad. Tot nu toe zijn onder meer de volgende resultaten bereikt. Afspraken Er zijn overeenkomsten gesloten met verschillende woningcorporaties waaronder Woonbron, Com.wonen en Woonstad Rotterdam, over vergaande energiebesparing (3% per jaar). Op 16 juli 2008 is in Rotterdam het convenant Duurzaam Ontwikkelen ondertekend door een groot aantal marktpartijen en de gemeente. Er is afgesproken dat de vastgoedsector op grote schaal gaat samenwerken om Rotterdamse bouwprojecten duurzamer te maken. De gemeente en de RET gebruiken 100% groene stroom. Er is een overeenkomst gesloten met de RET over energiebesparing in het openbaar vervoer. In zeer nauwe samenwerking met de afdeling Verkeer en Vervoer van ds+v wordt duurzaamheid een vast onderdeel van het Rotterdams beleid voor verkeer en vervoer. Eind 2009 is Rotterdam gestart met het biodiesel B30 project. In een unieke samenwerking kiezen vervoerders, pomphouders en autoleveranciers voor biodiesel. Vijf grote vrachtvervoerders hebben afgesproken om minimaal twee jaar met vrachtauto s en huisvuilwagens op biodiesel te rijden. De ambitie om als gemeente duurzaam in te kopen is vastgesteld: 75% in 2010 en 100% in Meer dan 7500 mensen tekenden symbolisch voor een beter klimaat tijdens de Iktekenervoor campagne. Kennis In juni 2009 is de Rotterdamse Energie Aanpak (REAP) gepresenteerd. De gemeente Rotterdam, DSA stedenbouw en architectuur, JA architecten en de TU Delft ontwikkelden een methode om nieuwe en bestaande gebouwen, wijken en gebieden CO 2 -neutraal te maken. De kern van de methode is het benutten van afvalstromen van energie. Rotterdam is actief lid van de Dutch Green Building Council. De onderzoeksraad richt zich op een gemeenschappelijk meetinstrument van duurzaamheid in gebouwen en gebieden. Er is intensieve samenwerking met de Erasmus Universiteit, TU Delft en Hogeschool Rotterdam. Diverse leerstoelen zijn gerealiseerd waaronder die voor professor Braungart. Hij doceert vijf jaar lang het cradle-to-cradle concept. Er is een concept Toolbox Groen en Klimaat voor ontwerpers van de buitenruimte in Rotterdam gemaakt. De toolbox bevat 45 praktische instrumenten om op diverse ontwerpniveaus (stad, wijk en straat) groen zo te benutten dat de stad beter bestand is tegen hitte en fijnstof. Meerdere congressen en conferenties op het gebied van duurzaamheid vonden plaats. Op de website staan allerlei tips om zelf bij te dragen aan een beter klimaat. 8

9 Inspirerende voorbeelden In Rotterdam is 30% van de verkeerslichten voorzien van LED-verlichting. Succesvolle pilots met duurzame verlichting gingen van start in onder meer Kralingen, Prinsenland en Hoogvliet. Testpilots met windturbines en zonnepanelen op daken van van flatgebouwen leerden ons meer over het gebruik van wind- en zonne-energie. Verschillende duurzame gebouwen zijn gerealiseerd. Een daarvan is Central Post. Bij de renovatie van dit gebouw is duurzaamheid in de meest brede zin van het woord toegepast. In Rotterdam is een aantal historische panden omgebouwd tot zeer energiezuinige woningen volgens het PassiefHuis concept. Het gebouw Laan op Zuid, een achtien etages tellend kantoorgebouw, is duurzaam gebouwd. Het pand behoort tot de top van duurzaamst gerealiseerde kantoorgebouwen van Nederland. Voor het ontwerp van het nieuwe Stadskantoor is een prijsvraag uitgeschreven waarbij duurzaamheid een belangrijk criterium was. Architectenbureau OMA heeft de prijsvraag gewonnen. Eind 2009 is de innovatieketen van start gegaan. De innovatieketen is gericht op het begeleiden van de duurzame starter met een slim idee tot succesvol ondernemerschap. In Rotterdam zijn tankstations voor biodiesel, bio-ethanol en aardgas geopend. Ook het college van Burgemeester en Wethouders rijdt op biobrandstof. De Hogeschool Rotterdam maakt gebruik van een elektrische deelauto. Op de Wilhelminapier rijdt een elektrische shuttle en de RET heeft een aantal hybride stadsbussen. De eerste oplaadpunten voor elektrisch vervoer zijn gerealiseerd. Bij deze oplaadpunten kan een elektrische fiets, - scooter of auto worden opgeladen. Rotterdamse straten deden enthousiast mee met het Klimaatstraatfestival. Bij ondernemers van de winkelstraat Nieuwe Binnenweg, werden energiescans uitgevoerd. De scans bieden de winkeliers realistische en nuttige besparingsadviezen. Er is een aantal succesvolle voorlichtingsbijeenkomsten over energiebesparing geweest voor zorg- en kennisinstellingen. Het televisieprogramma Mulder & Sno op RTV Rijnmond informeerde Rotterdammers over de zin en onzin over het klimaat. 192 vrouwen uit de Tarwewijk in Rotterdam kregen van wethouder Grashoff een milieucertificaat. De vrouwen geven voorlichting in de buurt over energiebesparing. Dit in het kader van het project om energie te besparen bij lagere inkomens. 9

10 C e n t r a l D i st r i c t Het gebied rond het Centraal Station in Rotterdam wordt ontwikkeld tot een multifunctioneel gebied. Mobiliteit (HSL, RandstadRail), de centrale ligging en de mix van multinationals, lokale bedrijvigheid en wonen, maken Rotterdam Central District in de toekomst tot een bruisende stadsentree voor Rotterdam. Bij de gebiedsontwikkeling van Rotterdam Central District staat duurzaamheid hoog in het vaandel. In nauwe samenwerking met de stakeholders in het gebied wordt ingezet op een zo duurzaam mogelijke gebiedsontwikkeling. Daarbij wordt gedacht aan duurzaam materiaalgebruik, energieverbruik, restwarmte, koude- en warmteopslag en collectieve afvalinzameling en -transport. Een concreet voorbeeld zijn de zonnepanelen die op het dak van het Centraal Station komen. Deze leveren duurzame energie voor het station. Op één van de drukste en meest centraal gelegen plekken kunnen reizigers zien dat zonne-energie werkt en tevens een verfraaiing van de architectuur kan zijn. 10

11 aanpak in acht thema s Het actieprogramma mitigatie gaat uit van acht thema s. Elk thema pakt de oorzaak van klimaatverandering aan en sluit goed aan bij de uitvoeringspraktijk en verantwoordelijkheid van de gemeentelijke diensten en andere organisaties in de stad. Het is de bedoeling dat zij uiteindelijk de klimaataanpak inv te passen in hun reguliere werk. Voor elk thema zijn projectmanagers aangesteld. De projectmanagers begeleiden de verschillende projecten, beheren de budgetten en verbinden mensen en organisaties aan elkaar. Ze zijn de spin in het web voor een complete klimaataanpak. T h e m a 1 : G e b i e d e n e n r u i mt e l i j k e p r o c e s s e n Rotterdam wil de uitstoot van CO 2 met 50% verminderen in 2025 ten opzichte van 1990, dit geldt tevens voor de gebouwde omgeving. Dat is niet eenvoudig en vergt een vergaande beïnvloeding van allerlei processen in de stad. De stad moet als het ware opnieuw uitgevonden worden; re-inventing Rotterdam. Met een optimaal gebruik van het warmtenet, warmte en koude energie-uitwisseling, energie besparen in bestaande bouw en investeren in energiezuinige nieuwbouw is veel winst te behalen voor CO 2 -reductie. Maar er is meer nodig. Bij ruimtelijke processen moeten klimaat en energie vanaf het eerste moment hoog op de agenda staan. Bij energiebesparing gaat het niet alleen om minder CO 2 - uitstoot maar ook om economische aspecten. Denk daarbij aan werkgelegenheid, betaalbaarheid en de zekerheid dat duurzame energie op de lange termijn daadwerkelijk geleverd kan worden. Daarnaast moet bij de inzet van duurzame energie en dan met name bij het gebruik van biomassa, altijd rekening worden gehouden met de lokale luchtkwaliteit. Rotterdam wil behalve een schone ook een economisch sterke stad zijn. Daarom benutten we de kansen die verduurzaming biedt. Het is belangrijk om aan te tonen dat duurzaam ontwikkelen leidt tot meerwaarde voor de stad, het betreffende gebied, Rotterdammers en andere partijen. In de Stadsvisie Rotterdam zijn VIP-gebieden aangewezen. Het Programmabureau Klimaat helpt het ontwikkelingsproces een duurzame richting op te gaan. Zo doen we dat In september 2010 worden de resultaten van het convenant Duurzaam Ontwikkelen uit 2008 opnieuw gemeten. Het resultaat moet zijn dat in elk deel van de levenscyclus van een gebouw - van plan en ontwerp via bouw- en gebruiksfase tot en met de sloop - aandacht is voor reductie van de CO 2 -uitstoot. Vanaf 2009 wordt zo een kwart van de CO 2 -uitstoot bespaard en vanaf 2011 al de helft. De kern van de Rotterdamse Energie Aanpak (REAP) is het benutten van afvalstromen van energie. Op veel plaatsen zoals zwembaden is behoefte aan warmte terwijl op andere plaatsen juist veel warmte verloren gaat (zoals bij een ijsbaan of supermarkten). Vraag en aanbod worden met deze aanpak binnen een gebied met elkaar verbonden. De methode is overal toe te passen en modelmatig toegepast in het project Hart van Zuid. In 2010 wordt het in praktijk gebracht in de ontwikkeling van het Stadionpark en de Stadshavens, om zoveel mogelijk energie te besparen. VIP-gebieden Het Rotterdamse havengebied staat aan het begin van een metamorfose. Zowel aan de rechter als de linker Maasoever gaan de havens de komende decennia drastisch veranderen tot een gebied waar wonen en werken samen gaan: Stadshavens. De havens die dicht bij de stad liggen worden ontwikkeld tot duurzame, innovatieve en moderne werk- en woonomgevingen. In de Stadshavens worden tot 2040 onder meer zo n klimaatbestendige woningen gebouwd, waarvan ca op het water. Bij de bouw worden duurzame materialen gebruikt. De bedoeling is dat de Stadshavens als geheel energieneutraal worden. Voor het nieuw te ontwikkelen Stadionpark zijn diverse thema s benoemd die in de duurzame ontwikkeling uitgewerkt worden. De prioriteit ligt bij energie, een 11

12 optimaal watersysteem en duurzame mobiliteit. Dit uit zich onder andere in energiezuinige maatregelen in gebouwen en woningen, een klimaatbestendig watersysteem, goed openbaar vervoer en onderzoek naar de mogelijkheden voor elektrisch vervoer. Rotterdam Central District, het gebied rond het Centraal Station, kenmerkt zich door duurzaam materiaalgebruik, energieverbruik, restwarmte, koude- en warmteopslag en collectieve afvalinzameling en - transport. Rotterdam werkt aan de wijk Hoboken. De wijk wordt aantrekkelijk voor jonge wetenschappers en kunstenaars maar is bovenal duurzaam. Dat betekent duurzame architectuur, een groene buitenruimte met parken en onder meer m 2 groen dak op het Erasmus MC. In 2030 is Hoboken de buitenplaats in de binnenstad van Rotterdam. Om duurzaamheid breed op te pakken en ook toe te passen in de binnenstad is een regiegroep duurzame binnenstad opgericht. Dit is een samenwerking tussen verschillende gemeentelijke organisaties. Inzet is een uitvoeringsprogramma voor de binnenstad. Zo wordt gewaarborgd dat elementen als duurzame mobiliteit en elektriciteit, het opwekken van duurzame energie en een groene leefomgeving, ook daadwerkelijk worden toegepast. 12

13 T h e m a 2 D u u r z a m e w o o n - e n w e r kg e b o u w e n Woningen in Rotterdam verbruiken in vergelijking met andere grote steden relatief weinig elektriciteit en gas. Dit komt onder meer omdat in Rotterdam naar verhouding veel kleine appartementen zijn. Dit is echter geen reden om achterover te leunen want bestaande woningen gebruiken in vergelijking met nieuwbouw, twee tot zes keer zoveel energie. Belangrijk voor de aanpak is het gegeven dat de helft van de bestaande woningen in eigendom is van woningcorporaties en één vijfde ervan een Vereniging van Eigenaren heeft. Daarnaast blijkt dat 5% eengezinswoningen zijn waarvan een groot deel zich kenmerkt door een erg hoog energieverbruik. Dit wetende, wordt voor bestaande gebouwen dan ook ingezet op Woningcorporaties, Verenigingen van Eigenaren en bewoners en maatschappelijke organisaties. De aanpak van energiebesparing in commercieel vastgoed is opgenomen in het programma Duurzaam Ontwikkelen en het MKB-programma. Het laatste wordt uitgevoerd door de DCMR Milieudienst Rijnmond, één van de vier partners van RCI. Zo doen we dat: We ontwikkelen een informatiefolder voor VvE s. Hierin staan energiebesparende maatregelen voor het uitvoeren van een meerjaren onderhoudsplan. We maken een aanpak waarbij huiseigenaren van oudere huizen ( 80 en ouder) worden aangesproken op energiebesparende maatregelen. De energierekening van bewoners van dit soort huizen kan aanzienlijk omlaag. We maken verdere afspraken met woningcorporaties zoals Woonbron, Com. wonen en Vestia, over vergaande CO 2 -vermindering. We ontwikkelen een gezamenlijk energietransitieplatform. Dit biedt de mogelijkheid voor uitwisseling van kennis en ervaring met betrekking tot energie besparen. Dit platform is bedoeld voor alle woningcorporaties, zowel grote als kleine. We geven zoveel mogelijk online informatie over energiebesparing via D e S l e e p h e l l i n g st r a at Op initiatief van woningcorporatie Woonstad Rotterdam en BAM Woningbouw Rotterdam is een aantal historische panden omgebouwd tot zeer energiezuinige woningen. Er is gekozen voor een renovatie volgens het doos-in-woning principe met zeer goede isolatie en ventilatie. Deze renovatiemethode toont aan dat zeer energiezuinig renoveren in allerlei situaties mogelijk is. Deze zogenaamde passiefhuis principes worden in Duitsland al enige tijd succesvol toegepast. Ook in Nederland neemt de aandacht voor passief bouwen sterk toe, maar is nog nauwelijks toegepast bij renovatieprojecten. De Sleephellingstraat is, voor zover bekend, het eerste project in Nederland waarbij passief renoveren daadwerkelijk in de praktijk wordt toegepast. Zeven historische panden zijn zeer energiezuinig gerenoveerd tot veertien comfortabele woningen. De aard van de panden de voorgevels zijn beschermd stadsgezicht en de mooie locatie vergen een aanpak die het unieke karakter van de panden waarborgt. Duurzame maatregelen die toegepast zijn: zeer hoogwaardige isolatie, driedubbele beglazing, luchtdicht bouwen, goede zonwering, ventilatie en warmteterugwinning, zonneboiler en energiezuinige huishoudelijke apparatuur. Het renovatieproject heeft de PassiefBouwen Award 2009 gewonnen. Het was dat jaar voor het eerst dat deze Award werd uitgereikt. 13

14 T h e m a 3 O p t i m a l e e n e r g i e - i n f r a st r u c t u u r Slim omgaan met energie is noodzakelijk voor een beter klimaat in de stad. Een optimale energie-infrastructuur zorgt ervoor dat de beschikbare energie op de meeste efficiënte manier wordt gebruikt én hergebruikt. Gebouwen en bedrijven gebruiken en/of produceren energie, warmte en koude. Een groot deel van de energie blijft onbenut, dit zijn reststromen. De strategie om optimaal gebruik te maken van die reststromen door de energie/warmte er uit te halen en te gebruiken, draagt bij aan een duurzame stad. Voor Rotterdam is bijvoorbeeld het stadsverwarmingsnet in dit opzicht belangrijk. Het net wordt gevoed met restwarmte uit de industrie. Het programma voor een optimale energie-infrastructuur richt zich op het optimaliseren van het Rotterdamse (rest)warmtenet, optimaal gebruik maken van de energie mogelijkheden van Rotterdamse bodem en onderzoek naar de mogelijkheden om het elektriciteitsnet zo efficiënt mogelijk in te zetten om een forse CO 2 -reductie te realiseren, de zogenaamde smartgrids. Er is niet alleen behoefte aan warmte. Door de klimaatverandering hebben we te kampen met steeds warmere zomers. Er is daarom meer vraag naar koeling van gebouwen. Ook de industrie ondervindt veel hinder van de toenemende warmte. Net als voor warmte is ook voor koeling een optimale energie-infrastructuur belangrijk. Zo doen we dat: Verwarmen en koelen Het uitbreiden van het aantal warmteaansluitingen van woningen en andere gebouwen op het bestaande stadsverwarmingnet dat gevoed wordt door restwarmte uit de industrie. Zo gaat er geen restwarmte verloren en worden meer woningen en andere gebouwen verwarmd door het restwarmtenet van het Warmtebedrijf. Op de Maasvlakte wordt een terminal gerealiseerd voor de opslag van vloeibaar aardgas. Het gebruik van restkoude dat vrijkomt bij het omzetten van vloeibaar gas (Liquid Natural Gas) naar bruikbaar aardgas biedt mogelijk uitkomst om de stad en bepaalde industrie, te koelen in de steeds warmere zomers. Hierdoor is minder elektriciteit nodig voor de koeling. We doen onderzoek naar de haalbaarheid van de toepassing in een productieomgeving, de stedelijke omgeving en het logistieke proces. Energie van Rotterdamse bodem Om geen energie verloren te laten gaan, is opslag onder de grond mogelijk. Dat kan zowel met warmte als koude. De bodem van een verstedelijkt gebied is echter niet geschikt om per woning of gebouw een dergelijk systeem apart aan te leggen. Het kan alleen als meerdere woningen of kantoren zich tegelijk aansluiten op hetzelfde systeem. Er wordt een strategie ontwikkeld om op deze grotere schaal gebruik te kunnen maken van koude- en warmteopslag. Het aantal restwarmtebronnen voor het warmtenet neemt op de lange termijn af. Bijvoorbeeld omdat de industrie verduurzaamd is en dus minder restwarmte produceert. Het warmtenet is daarom flexibel. Nieuwe warmtebronnen zijn eenvoudig aan te sluiten op het net. Er wordt gekeken naar andere duurzame warmtebronnen dan enkel restwarmte. Denk daarbij bijvoorbeeld aan het gebruik van aardwarmte (geothermie). Uit onderzoek blijkt dat de Rotterdamse omgeving geschikt is voor het benutten van geothermische energie. We brengen nu de ondergrond van Rotterdam gedetailleerd in kaart om te kijken wat de potentie van aardwarmte is. Slimme infrastructuur Het elektriciteitsnet kan bijdragen aan CO 2 -reductie door het toepassen van zogenaamde smart grids. Dit zijn intelligente netwerken waar energie aan teruggeleverd kan worden én die het verschil tussen vraag en aanbod kunnen opvangen. Decentrale duurzame energieopwekking is essentieel in het betaalbaar en betrouwbaar verduurzamen van onze energievoorziening. Zonder een smart grid, inclusief smart meters, is het bijna onmogelijk om decentrale energieopwekking te realiseren. Smart meters zijn gericht op het online informeren van bewoners over hun energiegebruik. Smart grid is nodig voor decentrale energie voorziening (zowel vraag als aanbod) door zon, wind en HRe-ketels. Een smart grid kan niet alleen voor elektriciteit worden ontwikkeld maar ook voor warmte. We doen onderzoek naar de haalbaarheid van de toepassing van een smart grid in Rotterdam. Wa r mt e b e d r i j f Met het Warmtebedrijf gaat Rotterdam op grote schaal gebouwen en woningen verwarmen met industriële restwarmte. In de Rotterdamse haven komt een grote hoeveelheid warmte vrij door de industrie. Deze warmte verdwijnt in de atmosfeer of wordt geloosd in het water. Een groot gedeelte van deze warmte is direct bruikbaar voor het verwarmen van gebouwen in de stad. Hiervoor moeten gebouwen in de stad worden aangesloten op restwarmteaansluitingen in plaats van op gasketels. Dit bespaart op het gebruik van aardgas en zorgt daarmee voor een afname van CO 2 -uitstoot. Bovendien leidt dit tot een verbetering van de luchtkwaliteit. Het Warmtebedrijf kan restwarmte ook omzetten in elektriciteit. Naar verwachting levert het Warmtebedrijf in 2012 de eerste warmte. Het nieuwe Maasstad ziekenhuis in Rotterdam-Zuid is dan één van de eerste afnemers. 14

15 T h e m a 4 D u u r z a m e b u i t e n r u i mt e Het totale gemeentelijke elektriciteitsverbruik is circa 115 miljoen kwh. Oftewel een energierekening van circa 30 miljoen euro per jaar. De buitenruimte in de stad verbruikt 40% van dat totaal. Het gaat om energie voor rioolgemalen, verkeerslichten, openbare verlichting, bruggen, tunnels, parkeergarages etc. De gemeente heeft een voorbeeldfunctie en moet dus ook in de eigen bedrijfsvoering de CO 2 -uitstoot halveren. De ketens water en groen mogen niet ontbreken bij het realiseren van een duurzame stad. De zuivering van rioolwater kost veel energie. Oplossingen zoals het maken van gescheiden riolen en het verplicht hergebruiken van regenwater hebben een positief effect op het klimaat. Meer groen in de stad, bijvoorbeeld door groene daken, zorgt voor koelte in de stad en maakt (extra) airco s overbodig. Energieverbruik in miljoen kwh Zo doen we dat: Wij streven ernaar 3% minder energie te gebruiken in de buitenruimte met als einddoel een halvering in 2025 t.o.v In 2010 zijn alle verkeerslichten in Rotterdam voorzien van LED-verlichting lampen op doorgaande wegen maken plaats voor energiezuinige lampen. We maken afspraken met de deelgemeenten om openbare verlichting verder te verduurzamen. Met de dienst Gemeentewerken worden afspraken gemaakt om rioolgemalen te verduurzamen. Aanscherping van de Toolbox Groen en Klimaat op praktische hanteerbaarheid. We bekijken ook hoe de toolbox een plaats krijgt in het reguliere groenbeleid. De toolbox bevat 45 praktische instrumenten om op diverse ontwerpniveaus (stad, wijk en straat) groen zo te benutten dat de stad beter bestand is tegen hitte en fijnstof lampen, gemiddeld 85,7 W lampen, gemiddeld 74,7W lampen, gemiddeld 71,2W D u u r z a m e v e r l i c h t i n g In 2010 zijn alle straatlantaarns voorzien van LED-verlichting en worden nog eens 6000 duurzame lampen gemonteerd in lantaarnpalen langs openbare wegen. Het energieverbruik van de verlichting is daardoor elk jaar lager. 15

16 St r o o m sto ot Steeds vaker duiken in het Rotterdamse straatbeeld elektrische fietsen, scooters, auto s, bestelwagens en zelfs busjes op. Dankzij het programma Stroomstoot zal dat de komende jaren nog veel vaker het geval zijn. Omdat elektrisch vervoer schoon, stil én zuinig is, wil Rotterdam deze vervoervorm flink versnellen. In Rotterdam rijden elektrische veegmachines, scooters en zelfs een elektrische vuilniswagen van de Roteb rond, hebben bij de Kralingse Zoom en op de Wilhelminapier elektrische shuttles hun intrede gedaan, heeft de Hogeschool Rotterdam een elektrische deelauto en maken politie en Stadstoezicht gebruik van Segways. Elektrisch vervoer heeft de toekomst. Helemáál vanzelf gaat een snelle introductie niet. Zo zijn er oplaadpunten nodig om een elektrisch voertuig van - uiteraard groene - energie te voorzien. Ook moet het voor particulieren en organisaties financieel aantrekkelijker zijn om een elektrisch voertuig aan te schaffen. Hoe snel de ontwikkeling gaat, bepaalt vooral de markt van vraag en aanbod. Het programma Stroomstoot schept de juiste voorwaarden om deze marktontwikkeling zo goed mogelijk te ondersteunen en te versnellen. Bijvoorbeeld door te zorgen voor voldoende oplaadpunten en door innovaties te stimuleren. 16

17 T h e m a 5 D u u r z a m e m o b i l i t e i t Rotterdam kent vele vormen van mobiliteit binnen en buiten de stad. Het programma Duurzame Mobiliteit ontwikkelt een strategie voor een duurzaam bereikbare stad. Ook wordt het gebruik van schone, stille en zuinige voertuigen gestimuleerd met een groot aantal pilot projecten. Om een duurzaam bereikbare stad te realiseren wordt eerst gewerkt aan een zo efficiënt mogelijk ingerichte mobiliteitsstructuur. Dit betekent een slimme ruimtelijke ordening, het stimuleren van minder autogebruik en het bieden van alternatieven voor de auto. De mobiliteitsvraag die dan nog overblijft wordt zo duurzaam mogelijk in gevuld. Ook hier speelt de Trias Energetica een rol. Voor duurzame mobiliteit is deze als volgt: 1. Clean use: schoon gebruik van verkeer, vervoer, en logistiek door ruimtelijke planning, kilometerreductie en gedragsbeïnvloeding. Beperk de vraag 2. Clean Vehicles: het stimuleren van zuinige en efficiënte voertuigen. Een verstandig gebruik van bronnen 3. Clean Fuels: Het stimuleren van het gebruik van biobrandstoffen en groene stroom voor elektrisch vervoer. Gebruik van hernieuwbare bronnen Zo doen we dat: De trends en ontwikkelingen die landelijke koplopers en andere sleutelfiguren uit het duurzame mobiliteitsveld verwachten, worden in kaart gebracht en gebundeld in het zogenaamde Wenkend perspectief duurzame mobiliteit. Het perspectief is de verzameling van denkbeelden en kennis van marktpartijen en kennisinstellingen en kan dienen als inspiratiestuk voor een duurzaam bereikbare stad. Het programma Stroomstoot is er om de introductie van elektrische voertuigen in het Rotterdamse straatbeeld te versnellen. Rotterdam is en blijft koploper in elektrisch vervoer. De binnenstad van Rotterdam is bij uitstek geschikt voor de inzet van elektrische voertuigen. In 2010 worden in nauwe samenwerking met de Rotterdamse Aanpak Luchtkwaliteit aanzienlijk meer oplaadpunten geplaatst om elektrische vervoermiddelen op te laden. Bij de Grand Départ van de Tour de France krijgt duurzame mobiliteit zoals bijvoorbeeld de (elektrische) fiets een prominente plek. Onder de noemer New Energy wordt op allerlei manieren de aandacht gevestigd op vormen van duurzaam vervoer. In de zomer van 2010 gaat een pilot van start met twee elektrisch aangedreven stadsbussen bij de RET. De bussen zijn uniek omdat de elektromotor in het wiel zit. Op die manier wordt veel meer energie omgezet in beweging waardoor er bijna geen energie verloren gaat. In 2010 meten we de effecten van het biodiesel B30 project. Het aantal vrachtwagens dat op B30 rijdt neemt toe en we leren van het gebruik van biodiesel en onderzoeken onder meer het effect op de CO 2 -uitstoot en de luchtkwaliteit. EVA (Electric Vehicles for Advanced cities): een uniek samenwerkingsverband op Europees niveau bestaande uit 19 steden, 17 autobouwers, 12 energiebedrijven en enkele vooraanstaande organisaties op het gebied van ICT en research, hebben een projectvoorstel gedaan aan de Europese Commissie. Dit voorstel, gecoördineerd door de gemeente Rotterdam, is gericht op het stimuleren van elektrisch vervoer in Europa. 17

18 d i e r g a a r d e B l i j d o r p De Rotterdamse dierentuin Blijdorp heeft duurzaamheid hoog op de agenda staan. De gemeente Rotterdam werkt samen met deze koploper. Verschillende duurzame toepassingen plaveien de weg naar een CO 2 -neutrale dierentuin. De krokodillen zitten er warmpjes bij door verwarming met een houtsnipperkachel. Dat is veel milieuvriendelijker dan het gebruik van fossiele brandstoffen. Het dak van het Oceanium is bedekt met circa zonnepanelen waarmee het complex wordt verwarmd. Het nieuwe Savannehuis is duurzaam gebouwd. Er is gewerkt met duurzame materialen zoals onbehandeld hout met FSC keurmerk en grassen als riet en geperst bamboe. Het 400 m 3 grote verblijf wordt afhankelijk van het weer gedeeltelijk verwarmd in plaats van de hele ruimte. De giraffen kunnen zelf de warmte opzoeken bij knuffelwanden. De houtsnipperkachel, die ook de Krokodillenrivier verwarmt, levert hiervoor de energie. Het regenwater dat op het dak van het giraffenhuis valt, wordt opgevangen en gebruikt voor het bewateren van de tropische planten in de aangrenzende Krokodillenrivier. Er zijn plannen voor een windmolen om energie mee op te wekken. 18

19 T h e m a 6 D u u r z a m e e n e r g i e e n d e sta d Een belangrijk deel van de CO 2 -reductie is te behalen door het produceren van duurzame energie. De grootste mogelijkheid hiervoor ligt in het havengebied. Hier wordt veel gebruik gemaakt van windenergie en de inzet van biomassa. Voor het stedelijk gebied zijn de mogelijkheden minder grootschalig maar ook hier is een slag te slaan. Met name het gebruik van zonne-energie is geschikt voor de stad. Windenergie en energie uit biomassa zijn eveneens realistische alternatieve energiebronnen. Zo doen we dat: Wind Rotterdam maakt regionale bestuurlijke afspraken over het plaatsen van windmolens. Alle gemeenten binnen de stadsregio moeten zich aan de afspraken houden. We ontwikkelen een strategie om windenergie ook in het stedelijk gebied toe te passen. De Rotterdamse dierentuin Diergaarde Blijdorp is koploper op het gebied van duurzame toepassingen. We onderzoeken de mogelijkheden voor een windmolen die de dierentuin van energie zal voorzien. Naast het inzetten van windenergie op grote schaal, werken verschillende partijen in Rotterdam samen aan projecten voor kleinschalige windenergie. RCI, DonQi, politie Rotterdam-Rijnmond en woningcorporatie Woonbron hebben gezamenlijk een Europese subsidie aangevraagd om dit te realiseren. Zon De gemeente Rotterdam onderzoekt de mogelijkheden van zonne-energie voor gemeentelijke gebouwen. Als duidelijk is welke gebouwen geschikt zijn, worden daar zonnepanelen geplaatst. Bij de bouw van het nieuwe Centraal Station worden al zonnecellen toegepast. Zie ook Rotterdam Central District op pagina 10. Biomassa RCI werkt samen met Diergaarde Blijdorp, de Hogeschool Rotterdam, stadsregio Rotterdam en de provincie Zuid-Holland aan energie-slimme oplossingen voor het gebruik van biomassa in de stad. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het benutten van snoeiafval. T h e m a 7 D u u r z a m e e c o n o m i e e n i n n o vat i e Dit thema is opgesplitst in twee sporen. Het ene spoor is gericht op innovatie en het andere richt zich specifiek op bestaande bedrijvigheid. Innovatie Een duurzamere innovatieve economie is beter voor het klimaat én levert geld op. Hier is dubbele winst te behalen! Het doel is dan ook om de bestaande economie te begeleiden naar een nieuwe duurzame economie. De sleutel hiervoor is duurzame innovatie. Dit versterkt de Rotterdamse economie én biedt alternatieven voor de op fossiele brandstof gebaseerde industrie. Bovendien creëert deze inzet werkgelegenheid voor de hoger opgeleide werknemer. Om dit waar te maken moet Rotterdam een aantrekkelijke vestigingsstad zijn voor innovatieve bedrijven. Ook het delen van zoveel mogelijk relevante kennis en verankering van de bekende drie-eenheid People-Planet-Profit in financiële producten is een noodzaak. Bedrijvigheid De aanpak voor bedrijven in Rotterdam is gericht op gedragsverandering zodat de bedrijfsvoering verduurzaamt. Een duurzamere bedrijvigheid biedt ook economische kansen. Duurzaamheid krijgt dan ook een vaste plek in het economisch beleid van de stad. Het actieprogramma voor het MKB ligt in handen van de DCMR Milieudienst Rijnmond, één van de vier partners van RCI. Zo doen we dat: Innovatie We creëren én tonen inspirerende projecten. Op deze manier komen mensen bij elkaar, raken geïnspireerd en wisselen hun kennis en ervaring uit. Voorbeelden van inspirerende projecten in Rotterdam zijn: de Sustainable Dance Club in WATT, de windturbines van DonQi maar ook energievliegers van Laddermillship. Om tot innovatie te komen, is kennis nodig. Er wordt samengewerkt met kennisinstellingen (TU Delft, de Erasmus Universiteit en de Hogeschool Rotterdam) om hun curriculum te verduurzamen. Daarnaast zijn diverse initiatieven gestart om tot kennisdeling te komen tussen de overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven. Zo is het programma AIDA gericht op het bijeenbrengen van studenten en opdrachtgevers om tot onderzoek rond duurzame onderwerpen te komen. Het regionetwerk KISSZ is van start gegaan en het al eerder actieve kennisnetwerk de Kennisalliantie richt zich nu ook op een makelaarsfunctie tussen kennis en bedrijfsleven op het gebied van klimaat. In de komende periode wordt ingezet op het nog sterker betrekken van het bedrijfsleven bij deze samenwerkingsstructuren. 19

20 Vanaf 2008 is Rotterdam Pioneers gestart. Dit is een netwerk van duurzame innovatieve koplopers die op reguliere basis bijeenkomsten houden voor een breder publiek. Ondernemers, beleidsmakers, besluitvormers van verschillende overheden maar ook wetenschappers en maatschappelijke organisaties behoren tot het publiek. De bijeenkomsten zijn altijd goed bezocht en worden zeer goed gewaardeerd. Ook in 2010 zijn er bijeenkomsten. Eind 2009 is de innovatieketen van start gegaan. De keten bestaat uit incubator Dnamo, voor de start van een bedrijf en accelerator Rotterdam Innovation Centre, voor de groei van het bedrijf. Duurzame ondernemers met een innovatief idee kunnen bij deze twee partijen terecht. Zij helpen met advies, een werklokatie, een eerste klant of financiering. Bedrijf Voor het MKB is een speciaal actieprogramma ontwikkeld. Het MKB-programma stimuleert bedrijven in Rotterdam om hun energieverbruik te verminderen, waardoor CO 2 -uitstoot vermindert en kosten worden bespaard. De projecten in het programma reflecteren de enorme verscheidenheid bij Rotterdamse bedrijven en instellingen. Zo worden bij winkeliers aan de Nieuwe Binnenweg energiescans uitgevoerd, waardoor ze zicht krijgen op de mogelijke besparingen. Hotels en conferentiecentra gaan in heel Rotterdam voor het milieukeurmerk Green Key. Bedrijven en instellingen worden ondersteund met bijeenkomsten en workshops wanneer ze te maken krijgen met milieuwetgeving op energiegebied. Daarnaast is voor ieder Rotterdams bedrijf een gratis startlicentie van de milieu barometer beschikbaar, een handig instrument om inzicht te krijgen in het eigen energieverbruik. D e i n n o vat i e k e t e n De innovatieketen is gericht op het begeleiden van de duurzame Willy Wortel : van idee naar bedrijf. Er zijn twee partijen die hierin helpen: Dnamo, de incubator en het Rotterdam Innovation Centre als accelerator. De incubator (letterlijk: broedplaats) Dnamo is dé plek in Rotterdam waar duurzame en innovatieve starters terecht kunnen voor ondersteuning bij de oprichting en ontwikkeling van hun bedrijf. Dnamo verzorgt strategisch advies, duurzaamheidsadvies en persoonlijke coaching om de oprichting en ontwikkeling van ondernemingen te versnellen. De geselecteerde pioniers werken onder meer aan een nieuwe aandrijfschroef voor de scheepvaart, een concept voor gezonde kindervoeding en innovatieve waterzuiveringtechnologie. Het platform biedt ook werkplaatsen op de RDM Campus voor productontwikkeling, toegang tot faciliteiten van Hogeschool Rotterdam en de TU Delft en kantoorruimte in het Dokkantoor van RDM Campus. Verder hebben startende ondernemers de toegang tot zeer gunstige leningen voor de start van hun bedrijf en kunnen zij putten uit een uitgebreid netwerk. Rotterdam Innovation Centre neemt als accelerator het stokje van Dnamo over in het vervolgtraject. Via hun CleanTech BusinessClub bieden zij ondersteuning bij de groei van de onderneming, het versterken van het netwerk, groeikapitaal en participatie, juridische zaken en ondersteuning bij internationalisatie. Zij werken hiervoor samen met ervaren ondernemers, start-ups, bedrijven, onderzoekers en investeerders. 20