Vijftig jaar rijksbeleid voor Randstad Holland. domineert deze al sinds het begin van de nationale Ruimtelijke Ordening. Opvallend

Transcriptie

1 P. 395 Achtergrond Joop de Boer en Jan Willem Kooijmans De Zuidvleugel staat pas kort op de ruimtelijke ordeningsagenda, maar de Randstad domineert deze al sinds het begin van de nationale Ruimtelijke Ordening. Opvallend daarbij is dat steevast drie thema s de discussie rondom de ontwikkeling van de Randstad vormgeven: de positie binnen de internationale context, spreiding of clustering op nationaal niveau en de ruimtelijke inrichting van de Randstad zelf. De invulling van deze thema s is afhankelijk van tijdsgeest en kabinetskleur. Aandacht voor de internationale concurrentiepositie van de Randstad is opvallend afwezig in de huidige plannen voor de ontwikkeling van het Westen des Lands. Volgens de Werkcommissie Westen des Lands (1958) zijn de concentraties van functies binnen de spaarzame ruimte het centrale probleem in de Randstad. De oplossing voor dit probleem ligt, aldus de commissie, in de aanwezige structuur van de Hollandse metropool. In tegenstelling tot buitenlandse metropolen, die vaak vanuit één centrum uitgroeien tot onhandelbare proporties, dankt de Nederlandse metropool aan zijn historie een heel andere structuur: Hij is uiteengelegd in een kring van grotere en kleinere agglomeraties, elk met zijn eigen centrum rondom het Hollands-Utrechts weidegebied als het groene hart van het geheel (Werkcommissie Westen des Lands, 1958, p. 15). Voor wat betreft de gewenste ruimtelijke ontwikkeling worden drie hoofdlijnen aangegeven. Ten eerste behoud van de historisch gegroeide centra op de stedelijke ring als blijvend en ruimtelijk apart gelegen zwaartepunt; ten tweede behoud van een agrarisch middengebied als centrale ruimte van groot formaat en als laatste, de expansie van de gehele Randstad in uitwaartse richting. Een discours over de ruimtelijke inrichting van de Randstad is hiermee geboren, namelijk: het concentreren van stedelijke ontwikkeling en het open houden van de groene ruimte. Volgens Van der Cammen en De Klerk komt dit discours niet zozeer voort vanuit het tekort aan beschikbaar bouwland, maar meer vanuit een diepgewortelde angst voor de grote stad : Metropolitane ontwikkelingen zoals die zich in Londen en Parijs hadden voltrokken werden volstrekt afgewezen, Nederland moest een land van overzichtelijke steden blijven (Van der Cammen & De Klerk 2006, p. 174).

2 P. 396 Figuur 1 In de afgelopen halve eeuw is er veel veranderd. Eigenlijk is er nu sprake van een totaal andere maatschappij dan in Toch, en dat is opmerkelijk, is de essentie van het beeld over hoe het westen van Nederland ingericht zou moeten worden, nauwelijks veranderd. Er bestaat een sterke continuïteit in beleid, opvattingen en concepten, waarin het duo Randstad en Groene Hart tezamen met de historisch gegroeide policentrische structuur van de Randstad centraal zijn blijven staan. Deze beide denkkaders zijn zo geïncorporeerd in het planologisch discours dat men nauwelijks nog beseft dat het keuzes betreft en geen voldongen feiten. Vanaf 1958 tot het heden kent het rijksbeleid van de Randstad een lange traditie, vaak als onderdeel van de nota s Ruimtelijke Ordening. Deze nota s worden als basis voor dit artikel genomen, als piketpaaltjes van het beleid en de maatschappelijke context door de tijd heen. Terugkijkend is het mogelijk om het rijksbeleid achteraf te beschouwen en kunnen er drie opvallende lijnen worden herkend. Ten eerste blijft het rijksbeleid door de jaren heen zich sterk richten op het controleren van onwenselijke tendensen en minder op het stimuleren van kansen. Daarnaast is het beleid voornamelijk gestoeld op analyse en extrapolatie van de huidige situatie waardoor schijn-

3 P. 397 werkelijkheden ontstaan. Ten slotte lijkt een centraal perspectief en heldere toekomstambitie voor de lange termijn te ontbreken. Nu, bijna vijftig jaar later, wordt getracht het gebrek aan lange termijn perspectief voor de Randstad te herstellen. Als antwoord op de moties Lemstra in de Eerste Kamer is er door VROM een begin gemaakt met een integrale lange termijn visie Randstad Parallel aan dit proces heeft een commissie van wijzen onder leiding van Wim Kok een pleidooi gedaan voor vergaande hervormingen van de bestuurlijke structuur in de Randstad (Commissie Versterking Randstad, 2007). Hierin wordt onder meer gepleit voor het invoeren van een urgentieprogramma voor de Randstad (UPR), dat de economische structuur van de Randstad als geheel moet versterken en voor een aantal nijpende ruimtelijke problemen oplossingen moet vinden. Ook aan de uitvoering van dit UPR wordt inmiddels, gecoördineerd door de minister van VenW, gewerkt. In het licht van deze inspanningen is het goed om de balans op te maken en na te gaan hoe het beleid uit het verleden vertaald wordt naar de toekomst. Vijftig jaar continuïteit in thema s? In de afgelopen halve eeuw zijn de ontwikkelingen in politiek, maatschappelijk, economisch en technisch opzicht snel gegaan (figuur 1). Van een samenleving in

4 P. 398 de jaren vijftig die uitging van ruimte voor voedselproductie, woningnood en de opkomst van de personenauto naar de netwerksamenleving nu, waarin internet, massamobiliteit en integratieproblematiek centraal staan. Toch zou men kunnen stellen dat het beleid voor de Randstad door de jaren heen nauwelijks veranderd is. In vijftig jaar van opeenvolgende nota s staan steeds dezelfde thema s centraal, maar krijgen ze afhankelijk van de kleur van de politieke coalitie op verschillende manieren invulling. In het beleid kunnen drie centrale thema s worden onderscheiden. Ten eerste de positie die wordt ingenomen ten opzichte van de internationale context; verder is er het dilemma van rechtvaardigheid versus doelmatigheid op nationale schaal en ten slotte de ruimtelijke planning van de Randstad zelf, waarbij inrichtingsconcepten en ruimtelijke denkkaders centraal staan. De opeenvolgende nota s laten een beeld zien van een verschuivende focus van de Randstad in overig Nederland naar de Randstad Holland in Europa en de wereld. De mate waarin naar de Europese en internationale omgeving wordt gekeken en waarop beleid wordt ontwikkeld, groeit met elke volgende nota. In de eerste nota (1960) wordt nog vrijwel geen aandacht besteed aan de internationale positie van Randstad Holland. De tweede nota (1967) is al meer internationaal georiënteerd en bevatte kaarten met een West-Europese context. De uitzondering op deze stijgende lijn is de derde nota (1973), die als gevolg van de energiecrisis wordt gekenmerkt door een naar binnen gerichte blik en analyse. Echter, na de derde nota vormt de (concurrentie)positie van de Randstad Holland in Europa en de wereld de rode draad van het beleid. Met de steeds verdere integratie van de Europese markt wordt deze oriëntatie steeds alledaagser en belangrijker. De vierde nota (1988) stelt de mainport-ontwikkeling van de Rotterdamse haven en Schiphol centraal en ziet een groot internationaal belang voor de grote stedelijke centra van de Randstad. De vijfde nota (2002) is het meest expliciet in haar internationale oriëntatie. In deze nota wordt de Randstad als Deltametropool benaderd en gezien als een belangrijke regio in het Europese krachtenveld en boet het nationale schaalniveau aan relevantie in. Het dilemma van rechtvaardigheid versus doelmatigheid komt als vraagstuk van nationale spreiding of regionale versterking in verschillende nota s terug. In de eerste drie nota s is het beleid sterk gericht op de spreiding van de bevolking over het hele land. In de latere nota s is deze focus op bevolkingsspreiding alleen nog impliciet aanwezig of geheel verdwenen, maar het rechtvaardigheidbeginsel blijft steeds het uitgangspunt. De spreiding komt voort uit de angst voor urbanisatie en metropoolvorming. In de derde nota wordt in dit kader gesteld dat het Manhattaneffect voorkomen moet worden. Voor een ander deel vloeit deze spreidingsvoorkeur voort uit de visie dat ruimtelijke spreiding zorgt voor gelijkheid en rechtvaardigheid in Nederland. Het spreidingsbeleid werd met verschillende instrumenten vormgegeven. In de tweede nota wordt overig Nederland gestimuleerd door middel van het zeehavenbeleid, het bouwbeleid, het regionaal-economisch beleid en door de aanleg van (spoor)wegen in perifere gebieden. In de derde nota is er extra steun voor het Noorden en Zuiden via het scheppen van werkgelegenheid bij verschillende overheidsdiensten en door middel van universiteiten (Twente, Eindhoven, Maastricht). Pas met de vierde nota vat het idee voorzichtig post dat voor een gelijkmatige verdeling van de welvaart in Nederland het wellicht effectiever is om de inspanningen te concentreren op de sterkste locaties van het land, in plaats van deze te verdelen over het gehele land. De discussie over een eerlijke verdeling blijft bestaan, maar richt zich nu meer op de spreiding van ruimtelijke investeringen over Nederland. De politieke kleur van het kabinet is daarin bepalend. In de vierde nota ligt het accent onder leiding van een CDA-VVD kabinet op drie stedelijke knooppunten die van internationaal belang zijn. Deze liggen alledrie in de Randstad (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag). In de vierde nota extra is een CDA-PvdA kabinet aan de macht en is zodoende de nadruk komen te liggen op redistributie en moet er in maar liefst dertien

5 P. 399 stedelijke knooppunten van nationaal belang worden geïnvesteerd. De huidige discussie over de aanleg van de Zuiderzeelijn van de Randstad naar Groningen illustreert dat spreidingsvraagstukken nog steeds een grote rol spelen, maar veranderd zijn van bevolkingsspreiding naar de ruimtelijke spreiding van investeringen. Vanaf het rapport uit 1958 staan de Randstad en het Groene Hart in het denken over ruimtelijke planning centraal. Ook de sterke nadruk op, en het behoud van, de historisch gegroeide policentrische structuur van de Randstad, is een dominante denkrichting door de jaren heen. Deze twee denkkaders zijn verworden tot planologische stokpaardjes die onder geen enkel politiek bewind ter discussie lijken te staan. In de eerste nota wordt de structuur van Hollandse steden in een Hollands landschap gezien als model voor metropoolvorming waarmee de wantoestanden zoals in andere metropolen voorkomen kunnen worden (figuur 2). De policentrische structuur wordt met de gebundelde deconcentratie in de tweede nota het uitgangspunt van beleid Figuur 2 om de tendens van suburbanisatie te sturen. Dit wordt in de derde nota aangescherpt door nog sterker in te zetten op de bundeling binnen de groeikernen die uit het beleid van de tweede nota zijn voortgekomen. Bovendien worden in die nota groene bufferzones geïntroduceerd om te voorkomen dat de verspreid liggende steden aan elkaar zouden groeien. De vierde nota extra vertaalt dit met het beleid van de compacte stad. In die nota worden er op stadsgewestelijk niveau zogenaamde bundelingsgebieden voor verstedelijking opgevoerd. Daarbij zijn voorkeursrichtingen voor nieuw stedelijk gebied exact op de kaart aangegeven, de zogenaamde vinexlocaties. Ten slotte wordt in de vijfde nota de policentrische structuur van de Randstad vertaald in het concept van de nationale stedelijke netwerken. Met de rode contouren om ongebreidelde verstedelijking tegen te gaan, blijven ook in deze nota het Groene Hart en de open ruimtes tussen de steden een vast onderdeel van het rijksbeleid. Deltametropool Een karakteristiek aspect van de besproken nota s is dat het beleid erg reactief van is geformuleerd. Voor eigenlijk alle nota s geldt dat bepaalde ongewenste maatschappelijke en ruimtelijke tendensen worden geconstateerd die men wil tegengaan of afremmen. Daar wordt vervolgens beleid voor ontwikkeld. Er is opvallend weinig aandacht voor toekomstambities en de daarmee samenhangende gewenste ontwikkelingen, kansen en mogelijkheden die niet waarschijnlijk zijn en daarom juist gestimuleerd zouden moeten worden. Er is een onjuiste balans tussen beleid gericht op controleren (te veel) en stimuleren (te weinig) (figuur 3). Een rode draad door vijftig jaar rijksbeleid is het tegengaan Figuur 3 niet wenselijk controleren (planningstraditie NL) monitoren Ambitie wenselijk faciliteren stimuleren (ontbreekt in planningstraditie NL) waarschijnlijk niet waarschijnlijk Scenario

6 P. 400 van bevolkingsconcentratie in de Randstad en tegelijkertijd het voorkomen van de bewoning van de groene delen van de Randstad. Een belangrijk overheidsstreven is het beschermen van het Groene Hart. Ook het voorkomen van metropoolvorming, geïnitieerd in de eerste nota en het ontmoedigen van mobiliteit vanuit de derde nota, kenmerkt deze beleidsstijl van tegengaan. Hoewel er in theorie overeenstemming bestaat over de waarde van een polinucleaire Randstad met een centrale open ruimte, zijn er in de uitwerkingen van het beleid grote bewegingen en zigzagpatronen te herkennen. Dit heeft te maken met de tijdsgeest en politieke kleur van het kabinet dat de desbetreffende nota maakt. De zoektocht naar de juiste schaal om de problematiek van West-Nederland te begrijpen en op te lossen, is hiervan een goed voorbeeld. Soms wordt hierbij uitgegaan van analyse van de huidige situatie: hoe functioneert dit gebied nu eigenlijk? En soms wordt er uitgegaan van ambitie: wat moet de Randstad juist wel of niet worden? De eerste nota stelt het niveau van de stad centraal, de tweede en derde nota gaan uit van het stadsgewest. Hoewel in de vierde nota de stedenring centraal staat, met twee mainports en drie internationale knooppunten (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag), keert de vinex weer terug naar het niveau van het stadsgewest. Pas in de vijfde nota wordt met het concept Deltametropool een metropolitane ambitie verwoord die tot dan toe taboe was. In het beleid gaat het daarbij om het versterken van een internationaal concurrerende metropool gelegen in de Rijn-Scheldedelta. Anders dan in de vorige nota s wordt het duo Randstad en Groene Hart nu in een offensieve strategie geplaatst: De Deltametropool is een nationaal stedelijk netwerk van internationaal niveau waarin de interne samenhang tussen het deltagebied en het metropolitane stedelijke gebied sterk zal worden vergroot. Door de unieke kwaliteiten van het gebied te versterken, ontstaat een aantrekkelijk leefklimaat en een gevarieerd vestigingsmilieu. Hierdoor zal de Deltametropool de concurrentie met andere Europese metropolitane gebieden kunnen aangaan (VROM, 2002, p. 74). Een taboe doorbroken De paarse kabinetten van eind jaren negentig en begin éénentwintigste eeuw zijn een unicum in de naoorlogse geschiedenis. Voor het eerst sinds 1919 namen geen christelijke partijen deel aan het landsbestuur. Zonder deze partijen van het platteland en de provincie vormt deze periode een window of opportunity om het taboe op grootstedelijk en Randstedelijk beleid te doorbreken. Een beleid met focus op zowel de grote stad (PvdA) als de internationale concurrentiepositie (VVD) is een antwoord op de internationale ontwikkelingen van de EU en de mondialisering van economie en handel. De Randstad wordt hiermee sterk in een internationale context geplaatst die belangrijker lijkt te zijn dan de nationale context. De Europese eenwording en de invoering van de euro spelen daarin een belangrijke rol. EU-subsidiestromen richten zich minder op landen en meer op het versterken van regio s. Er wordt geconstateerd dat de Europese regio s onderling moeten concurreren om deze subsidiestromen en internationale investeerders aan te trekken. De nadruk die de vijfde nota legt op de internationale ontwikkeling van de Randstad komt ook tot uiting in concrete projectbesluiten in die periode. De Betuwelijn en de HSL zijn twee grootschalige projecten gericht op het aansluiten van West-Nederland op de Europese infrastructuur en het verbeteren van de concurrentiepositie van de Deltametropool. De vijfde nota, met haar baanbrekende ambitie, treedt echter nooit in werking door de val van Paars II, maar wordt in 2006 opgevolgd door de nota Ruimte. De sfeer in Nederland en de wereld is inmiddels totaal omgeslagen en de nota Ruimte is kind van deze tijdsgeest. De internationale oriëntatie wordt met zoveel woorden nog wel beleden, maar de nadruk ligt uitdrukkelijk op de uitvoering. Een lange termijn perspectief als de Deltametropool past hier niet in en het begrip Deltametropool komt in deze nota dan ook niet meer voor. In plaats daarvan wordt de vertrouwde

7 P. 401 term Randstad Holland weer gebruikt (die ook al in de eerste nota werd gebruikt). De focus komt te liggen op de pragmatische aanpak van uitvoering op vleugelniveau; in vleugelprogramma s voor de Noordvleugel, de Zuidvleugel en het Groene Hart. In deze programma s staan de ruimtelijke investeringen op dit schaalniveau centraal. Zoals het doortrekken van de A6-A9 om in de Noordvleugel de ontsluiting van Almere richting Schiphol te waarborgen en de A13-A16 om het Zuidvleugelnetwerk compleet te maken. Het Groene Hart wordt gezien als aparte vleugel en hiermee verlaat de nota Ruimte de integrale visie op de Randstad en het Groene Hart die de vijfde nota had ingezet. De Randstad en het Groene Hart worden niet als één geheel, maar als op zichzelf staande mal en contramal gezien. Zowel in de vijfde nota als in de nota Ruimte lijkt de overheid het beleid van reageren op ongewenste tendensen enigzins te verlaten. De vijfde nota zette een duidelijke ambitie centraal in plaats van een extrapolatie van het verleden. In de nota Ruimte pretenteert men middels het adagium decentraal wat kan, centraal wat moet, zo min mogelijk rijksingrepen in de ruimtelijke inrichting. De volgende vijftig jaar Welke lessen kunnen worden getrokken uit de afgelopen vijftig jaar voor het formuleren van toekomstig ruimtelijk beleid voor de Randstad Holland? Over het algemeen kan worden geconcludeerd dat de analyse van de toenmalige situatie in de nota s grondig en doorwrocht is. De uitkomsten worden vervolgens geëxtrapoleerd naar de toekomst. Het is wijsheid achteraf, maar de desbetreffende voorspellingen blijken nog al eens totaal anders uit te pakken. Een voorbeeld is de voorspelling uit de tweede nota dat er twintig miljoen Nederlanders zouden zijn rond het jaar Er gebeuren in de wereld nu eenmaal dingen die niet in de lijn der verwachting liggen. Een oplossing zou zijn om te kiezen voor lange termijn scenario s. Hierin worden niet de tendensen van de afgelopen periode simpelweg doorgetrokken naar de toekomst, maar worden fundamenteel verschillende toekomstverkenningen naast elkaar gelegd. Op basis van waarschijnlijke en minder waarschijnlijke ontwikkelingen op ondermeer technologisch, geopolitiek, klimatologisch en economisch vlak hebben het Centraal Planbureau, het Milieu- en Natuurplanbureau en het Ruimtelijk Planbureau (2006) onlangs het goede voorbeeld gegeven door het ontwerpen van vier scenario s met een tijdshorizon tot Op deze manier wordt het ruimtelijk beleid niet alleen gebaseerd op in het verleden behaalde resultaten, maar wordt er de nodige speelruimte gelaten bij het voorbereiden op toekomstige ontwikkelingen. Het nieuwe regeerakkoord van het kabinet Balkende IV heeft inmiddels aangegeven geen nieuwe nota over de ruimtelijke ordening te zullen gaan maken. Hiermee blijft de visie zoals die is opgetekend in de nota Ruimte overeind, waarbij het nieuwe kabinet natuurlijk haar eigen accenten zal gaan leggen. Onder leiding van minister Eurlings is daartoe inmiddels het Urgentieprogramma voor de Randstad opgesteld. Daarbinnen werken de Ministeries van VROM en VenW aan het uitwerken van de Startnotie Randstad 2040, als invulling van een lange termijn visie op Randstad Holland. Behalve het waardevrij verkennen van mogelijke toekomstige ontwikkelingen, is er behoefte aan het formuleren van ambities voor de toekomst. Deze wenselijke toekomstbeelden zijn niet waardevrij maar geven juist richting. Het is van groot belang voor de ontwikkeling van West-Nederland dat niet alleen beleid wordt gevoerd op het afremmen van niet-wenselijke maar waarschijnlijke tendensen, maar dat er ook aandacht is voor het creëren en benutten van kansen en mogelijkheden die zich nog niet helder aftekenen. De commissie onder leiding van Wim Kok pleit voor het metropolitane schaalniveau van de Randstad plus het Groene Hart als het schaalniveau waarop acties moeten worden ondernomen. Alleen op deze manier kan de ambitie van versterking van de internationale concurrentiepositie van Nederland waargemaakt worden. Er

8 P. 402 moet een metropolitane ambitie worden gehanteerd als centrale gedachte bij beslissingen over de ontwikkeling van het Westen des Lands. Deze metropolitane houding is onontkoombaar in het licht van het toenemende belang en de aandacht voor de Europese en internationale context van West- Nederland. De stijgende lijn in de opeenvolgende nota s zal moeten worden voortgezet. Alles wijst erop dat ook de komende vijftig jaar de internationale banden tussen regio s onderling groter worden. Dit biedt een wenselijke ontwikkelingsrichting die stimulering verdient. Nederland kan enkel een rol van betekenis blijven spelen als er een sterke en duurzame metropoolregio wordt ontwikkeld die een open houding naar de wereld aanneemt. Eén metropool, één bestuur Tot slot een schot voor de boeg richting de lange termijn visie Randstad Dit project is onderdeel van het Urgentieprogramma Randstad en voorziet in een lange termijn visie op de Randstad. Het is in dit licht noodzakelijk besluitvorming te initiëren over ten eerste de constructie van één verkeers- en vervoerssysteem dat beide vleugels en de belangrijke centra die daarin gelegen zijn onderling verbindt en tevens de aansluiting van Randstad Holland op de internationale hoofdstructuur waarborgt (Vereniging Deltametropool, 2003). Ten tweede is er behoefte aan een robuust watersysteem dat antwoord geeft op de watervraagstukken van stad en land. De netwerken die stad en land onderling verbinden moeten in samenhang met dat watersysteem worden verbeterd (Vereniging Deltametropool, 2001). Om dergelijke structuurveranderende projecten ook daadwerkelijk uit te voeren is bestuurlijke vernieuwing noodzakelijk. In dit kader is de in het Urgentieprogramma opgenomen vervoersautoriteit een stap in de goede richting. Deze voorziet in de mogelijkheid om het vervoersprobleem in de Randstad gezamenlijk aan te pakken. Daarnaast is echter een bestuurlijke eenheid voor de Randstad Holland in de vorm van één provincie Holland het beste alternatief, om de bestuurlijke stroperigheid op te lossen (Vereniging Deltametropool, 2007). Een dergelijke provincie heeft overzicht en kan daardoor een optimale afweging maken, uitgaand van het metropolitaan belang. Hierdoor kunnen eindeloze overlegrondes, die gekenmerkt worden door compromissen, worden vermeden. De Randstad verschilt hoe dan ook van de rest van Nederland. In 1956 werd met het rapport De Randstad en overig Nederland reeds bekeken hoe om kon worden gegaan met de verschillen tussen beiden, en werd als reactie hierop het beleid van bevolkingsspreiding geïnitieerd. In de nota s daarna zijn de internationale verhoudingen steeds belangrijker geworden, waardoor ook de positie van de Randstad als internationale regio belangrijker is geworden dan de Randstad in nationale context. Deze internationalisering lijkt zich voorlopig nog voort te zetten. De Europese eenwording en de toegenomen internationale handelsverhoudingen dwingen de Randstad zich als éénheid te manifesteren om de concurrentie aan te kunnen met andere stedelijke gebieden zoals Londen en Parijs (OECD, 2007). Ondanks de steeds sterkere internationale ambities in de rijksnota s verliest de Randstad op meerdere fronten haar positie in de wereld. De commissie Kok geeft aan dat dit ondermeer het gevolg is van het ontbreken van een probleemeigenaar in de Randstad (Commissie Versterking Randstad, 2007). De Randstad is van niemand, en niemand voelt zich verantwoordelijk voor de metropool die zich sinds 1958 in het westen van Nederland heeft ontwikkeld. Enerzijds worstelt het Rijk in haar nota s met het vraagstuk van rechtvaardigheid, hetgeen zich bijna continu uit in nationaal spreidingsbeleid; eerst van de bevolking en later van semi-overheidsinstanties en infrastructurele investeringen. Anderzijds hebben de lagere overheden in de Randstad moeite om gezamenlijk één vuist te maken. Zij zijn meer bezig met de positie van de eigen gemeente of regio dan met het belang van de Randstad als geheel. Grote investeringen in de structuur van de Randstad blijven uit en ondertussen voltrekt zich in het Groene

9 P. 403 Hart, dat toch nationale bescherming geniet, een tragedy of the commons, waardoor ondanks vijftig jaar rijksbeleid de karakteristieke vorm van deze metropool door gebrek aan uitvoeringsregie wordt bedreigd. Als er werkelijk ambitie is om de toekomst van het Westen des Lands net als in 1958 ter hand te nemen, is het noodzakelijk dat het Rijk een ambitieuze lange termijn visie voor de Randstad opstelt en dat een nieuwe Provincie Holland de regie in de uitvoering op zich neemt. Joop de Boer en Jan Willem Kooijmans zijn werkzaam bij het agentschap van Vereniging Deltametropool. Literatuur Centraal Planbureau, Milieu- en Natuurplanbureau, Ruimtelijk Planbureau (2006) Welvaart en Leefomgeving, Den Haag Commissie Versterking Randstad (2007) Advies Commissie Versterking Randstad, Zoetermeer Ministerie van Verkeer en Waterstaat (2007) Randstad Urgent; Urgentieprogramma Randstad, s-gravenhage Ministerie van Volkshuisvesting en Bouwnijverheid (1960) Nota inzake de ruimtelijke ordening in Nederland, Staatsdrukkerij- en uitgeversbedrijf, s-gravenhage Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke ordening (1966) Tweede nota over de ruimtelijke ordening in Nederland, Staatsdrukkerij- en uitgeversbedrijf, s-gravenhage Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke ordening (1974) Oriënteringsnota ruimtelijke ordening; derde nota over de ruimtelijke ordening in Nederland deel 1, Staatsdrukkerij- en uitgeversbedrijf, s-gravenhage Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke ordening (1977) Derde nota over de ruimtelijke ordening deel 2: verstedelijkingsnota, Staatsdrukkerij- en uitgeversbedrijf, s-gravenhage Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke ordening en Milieubeheer (1988) Vierde nota over de ruimtelijke ordening; op weg naar 2015 deel d: regeringsbeslissing, Sdu, s-gravenhage Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke ordening en Milieubeheer (1993) Vierde nota over de ruimtelijke ordening EXTRA deel 4: planologische kernbeslissing nationaal ruimtelijk beleid, Sdu, s-gravenhage Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke ordening en Milieubeheer (2002) Vijfde nota over de ruimtelijke ordening 2000/2020; ruimte maken, ruimte delen deel 3 kabinetsstandpunt, Sdu, s-gravenhage Ministeries van VROM en VenW (2007) Randstad 2040; startnotitie, naar een duurzame en concurrerende Europese topregio, Sdu, s-gravenhage Ministeries van VROM, LNV, VenW & EZ (2006) Nota ruimte; ruimte voor ontwikkeling deel 4: tekst na parlementaire instemming, Sdu, s-gravenhage OECD (2007) Randstad Holland Netherlands. OECD Territorial reviews. OECD Publishing, Paris Cammen, H. van der & L. de Klerk (2006) Ruimtelijke Ordening; van Grachtengordel tot Vinexwijk, Het Spectrum, Utrecht Vereniging Deltametropool (2001) Waterrijk, verkenning van een metropolitaan parksysteem, Delft Vereniging Deltametropool (2004) Werkweek Deltanet, Delft Vereniging Deltametropool (2007) Naar een agenda voor een Provincie Randstad Holland, Delft Werkcommissie Westen des Lands (1958) De ontwikkeling van het Westen des Lands, Staatsdrukkerij- en uitgeversbedrijf, s-gravenhage