HAGENAAR HENDRINA JOHANNA 1905 VERZET HAAR BAKENS: VAN RESTAURATIEPROJECT TOT MUSEALE INRICHTING

Transcriptie

1 HAGENAAR HENDRINA JOHANNA 1905 VERZET HAAR BAKENS: VAN RESTAURATIEPROJECT TOT MUSEALE INRICHTING

2 INLEIDING MUSEUMBOOT HENDRINA JOHANNA 1905 DEN HAAG In de historische binnenhaven aan de Bierkade bij de Wagenbrug ligt een bijzonder schip voor Den Haag: de Hendrina Johanna. Op Open Monumentendag 2014 heeft de wethouder cultuur van de Gemeente Den Haag. Joris Wijsmuller het certificaat van varend monument aan onze stichting uitgereikt. Het was de kroon op het restauratieproject van dit schip. De blauw-witte wimpel werd gehesen en prijkt sinds dien in de mast van ons roerend erfgoed. Het schip Hendrina Johanna uit 1905 heeft 100 jaar geleden de bakstenen voor het Vredespaleis naar Den Haag vervoerd. Hendrina Johanna leverde de bouwstenen voor het gebouw dat heden ten dagen nog steeds het internationale symbool voor Vrede en Recht is. Daarnaast zijn de vele 19e eeuwse wijken in Den Haag bevoorraad door deze zogenaamde Wagenbrugger. Stichting de Ooievaart, de Haagse rondvaart heeft dit schip uit 1905 in zeer slechte staat aangekocht en heeft met behulp van vrijwilligers het oude schip in originele staat teruggebracht. Wij zijn zeer opgetogen, dat wij dit schip konden aankopen en restaureren. Dit vanwege de historische betekenis van het schip voor de stad Den Haag, maar ook omdat er nog slechts enkele van deze aken in Nederland bestaan. Johanna is als museumschip een goede illustratie van een afgesloten, bijzondere periode van zeilend vrachtvervoer van en naar Den Haag. Het schip laat aan gasten en genodigden zien, hoe in de periode van 1905 tot aan de Tweede Wereldoorlog, het schippersleven was, in al zijn facetten en soms ontberingen. Met haar ligplaats aan de Wagenbrug doet Hendrina Johanna oude tijden herleven. Het is een bepalend element in het stadsgezicht van het centrum van Den Haag. Jaarlijks varen duizenden mensen onder begeleiding van een gids van stichting De Ooievaart langs deze Hagenaar. Daarnaast is het een prachtplaatje dat graag gefotografeerd wordt door de vele toeristen die het havenkwartier bezoeken. De Hagenaar is vooral een sociaal project. Aan de restauratie van het schip werken en werkten veel vrijwilligers die maatschappelijk tussen wal en schip zouden raken. Veel van hen hebben door het opdoen van werkervaring (weer) een (betaalde) baan gevonden en/of hun leven weer op de rail gezet. De restauratie wordt momenteel afgerond. Nu willen we de boot als museum gaan inrichten. Hiervoor is een kap nodig voor de entree, zodat onze gasten op een vorstelijke manier de boot in kunnen stappen. We willen naast de kap een museale inrichting realiseren, zodat de boot ook als museum geschikt is. De erfgoededucatie die aan boord van de Hagenaar plaats gaat vinden staat in het teken van behouden, benutten en beheren. De zichtbaarheid en het imago van het varend erfgoed wordt door onze museumboot in Den Haag verbeterd. Naast het materiële erfgoed staat ook het immateriële erfgoed centraal, waarbij spreekwoorden en gezegden uit de scheepvaart, het ambacht van restauratie en het leggen van scheepsknopen aan de orde komt. Daarnaast ligt de nadruk op het leven aan boord van het schip. Voor erfgoededucatie is contact opgenomen met de Cultuurschakel in Den Haag. In dit document zullen we allereerst ingaan op het restauratieproject. Temeer omdat dit restauratieproject in beeldmateriaal (foto en video) ook deel uitmaakt van de geplande permanente expositie. Vervolgens zal kort ingegaan worden op de overige onderdelen van de museale inrichting en de entree. Wij vragen uw fonds om bij te dragen aan de kosten om de boot in te richten als museum.

3 MUSEUMBOOT GEEFT HAVENKWARTIER EIGEN IDENTITEIT Met de cultuurhistorische waarden als uitgangspunt wordt de Hagenaar vanaf juli 2015 geëxploiteerd. Hendrina Johanna krijgt een nieuwe functie. Hiermee is het behoud van dit monumentale schip grotendeels gewaarborgd. Bovendien is het gerestaureerde schip op haar huidige ligplek een knipoog naar het verleden, de tijd dat Wagenbruggers door Den Haag werden gemanoeuvreerd. Het is een aanwinst voor de omgeving, een bepalend element in het stadsgezicht van het centrum van Den Haag. Geheel passend binnen de huidige planvorming van de Monumentenzorg, zoals gesteld in de Nota Belvedere (1999), de Nota Ruimte (2004) en het Actieprogramma Ruimte en Cultuur (2005). In het Waterplan van de Gemeente Den Haag wordt de nadruk gelegd op aantrekkelijk water: het Haagse watersysteem is ruimtelijk zodanig in de stad ingepast dat de burgers en bezoekers van Den Haag de stad een aantrekkelijke woon-, werken leefomgeving (blijven) vinden. De binnenhaven aan het Zieken en de Bierkade hebben een belangrijke functie voor waterrecreatie en recreatie toevaart. Hendrina Johanna zorgt er mede voor dat het gebied een eigen identiteit krijgt. Dit gebied heeft een positief effect op het vestigingsklimaat van De Haag als (internationale) stad. De museumboot is een van de activiteiten van stichting De Ooievaart. De Stichting heeft tot doel: Het behouden en verbeteren van het authentieke karakter van de waterwegen van Den Haag en haar omgeving, evenals het bevorderen van de positieve uitstraling voor de leefbaarheid en de sociaaleconomische situatie in de gebieden ter weerszijde van de waterwegen. De Ooievaart heeft zich in het afgelopen decennium ontpopt als ambassadeur van Den Haag. Het vaarwater rond Den Haag is door de toedoen van de stichting toegankelijk gemaakt, de kades en het onroerend goed zijn aanmerkelijk opgeknapt en in waarde gestegen. Ook is de locale economische bedrijvigheid in het gebied enorm toegenomen. Dit geldt met name voor de horeca, waarmee de rondvaart nauwe contacten onderhoudt. Door rondvaarten en arrangementen komen veel toeristen de buurt in. Het gebied is goed bereikbaar en heeft nu veel aantrekkelijke voorzieningen, zoals horeca, hotels, parkeerplaatsen en openbaar vervoer. Voor toeristen is er een informatiepunt waar zij goed bediend worden en waar de losse kaartverkoop van de rondvaart plaats vindt, maar waar bijvoorbeeld ook informatie wordt verstrekt over de restauratie van de Hagenaar. In de 12,5 jaar dat de stichting actief is de leefbaarheid van de buurt verbeterd en is het gebied verlevendigd door het beheer van de passanten- en historische haven. Ook Hendrina Johanna draagt haar steentje bij aan het behalen van de doelstellingen van onze stichting. Zij geeft de buurt een eigen gezicht. Haar plek is bij de Wagenbrug, waar dit soort schepen hun afmetingen aan ontleenden en daarom Wagenbruggers werden genoemd. Stichting de Ooievaart vindt het erg belangrijk om de geschiedenis van dit schip, deze brug en zijn omgeving te behouden voor de toekomst. Door de museumboot wordt behoud gegarandeerd.

4 HISTORIE EN RESTAURATIE Hendrina Johanna werd als Haagvaarder of Hagenaar in 1905 in Doesburg gebouwd voor de steenfabrikant Jan van Sadelhoff te Loo, gemeente Duiven. Het is van origine een ijzeren zeilschip van rond de 80 ton. De huidige lengte is 21,54 m en 4,12 m breed en 1,54 m. diep. Qua maatvoering is het een zogenaamde Wagenbrugger. De Hendrina Johanna voerde stenen en andere bouwmaterialen aan, die nodig waren voor de snelle groei van Den Haag tijdens het industriële tijdperk van de stad. Het is een krachtig symbool van het arbeidsethos, de welvaart, expansie en vooruitgang van het Den Haag van de vorige eeuw. Schippers, die in de negentiende eeuw geboren zijn, hebben ons schip door de grachten gemanoeuvreerd. Hendrina Johanna maakt deel uit van een bijzonder scheepstype, de Hagenaar of Wagenbrugger, die door het ondiepe water en de smalle en lage bruggen van Den Haag, aan bepaalde afmetingen gebonden was. In 1919 werd de Haagvaarder verkocht aan Hendrina van Megen, weduwe van Johannes Visser, en Johannes Albertus Wanders, die het schip in 1930 weer doorverkochten aan Jan Boer. Het kreeg toen de naam Di-jo en werd in datzelfde jaar gebrandmerkt onder nummer: 127B Arnh Daarna ging de Hendrina Johanna nog tweemaal over van eigenaar (in 1986 en 1990). Uiteindelijk werd het schip ingericht als woonboot. Op 16 september 2005 vond de overdracht plaats aan de Stichting De Ooievaart in Den Haag. Stichting de Ooievaart heeft de aanschaf en restauratie van dit schip gedeeltelijk gefinancierd door opbrengsten uit rondvaarten. Het prijzengeld van de kleine Nieuwe Stad Prijs 2006 is tevens voor de restauratie gebruikt. Daarnaast gaat onze dank uit naar de volgende sponsoren: Het Cornelis Fop Smit Fonds dat beheerd wordt door het Prins Bernhard Cultuurfonds, Fonds 1818, de M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting, de Van Ommeren De Voogt Stichting, de Nederlandse Waterschapsbank NV, stichting TRIX, Bisnez Management, maar ook ondernemers zoals Zwager ijzerhandel BV, Bouwerkozijntechniek, Bouwmarkt Modern, Edisons Verlichting, Uzimet, Scheepstimmerbedrijf Vooruit en de Haagse Verffabriek Vos.

5 RESTAURATIE Het schip was in slechte staat. Vanaf 2005 is veel werk verricht. Na de aankoop is veel geïnvesteerd om het schip weer in goede conditie te krijgen. Allereerst werd een plan opgesteld met als doelstelling om de Hendrina Johanna grotendeels te restaureren, zodat haar cultuurhistorische betekenis als roerend erfgoed gewaarborgd blijft. Tevens werd gedacht aan een nieuwe functie als museumschip, geschikt voor erfgoededucatie en exposities en/of trouw-, horeca- en vergaderlocatie, zodat door exploitatie op de middellange termijn het schip haar eigen onderhoud en beheer zou kunnen bekostigen. Het oude schip krijgt dus een nieuwe functie, een nieuw leven met aandacht voor de historie en met een blik op de toekomst. Het wordt een monument voor de toekomst. Het gehele interieur werd gestript en de boot werd op de werf in Maassluis aan zowel de onderzijde als de bovenkant gedeeltelijk vernieuwd (2008). Onze vrijwilligers hebben grotendeels de werkzaamheden zelf ter hand genomen, een enkele keer werd een project uitbesteed, meestal aan een stichting met een sociale doelstelling. Vanaf 2010 is de restauratie in een stroomversnelling gekomen. Dit is voornamelijk te danken aan de komst van een projectleider die systematisch sturing en begeleiding geeft aan een groep vrijwilligers. Het uitgangspunt bij de restauratie is de situatie van Hendrina Johanna in Hierbij moet worden opgemerkt dat sommige materialen niet meer beschikbaar of toegestaan zijn. Ook zijn bepaalde technieken niet meer mogelijk. Bij de restauratie zijn de richtlijnen van het havenmuseum in Rotterdam gevolgd. De restauratie van het schip is aan de buitenzijde klaar. Johanna Hendrina ziet er nu uit zoals een zeilende vrachtvaarder, uit 1905 er uit hoort te zijn. Er zijn speciale en vrij spectaculaire onderdelen van de restauratie uitgevoerd, die het aanzicht van de boot vanaf de kade tot een lust voor het oog maken, zoals de komst van de zwaarden, de luiken, het roer, de maststrijklier, verstaging, verschansing, de tuigage, zetboorden en de statieplank. Op de statieplank staat niet alleen de naam van het schip, maar ook de naam van onze stichting en de tonnenmaat. onderneming. Onderdeel van de restauratie was het terugbrengen van de zwaarden. Bij een zeilend vrachtschip horen zwaarden. Hendrina Johanna gebruikte zijzwaarden aan stuur- en bakboordzijde tegen de drift, het zijwaarts verplaatsen van de boot. Er zit namelijk geen kiel onder het schip. De zwaarden waren niet meer aanwezig op het schip. Ze zijn met het bijbehorende staalwerk opnieuw getekend en gemaakt. Bij de historische scheeps- & molensmederij IJzerij Paulus zijn grote klinknagels gesmeed voor de zwaardkoppen. Vervolgens zijn op de werf in Scheveningen de houten zwaarden voorzien van de stalen onderdelen door het te klinken. Dit is het bevestigen van het staal aan het hout van de zwaarden, door middel van vuur, zware hamers, teer en veel zweet. Dit was te zien op de uitzending van het programma Tiswat op TV West. Met de tuigage en met de nodige mankracht zijn enkele dagen later de zwaarden aan boord gehesen en bevestigd. Elk zwaard weegt ca kg. Dit was een spannende en gedurfde In april 2011 is door de brandweer en de vrijwilligers van de Ooievaart het staand en lopend touwwerk en staaldraad aan de mast bevestigd. De mast kan nu worden gestreken. De bokkepoot staat en de baard en snor zijn in Haags geel en groen geverfd. De motorruimte is van een likje verf voorzien. De oude kapotte aluminium motor is vervangen door een prachtige industriële motor die rond 1920 in het schip had kunnen zitten. In juli 2011 is ook het hardhouten roer bevestigd. Een moeilijke operatie die uiteindelijk succesvol werd afgerond. Fraaie details, zoals beeldsnijwerk van drie biertonnetjes maken het roer tot een ware blikvanger. Een aanwinst voor de Bierkade, waar het schip voor anker ligt. De restauratie zal over een maand worden afgerond. Momenteel wordt de scheepsvloer gelijmd.

6 RESTAURATIE MET EEN SOCIAAL KARAKTER Onze stichting beoogt maatschappelijk sociaal te ondernemen. In ons meerjarenprogramma hebben we het streven naar sociale cohesie als een van de drie pijlers opgenomen. Voor het restaureren van het schip geldt dat het op de rail zetten van vrijwilligers belangrijker was dan het snel afmaken van de restauratie. Ook hebben wij in het verleden werkzaamheden uitbesteed aan bijvoorbeeld stichting Trix, die de binnenkant van de boot heeft ontroest en stichting Reakt, die opdracht kreeg om de luiken maken. Beide stichtingen hebben net als de Ooievaarteen sterk sociaal karakter. Stichting Trix organiseert reïntegratie en rehabilitatie projecten voor kwetsbare jongeren en bij stichting Reakt werken mensen met een psychiatrische en/of psychosociale problematiek. Daarnaast bood de Ooievaart een aantal studenten van de Haagse Hoge School een scriptie-opdracht. NIEUWE FUNCTIES VAN HET SCHIP De functie Hendrina Johanna zal een nieuwe functie krijgen als museumschip. Het is een schip geschikt voor erfgoededucatie en exposities. Maar ook als exclusieve trouw-, horeca- en vergaderlocatie kan Hendrina Johanna dienst doen. De bedoeling is dat het schip met haar toekomstige activiteiten vanaf juli 2015 hiermee aanvangt. Om de verhuur te faciliteren zijn de hoofdpunten bij het ontwerp een makkelijke entree, een vergadertafel voor groepen van max. 20 personen in de vorm van een scheepszwaard rondom een mastvoet, een koffiehoekje (kleine bar met mogelijkheid voor uitstallen buffet), een dames- en heren toilet tegen motorruim, authentieke entourage, waarbij de mastvoet en andere details worden uitgelicht en voldoende lichtinval vanuit luikenkap door diverse lichtranden en lenzen. De inrichting van de Hagenaar voor de verhuur is afgerond. Met de verhuur willen wij diverse doelgroepen bereiken, waaronder (inter)nationale bedrijven, internationale instellingen en de (rijks)overheid.

7 MUSEALE INRICHTING Nu de restauratie en renovatie grotendeels is afgerond, beginnen we met de inrichting van de boot als museum. Dit bestaat uit twee onderdelen: 1. De kap/entree en de inrichting van het schip als woon- en verblijfplaats voor de schipper, zijn familie en de knecht. 2. het maken en benutten van de permanente tentoonstelling, waarbij het verhaal van de restauratie en de schippersfamilie wordt verteld en spreekwoorden en gezegden uit de scheepvaart aan de orde komen. Hiervoor zullen de nodige vrijwilligers worden geworven. De kap/entree en inrichting: Om de boot als museum open te stellen is een kap noodzakelijk. Bezoekers kunnen via een brede entree benedendeks komen. De kap zorgt ervoor dat zowel de bezoeker als de boot droog blijft. Voor de conservering van de Hagenaar als varend erfgoed is een kap dus van belang. Temeer omdat de nieuwe functie hiernaar vraagt. Het vooronder zal ingericht worden als woon- en werkplek voor de voormalige knecht(en). Aan bakboord zal een bedstee getimmerd worden met ruimte voor persoonlijke bezittingen van de knecht. Het schot achter de kettingbak, zal voorzien worden van een werkbankje met alle benodigdheden voor het onderhoud van de zeilen en het schiemanswerk. Aan stuurboord komt een zeilenberging en een provisorische kooi voor een 2e knecht. De kajuit zal ingericht worden zoals een kajuit van vergelijkbare schepen uit die tijd, vooral zoals schepen in het havenmuseum te Rotterdam. Met een plattebuiskacheltje, keukentje met waterpomp, kasten, oude olielampen, stoeltje voor schipper, bankje voor de andere opvarenden etc. Achterin komt een bedstee voor het schippersechtpaar en de kinderen. Hendrina Johanna zal als museumschip het verhaal vertellen van een afgesloten, bijzondere periode van zeilend vrachtvervoer van en naar Den Haag. Het schip laat de bezoeker zien, hoe in de periode van 1905 tot aan de Tweede Wereldoorlog, het schippersleven was, in al zijn facetten en soms ontberingen. Sociale praktijken, rituelen en feestelijke gebeurtenissen komen aan de orde door de scheepsverhalen. Er wordt hiernaast een filmpje getoond van iemand die aan boord heeft gevaren/geleefd. De verhalen worden vertaald via een app voor de internationale bezoeker in Engels, Frans, Duits en Spaans. Het verhaal zal als avontuur verteld worden door de hoofdpersonen: de schipper, zijn vrouw, de knecht (voor volwassenen) en de kinderen (voor kinderen). Aan bod komen diverse onderwerpen: Welke vracht Hendrina Johanna vervoerde Waar de vracht vandaan kwam Hoe het schip werd bevoorraad Hoe de reis verliep Het leven aan boord Hoe de samenleving er in deze tijd uitzag Hoe de stad er in deze tijd uitzag De functie van het water in de stad De levensstandaard van een schippersfamilie Het kruispunt van oud en nieuw: opkomende industrialisatie en veranderende vaartuigen, van zeilboot naar motorboot

8 Je niet laten afschepen/iemand afschepen Ergens voor anker gaan:met pensioen gaan, uitrusten Het anker lichten: vertrekken Iemand van bakboord naar stuurboord sturen: Iemand van het kastje naar de muur sturen. De bakens zijn verzet: de omstandigheden zijn veranderd. De bakens markeren de vaargeul. Bakzeil halen: terugkrabbelen. Zonder beschuit scheep gaan Hij zal wel bijdraaien: Een schip dat bijdraait gaat in de wind liggen. Een kop als een boei hebben: Rood aanlopen/zijn. Boeien werden vroeger rood geverfd. Het boegbeeld van... Dat is mij tegen de boeg Je hebt nog een hoop voor de boeg Dat was kantje boord Aan boord komen HAGENAAR ALS MUSEUM SPREEKWOORDEN EN GEZEGDEN Hendrina Johanna legt de verbinding tussen immaterieel erfgoed en materieel erfgoed. Onze vrijwilligers zetten zich vol passie in voor traditie en ambacht. Door uitleg te geven over de vele orale tradities zoals de scheepsuitdrukkingen krijgen spreekwoorden en gezegden die in het hedendaagse taalgebruik worden gebezigd een diepere betekenis die de historische lading dekt. Scherp, goed getroffen en vaak grappig taalgebruik vindt zijn oorsprong in de scheepvaart. Duidelijk wordt hoe deze spreekwoorden tot stand zijn gekomen. De bezoekers worden uitgedaagd om deze rijke traditie naar het heden te tillen en nieuwe spreekwoorden en gezegden te ontwikkelen. Het gaat om dynamisch erfgoed. PERMANENTE EXPOSITIE RESTAURATIE ALS AMBACHT Traditionele ambachten krijgen inhoud en vorm door de permanente expositie, die het restauratieproces van schroot tot schip duidelijk verteld. Het restaureren van een schip tot varend monument naar de maatstaven van het Havenmuseum is een ambachtelijke onderneming. Houtbewerking, metaalbewerking zoals loodgieter, ijzersmeden, staalconservering e.d. komen aan bod. Het restauratieproject in beeldmateriaal (foto en video) zal ook deel uitmaakt van de geplande permanente expositie. De restauratiefoto s zijn door een professionele fotograaf genomen en worden afgedrukt op dibond dat verlijmd is met plexiglas. Dit geeft het beeldmateriaal een een bijzondere uitstraling. Het materiaal is passend bij een duurzame expositie. Er zullen 8 afbeeldingen zijn die allen een ander aspect van de restauratie belichten (bevestigen van de mast, klinken van de zwaarden, loodgieter, invetten van de scheepswand, dubbelen van de scheepswand, lassen van de spanten, verven van baard en snor, bevestigen van de statieplank) Er zijn filmpjes van het klinken van de zwaarden en het gieten van het lood voor balast. De ambachten worden ook tastbaar door de workshop scheepsknopen maken waarmee we vooral op de jongeren doelen.

9 PRODUKTEN VAN DE OOIEVAART VERDEELD OVER DE DIVERSE DOELGROEPEN De keuze voor de doelgroepen binnen deze segmentatie is gebaseerd op hun bereidheid om te stad te bezoeken, de bezoekfrequentie, de doelgroepgrootte en de bestedingen. Elke groep wordt op een andere manier benaderd. Hendrina Johanna maakt deel uit van de Ooievaart, Haagse rondvaart. Hiermee doelen we op: Gezinnen (geel) Zijn groepsgericht, actief, gezellig, komen met familie of vrienden. Veel in het weekend en in vakantieperiodes aan boord, tijdens groepsvaarten die een verjaardag vieren. Deze groep benaderen bijv. met de vantiepas. Energieke volwassenen en ouderen (paars) Houden van cultuur, historie, verrassing, inspiratie. Veel te vinden op themavaarten en op de rondvaart in het algemeen. Creatieve en inspirerende volwassenen (rood) Zijn zelfbewust, artistiek en ruimdenkend, vinden vrijheid belangrijk. Te vinden bij veel culturele Festivals en evenementen. Kalme, rustige en serieuze volwassenen (groen) Vaak met iets minder gevulde portomonaie. Erg geinteresseerd in reguliere vaarten, natuur en goedkope aanbiedingen tijdens Uitfestival of Dag van de Haagse Geschiedenis. Deze groep zie je veel op Facebook. Ondernemende volwassenen (blauw). Zijn intelligent, hebben klasse, hebben een belangrijk sociaal netwerk en een zakelijk inzicht, bezoeken de stad relatief vaak en besteden veel per bezoek. De keuze voor de doelgroepen binnen deze segmentatie is gebaseerd op hun bereidheid om te stad te bezoeken, de bezoekfrequentie, de doelgroepgrootte en de bestedingen. Gezinnen (geel) Zijn groepsgericht, actief, gezellig, komen met familie of vrienden. Veel in het weekend en in vakantieperiodes aan boord, tijdens groepsvaarten die een verjaardag vieren. Deze groep benaderen bijv. met de vantiepas.

10 MARKETING HENDRINA JOHANNA 1905

11 FONDSAANVRAAG VOOR ERFGOEDEDUCATIE Voor de kap en museale inrichting wordt financiering gezocht. Het betreft de woon- en werkplek voor de voormalige knecht en de kajuit. Ook willen we lesbrieven maken voor de basisschool (groep 5,6 en 7,8) en voor het voortgezet onderwijs. Ook voor de bezoekers van de boot zal de nodige (geschreven) informatie beschikbaar worden gesteld. Daarnaast zijn er kosten voor een app. Zodat naast de Nederlandstalige bezoeker ook (inter)nationale toeristen informatie krijgen over de boot en het schippersleven van de 19e eeuw. Daarnaast zijn er de nodige communicatiekosten om de boot in de markt te zetten. Er verschijnt een folder in een eigen huisstijl. HENDRINA JOHANNA VERZET HAAR BAKENS: VAN RESTAURATIE NAAR MUSEUMBOOT Naast een eigen bijdrage werven we voor al deze kosten de nodige subsidies en fondsen.