INHOUD. Voorwoord... v Lijst van afkortingen... xxi. Hoofdstuk I Algemene beginselen en grondslagen van de rechten van de mens...

Transcriptie

1 INHOUD Voorwoord v Lijst van afkortingen xxi Hoofdstuk I Algemene beginselen en grondslagen van de rechten van de mens Aanvullende literatuur Inleiding Mensenrechten: een begrip Definitie De aard van mensenrechten Kenmerken van mensenrechten Het absoluut karakter van mensenrechten Het universeel karakter van mensenrechten Het onvervreemdbaar karakter van mensenrechten Het ondeelbaar karakter van mensenrechten Generaties mensenrechten De burgerlijke en politieke rechten De economische, sociale en culturele rechten De collectieve en solidariteitsrechten De afdwingbaarheid van mensenrechten Bronnen van de internationale bescherming van de rechten van de mens Internationale verdragen Internationaal gewoonterecht Algemene rechtsbeginselen Eenzijdige handelingen Besluiten van internationale organisaties Rechterlijke beslissingen en rechtsleer De filosofische grondslagen van mensenrechten Het natuurrecht De Verlichting Rechtspositivisme Marxisme De historische evolutie van de bescherming van de rechten van de mens De eerste nationale mensenrechten instrumenten vii

2 Handboek mensenrechten 5.2. De internationale precedenten van mensenrechtenbescherming De internationale strijd tegen slavernij De invloed van het diplomatiek recht De bescherming van minderheden Het ontstaan van billijke en menswaardige arbeidsnormen Het internationaal humanitair recht De ontwikkeling van de moderne mensenrechtensystemen De normatieve fase De institutionele fase De periode na de Koude Oorlog Besluit Hoofdstuk II Het mensenrechtensysteem van de Verenigde Naties Aanvullende literatuur Inleiding Ontstaan van een universeel mensenrechtensysteem De voorloper: de Volkenbond Het mandaatsysteem Billijke en menswaardige arbeidsvoorwaarden De internationale bescherming van minderheden Naar een universeel mensenrechten systeem Het ontstaan van de Verenigde Naties De processen van de Internationale Militaire Tribunalen te Neurenberg en Tokyo De Verenigde Naties Standard setting : De ontwikkeling van mensenrechtennormen door de Verenigde Naties Het Handvest van de Verenigde Naties De International Bill of Rights De Universele verklaring van de rechten van de mens (Universal Declaration of Human Rights, UVRM) De geboorte van een universele mensenrechtenverklaring De juridische kracht van de UVRM: van een aansporende verklaring naar juridisch bindende bepalingen? Rechten en vrijheden: de UVRM inhoudelijk bekeken Conclusie: het belang van de UVRM viii

3 Inhoud Het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (International Covenant on Civil and Political Rights, IVBPR) en het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten (International Convenant on Economic, Social and Cultural Rights, IVESCR) Het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten en zijn protocollen Het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten en zijn Optional Protocol Andere basisverdragen van de Verenigde Naties met betrekking tot mensenrechten Algemeen Het Verdrag inzake de voorkoming en bestraffing van genocide (Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, het Genocideverdrag) Het Internationaal verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie (International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination, ICERD) Het Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, CEDAW) Het Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing (Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, CAT) Het Verdrag inzake de rechten van het kind (Convention on the Rights of the Child, CRC) De Internationale Conventie ter bescherming van de rechten van arbeidsmigranten en hun gezin (International Convention on the Rights of All Migrant Workers and the Members of Their Families, ICRMW) Het Verdrag voor de rechten van personen met een handicap (Convention on the Rights of Persons with Disabilities, CRPD) ix

4 Handboek mensenrechten Het Internationaal Verdrag voor de bescherming van alle personen tegen gedwongen verdwijningen (International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearance, CPED) Promotion and Protection : de Verenigde Naties als promotor en beschermer van mensenrechten De institutionele structuur van het VN-systeem De handvestorganen en hun toezichtmechanismen Handvestorganen specifiek opgenomen in het VN- Handvest De Algemene Vergadering De Veiligheidsraad De Economische en Sociale Raad (ECOSOC) Het Internationaal Gerechtshof De Secretaris-generaal Handvestorganen die gemandateerd worden met een bevoegdheid inzake mensenrechten De Mensenrechtencommissie De Mensenrechtenraad De Hoge Commissaris voor Mensenrechten en zijn Bureau De Commissie inzake de Status van Vrouwen De verdragsorganen en hun toezichtmechanismen Het Mensenrechtencomité Verplichte rapportering of verslaggeving Facultatieve of optionele interstatelijke klachtprocedure Facultatieve of optionele individuele klachtprocedure Het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten Andere toezichtorganen bij VN-mensenrechtenverdragen Het Comité inzake de uitbanning van rassendiscriminatie Het Comité inzake de uitbanning van discriminatie tegen vrouwen Het Comité tegen foltering en het Subcomité ter preventie van foltering Het Comité inzake de rechten van het kind Het Comité ter bescherming van de rechten van alle arbeidsmigranten en hun gezinsleden Het Comité voor de rechten van personen met een handicap x

5 Inhoud 7 Het Comité inzake de bescherming van alle personen tegen gedwongen verdwijningen Hervormingen? Gespecialiseerde instellingen van de Verenigde Naties De Internationale Arbeidsorganisatie en mensenrechten De United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization en mensenrechten Algemeen besluit Hoofdstuk III Het Europees mensenrechtensysteem Aanvullende literatuur Inleiding De Raad van Europa Inleiding Ontstaan van de Raad van Europa Het Verdrag tot oprichting van de Raad van Europa De interne structuur Het Comité van Ministers De Parlementaire Vergadering Het Congres van de Lokale en Regionale Overheden in Europa De Commissaris inzake Mensenrechten De Venice Commission Secretariaat Het Europees Verdrag voor de rechten van de mens en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens Het instrument: het Europees Verdrag voor de rechten van de mens Het ontstaan van het EVRM Algemene beginselen Oorspronkelijk klassieke benadering van mensenrechten Objectieve rechten Interpretatie van het Verdrag Autonomie van de concepten Subsidiair karakter van de bevoegdheid van het Hof en de appreciatiemarge Derdenwerking Beperkingen Artikelsgewijze bespreking Artikel 2 Recht op leven xi

6 Handboek mensenrechten Artikel 3 Verbod op foltering Artikel 4 Verbod van slavernij of dwangarbeid Artikel 5 Recht op vrijheid en veiligheid van zijn persoon Artikel 6 Recht op een eerlijk proces Artikel 7 Geen straf zonder wet Artikel 8 Recht op de eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven Artikel 9 Vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst Artikel 10 Vrijheid van meningsuiting Artikel 11 Vrijheid van vergadering en vereniging Artikel 12 Recht te huwen Artikel 13 Recht op een daadwerkelijk rechtsmiddel Artikel 14 Verbod van discriminatie De protocollen bij het EVRM Het toezichtmechanisme: het Europees Hof voor de Rechten van de Mens Oprichting van het Hof Samenstelling van het Hof Bevoegdheid van het Hof Bevoegdheid ratione personae Bevoegdheid ratione loci Bevoegdheid ratione materiae Bevoegdheid ratione temporis De procedure voor het Hof Algemeen De eerste fase: de beslissing over de ontvankelijkheid De tweede fase: de poging tot minnelijke schikking De derde fase: de beslissing ten gronde Werklast van het Hof, gevolgen en hervormingen Het Europees Sociaal Handvest Algemeen Het ontstaan van het Europees Sociaal Handvest Het instrument: het Europees Sociaal Handvest Twee toezichtmechanismen: statenrapporten en collectieve klachtenprocedure Statenrapporten Collectieve klachtenprocedure xii

7 Inhoud 2.7. Overige verdragen Het Europees Verdrag tegen foltering Kaderverdrag inzake de Bescherming van Nationale Minderheden Verdrag inzake de Bestrijding van Mensenhandel Besluit De Europese Unie Inleiding De interne mensenrechtenbescherming: van economische unie naar mensenrechten als prioriteit Geen referentie naar mensenrechten in het Verdrag van Rome Inspiratie van het Hof van Justitie Mijlpaalarresten Rechten beschermd door het Hof Geleidelijke incorporatie in EU-wetgeving De Europese Akte Het Verdrag van Maastricht Het Verdrag van Amsterdam Het Verdrag van Nice Het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie Het Verdrag van Lissabon Het Europees Agentschap voor Grondrechten Justitie en binnenlandse zaken Uitbreiding De Europese Unie en het Europees Verdrag voor de rechten van de mens Mensenrechten in het externe beleid van de EU Economisch beleid: Conditionaliteit in economische en ontwikkelingssamenwerking Buitenlandse politiek: Gemeenschappelijk buitenland- en veiligheidsbeleid Historische achtergrond Het Verdrag van Lissabon en Hoge Vertegenwoordiger voor de Buitenlandpolitiek Waarden en originaliteit van de EU De instrumenten Gemeenschappelijke standpunten en gezamelijke optredens Démarches Mensenrechtendialogen en -consultaties EU-richtsnoeren inzake mensenrechten xiii

8 Handboek mensenrechten 5 Verkiezingswaarneming en -assistentie Veiligheidsbeleid en vredesmissies Sancties De actoren De Europese Raad De Raad van de Europese Unie De Europese Commissie Europees Parlement Besluit Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa Inleiding Ontstaan van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa Lidmaatschap Organisatie, structuur en organen Onderhandelings- en beslissingsorganen Ministeriële topontmoetingen Ministeriële Raad Permanente Raad Forum voor Veiligheidssamenwerking Forum voor Economie en Leefmilieu Operationele structuren en instellingen Voorzitterschap Secretariaat Vertegenwoordigers van de Voorzitter Parlement Office for Democratic Institutions and Human Rights Hoge Commissaris inzake Nationale Minderheden Vertegenwoordiger inzake Vrijheid van Media Delegaties op het terrein De diplomatieke aanpak Veiligheid ruim bekeken Diplomatieke handelwijze De human dimension Basisthema s Conflictpreventie Strijd tegen terrorisme, wapen- en grenscontrole Democratisering Grondrechten Strijd tegen mensenhandel Strijd tegen onverdraagzaamheid en discriminatie Gendergelijkheid xiv

9 Inhoud Economie en milieu Besluit Algemeen besluit Hoofdstuk IV Het inter-amerikaans mensenrechtensysteem Aanvullende literatuur Inleiding Historiek van de Organisatie van Amerikaanse Staten De structuur van de Organisatie van Amerikaanse Staten en de rol van haar instellingen bij het beschermen van mensenrechten De Algemene Vergadering (General Assembly) De Consultatievergadering van Ministers van Buitenlandse Zaken (Meeting of Consultation of Ministers of Foreign Affairs) De Permanente Raad (Permanent Council) Inter-Amerikaanse Raad voor Geïntegreerde Ontwikkeling (Inter-American Council for Integrated Development) Het Algemeen Secretariaat (General Secretariat) Inter-Amerikaans Juridisch Comité (Inter-American Juridical Committee) De Inter-Amerikaanse Commissie inzake Mensenrechten (Inter-American Commission on Human Rights) Gespecialiseerde Conferenties (Specialized Conferences) Gespecialiseerde organisaties (Specialized Organizations) Kenmerken van het inter-amerikaans mensenrechtensysteem Bescherming van mensenrechten onder het OAS-Handvest De Amerikaanse Verklaring inzake Rechten en Plichten van de Mens Toezicht op het OAS-Handvest Samenstelling en organisatie van de Commissie Bevoegdheden van de Commissie als toezichtorgaan op het OAS-Handvest Promotionele activiteiten Activiteiten ter bescherming van mensenrechten Landenstudies en onderzoeken ter plaatse Individuele klachten De Amerikaanse Conventie inzake Mensenrechten en haar Protocollen Historiek en kenmerken van de Amerikaanse Conventie inzake Mensenrechten Verplichtingen van staten partij bij de Amerikaanse Conventie inzake Mensenrechten xv

10 Handboek mensenrechten 8.3. Het Aanvullend Protocol bij de Amerikaanse Conventie inzake Mensenrechten betreffende Economische, Sociale en Culturele Rechten (Additional Ptotocol to the American Convention on Human Rights on Economic, Social and Cultural Rights, Protocol of San Salvador) Het Aanvullend Protocol bij de Amerikaanse Conventie inzake Mensenrechten betreffende de Uitbanning van de Doodstraf (Additional Protocol to the American Convention on Human Rights on the Abolition of the Death Penalty) Toezicht op de Amerikaanse Conventie en de Protocollen De Commissie als toezichtorgaan op de Amerikaanse Conventie inzake Mensenrechten en de Protocollen Bevoegdheden van de Commissie als toezichtorgaan op de Amerikaanse Conventie inzake Mensenrechten Individuele petities (petitions) en interstatelijke klachten (communications) behandelen Verwijzen van zaken naar het Hof en voor het Hof verschijnen Het Hof om adviezen verzoeken Het Inter-Amerikaanse Hof inzake Mensenrechten als toezichtorgaan op de Amerikaanse Conventie inzake Mensenrechten Samenstelling van het Inter-Amerikaanse Hof inzake Mensenrechten Bevoegdheden van het Inter-Amerikaanse Hof inzake Mensenrechten De bevoegdheid zich uit te spreken over geschillen waarbij een verdragsstaat betrokken is De bevoegdheid adviezen uit te spreken over de interpretatie van de Amerikaanse Conventie en andere mensenrechtenverdragen Andere mensenrechtenverdragen De Inter-Amerikaanse Conventie ter Voorkoming en Bestraffing van Foltering (Inter-American Convention to Prevent and Punish Torture) De Inter-Amerikaanse Conventie inzake de Voorkoming, Bestraffing en Uitbanning van Geweld tegen Vrouwen (Inter-American Convention on the Prevention, Punishment and Eradication of Violence against Women) De Inter-Amerikaanse Conventie inzake Gedwongen Verdwijningen van Personen (Inter-American Convention on the Forced Disappearance of Persons) xvi

11 Inhoud De Inter-Amerikaanse Conventie inzake de Eliminatie van alle Vormen van Discriminatie tegen Gehandicapten (Inter-American Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Persons with Disabilities) Besluit Hoofdstuk V Het Afrikaans mensenrechtensysteem Aanvullende literatuur Inleiding Van het panafrikanisme over de Organisatie voor Afrikaanse Eenheid naar de Afrikaanse Unie De structuur van de Afrikaanse Unie en de rol van haar instellingen bij het beschermen van mensenrechten De regelgevende bevoegdheid De Vergadering van Staatshoofden en Regeringsleiders (Assembly of Heads of State and Government) Het Comité van Permanente Vertegenwoordigers (Permanent Representatives Committee) Het Pan-Afrikaanse Parlement (Pan-African Parliament) De uitvoerende bevoegdheid De Vergadering van Staatshoofden en Regeringsleiders (Assembly of Heads of State and Government) De Uitvoerende Raad (Executive Council) Het Comité van Permanente Vertegenwoordigers (Permanent Representatives Committee) De Commissie van de Afrikaanse Unie (AU Commission) De Vrede en Veiligheidsraad (Peace and Security Council) Het Afrikaanse Peer Review Mechanisme (African Peer Review Mechanism) De quasirechterlijke en rechterlijke bevoegdheid De Afrikaanse Commissie inzake Mensen- en Volkenrechten (African Commission on Human and Peoples Rights) Het Afrikaans Comité inzake de Rechten en Welvaart van het Kind (African Committee of Experts on the Rights and Welfare of the Child) Hof van Justitie en Mensenrechten (Court of Justice and Human Rights) Vertegenwoordiging van het maatschappelijk middenveld (Economic, Social and Cultural Council) De Afrikaanse eigenheid als grondslag van het Afrikaanse mensenrechtensysteem xvii

12 Handboek mensenrechten 5. Het Afrikaans Handvest inzake Mensen- en Volkenrechten Kenmerken van het Afrikaans Handvest inzake Mensen- en Volkenrechten Verplichtingen van verdragspartijen bij het Afrikaans Handvest inzake Mensen- en Volkenrechten Toezicht op het Afrikaans Handvest inzake Mensen- en Volkenrechten De Afrikaanse Commissie inzake Mensen- en Volkenrechten (African Commission on Human and Peoples Rights) Organisatie van de Afrikaanse Commissie inzake Mensen- en Volkenrechten De bevoegdheden van de Afrikaanse Commissie inzake Mensen- en Volkenrechten Promotie van mensenrechten Bescherming van mensenrechten Interpreteren van het Afrikaans Handvest Het Afrikaans Hof inzake Mensen- en Volkenrechten Organisatie van het Afrikaans Hof inzake Mensenen Volkenrechten Bevoegdheid van het Afrikaans Hof inzake Mensenen Volkenrechten Bevoegdheid om geschillen te beslechten Adviesbevoegdheid Procedure voor het Hof Verhouding tussen het Hof en de Commissie Andere Afrikaanse Mensenrechtenverdragen Het Verdrag inzake Specifieke Aspecten van het Vluchtelingenprobleem in Afrika (Convention Governing the Specific Aspects of Refugee Problems in Africa) Afrikaans Handvest inzake de Rechten en Welvaart van het Kind Het Protocol bij het Afrikaans Handvest over de Rechten van de Vrouw in Afrika Subregionale organisaties in Afrika en mensenrechten Besluit Hoofdstuk VI Gelijkheid en non-discriminatie Aanvullende literatuur Inleiding Gelijkheid xviii

13 Inhoud 2.1. Definitie Formele en materiële gelijkheid Non-discriminatie Definitie Directe versus indirecte discriminatie Positieve actie De verhouding tussen gelijkheid en non-discriminatie Juridisch kader Het internationaal systeem De Universele verklaring van de rechten van de mens De twee VN-verdragen van 1966: het IVBPR en het IVESCR Andere VN-mensenrechteninstrumenten inzake het gelijkheids- en non-discriminatiebeginsel Het Europees systeem De Raad van Europa en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens Artikel 14 EVRM Toepassingsgebied (On)afhankelijk karakter? De rechtvaardigingsgronden Protocol De Europese Unie en het Hof van Justitie van de Europese Unie Het inter-amerikaans systeem Het Afrikaans systeem Besluit Hoofdstuk VII Recht op gezondheid en de toegang tot medicijnen Aanvullende literatuur Inleiding Het recht op gezondheid Het universeel systeem De Wereldgezondheidsorganisatie Het Handvest van de Verenigde Naties en de Universele verklaring van de rechten van de mens Het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten Artikel 12 IVESCR General Comment nr De inhoud van het recht op gezondheid Staatsplichten inzake het recht op gezondheid xix

14 Handboek mensenrechten Andere initiatieven van de Verenigde Naties De VN-basisverdragen inzake mensenrechten De VN-Millenniumdoelstellingen De Speciale Rapporteur inzake het recht op gezondheid De Internationale Arbeidsorganisatie De regionale systemen Het Europees systeem Het inter-amerikaans systeem Het Afrikaans systeem De toegang tot medicijnen als integraal deel van het recht op gezondheid Het mensenrecht op intellectuele eigendom Illustratie van het spanningsveld tussen het recht op intellectuele eigendom en het recht op toegang tot medicijnen Besluit Hoofdstuk VIII Het zelfbeschikkingsrecht der volken Aanvullende literatuur Ontstaan en antecedenten van het zelfbeschikkingsdenken Van het zelfbeschikkingsrecht in de politiek-filosofische betekenis van het woord naar een recht op zelfbeschikking in de juridische betekenis Het recht op zelfbeschikking als een gewoonterechtsregel die nietzelfbesturende volkeren het recht geeft de internationale status van het gebied waarin zij leven, te bepalen Het recht op zelfbeschikking als een gewoonterechtsregel die alle volkeren het recht geeft om op een democratische wijze bestuurd te worden Het recht op zelfbeschikking als een verdragsregel Het vrijelijk bepalen van de politieke status (politieke zelfbeschikking) Het vrijelijk nastreven van de economische, sociale en culturele ontwikkeling (sociaaleconomische zelfbeschikking) Besluit Lijst van de rechtspraak Bibliografie xx