Geïntegreerde verdeeldheid: De gemeenschap van burgers uit Bosnië en Herzegovina in Nederland

Transcriptie

1 Geïntegreerde verdeeldheid: De gemeenschap van burgers uit Bosnië en Herzegovina in Nederland Marijke van der Ploeg Augustus

2 Inhoud Voorwoord 3 Inleiding 4 Hoofdstuk 1 De gemeenschap uit Bosnië en Herzegovina in Nederland 7 Hoofdstuk 2 De Bosnische zelforganisaties 10 Hoofdstuk 3 Geslaagd: de integratie van de Bosniërs in de Nederlandse samenleving 3.1: Kiezen: Aankomst van de Bosniërs in Nederland : Terug: Voorgoed of voor even : Een stroom van menselijk kapitaal: de sociaal en economisch positie van de Bosniërs in Nederland 3.4: Vriendschap? Omgang met de Nederlanders en met elkaar Hoofdstuk 4 Verdeeldheid en harmonie: de Bosnische gemeenschap over gebeurtenissen uit het verleden en over de huidige situatie in BiH. 4.1: Hervorming: de visie van de Bosnische gemeenschap op het Dayton-akkoord 4.2: Erkenning: de visie op Srebrenica : Een grote poppenkast: de visie op het huidige beleid en de huidige situatie in BiH Hoofdstuk 5 Hoop? De visie op de toekomst en de wederopbouw van BiH : Samen of apart: de visie op de toekomst van BiH : Wil tot wederopbouw: het bieden van hulp en inspraak op het Nederlandse beleid in BiH Hoofdstuk 6 Luisteren naar de stem van de gemeenschap: Een samenvatting en de mogelijke verklaringen voor de geslaagde integratie enerzijds en de onderlinge verdeeldheid tussen een deel van de gemeenschap anderzijds. Conclusie 52 Literatuurlijst 55 Bijlage

3 Voorwoord Mijn dank gaat uit naar alle mensen die mij hebben geholpen bij het schrijven van mijn scriptie. Zonder de mensen die een enquête hebben ingevuld of diegenen bij wie ik een interview mocht afnemen was mijn scriptie niet tot stand gekomen. Speciaal wil ik Mustafa, Almedina, Predrag, Ana en Besim bedanken voor de moeite die zij hebben genomen mij van informatie te voorzien en voor het helpen met het verspreiden van de enquête. Tot slot wil ik mijn waardering uitspreken voor LIZE, overlegpartner Rijksoverheid Zuid-Europese gemeenschappen. Informatie over de gemeenschap van burgers uit Bosnië en Herzegovina en diverse contacten met leden uit deze groep heb ik te danken aan deze organisatie, met name aan Boudewijn Sittrop en Jasminka Mahmutefendic. 3

4 Inleiding: De Bosnische gemeenschap is een jonge en relatief nieuwe gemeenschap in de Nederlandse samenleving. Als gevolg van de oorlog in Bosnië en Herzegovina (BiH) ( ) komt een grote populatie vluchtelingen op gang. Er arriveren Bosniakken, Kroaten en Serviërs 1 uit BiH in Nederland. 2 Met de komst van deze oorlogsvluchtelingen wordt voor het eerst gesproken over de gemeenschap van burgers uit BiH in Nederland. 3 Tot deze gemeenschap behoren ook de personen uit BiH die voor de jaren negentig en in de jaren na 1995 zijn gekomen. Weinig onderzoeken hebben betrekking op de Bosniërs die in Nederland wonen. Veel vragen over deze gemeenschap zijn dan ook nog onbeantwoord. Door het verspreiden van een vragenlijst (bijlage 2) onder de drie grootste Bosnische bevolkingsgroepen en het afnemen van interviews met leden van de gemeenschap 4, zijn gegevens bijeengebracht om de positie van de gemeenschap van burgers uit BiH in Nederland te analyseren en te verklaren. Op die manier is het mogelijk inzicht te krijgen in deze immigrantengroep. De enquête is tussendoor met twee vragen uitgebreid. In de scriptie staat aangegeven wanneer een bepaalde vraag door een kleiner gedeelte van de groep is ingevuld. De respondentengroep bestaat uit 48 personen, 20 vrouwen en 28 mannen. Van de totale groep hebben 37 mensen de enquête ingevuld, 11 zijn geïnterviewd. De leeftijd van de respondenten varieert van 19 tot 65 jaar. De groep is opgebouwd uit 10 Serviërs, 8 Kroaten en 30 Bosniakken. 5 Vier van deze respondenten zijn in Nederland geboren. De resultaten van mijn onderzoek zijn grotendeels gebaseerd op de resultaten afkomstige van de groep. Mijn bevindingen representeren derhalve niet de gehele gemeenschap van burgers uit BiH. Het meest opvallende in de resultaten is enerzijds de geslaagde integratie van de Bosniërs in Nederland en anderzijds de verdeeldheid tussen een deel van de mensen die tot een verschillende Bosnische bevolkingsgroep behoren. Deze verdeeldheid heeft vooral betrekking op gebeurtenissen en ontwikkelingen in BiH zelf. Voor de positie van de Bosnische gemeenschap in Nederland heb ik de term geïntegreerde verdeeldheid in het leven 1 In de grondwet van BiH staan de drie bevolkingsgroepen als Bosniakken, Kroaten en Serviërs aangegeven. In de literatuur wordt ook vaak gesproken over Bosnische Serviërs en Bosnische Kroaten. Conform de grondwet (zie bijlage 3) gebruik ik de benaming Kroaten en Serviërs voor die Serviërs en Kroaten die uit BiH komen. 2 Francine Friendman, Bosnia and Herzegovina. A polity on the brink (Londen etc. 2004) Met de term Bosniërs bedoel ik alle burgers uit BiH. De term Bosnische gemeenschap gebruik ik dan ook als synoniem van burgers uit BiH. De terminologie is deels afhankelijk van de bron die ik heb gebruikt en de datum van publicatie van die bron. 4 De vragen de bij een interview werden gesteld komen overeen met de vragen in de enquête. 5 De Bosnische gemeenschap in Nederland bestaat met name uit Bosniakken. Voor de representatie van de gemeenschap heb ik er dan ook voor gekozen om meer Bosniakken te enquêteren. 4

5 geroepen. Centraal in deze scriptie staat de vraag hoe en waarom er sprake is van een geslaagde integratie én van onderlinge verdeeldheid tussen een deel van de Bosniërs. Verschillende deelvragen dienen ter ondersteuning bij het beantwoorden van deze vraag. Ter introductie volgt in hoofdstuk 1 eerst algemene informatie over de gemeenschap uit BiH in Nederland. In hoofdstuk 2 wordt aandacht besteed aan de doelstellingen en rol van de Bosnische verenigingen in Nederland. Hoofdstuk 3 draait om de vraag hoe en waarom de Bosnische gemeenschap goed is geïntegreerd. Onder andere de wens van de Bosniërs om wel of niet (terug) naar BiH te gaan komt aan de orde. Ook wordt ingegaan op de sociaal economische positie van de Bosniërs en op de vraag hoe deze sociaal economische positie te verklaren is. Tevens wordt zowel de verhouding van de gemeenschap ten opzichte van de Nederlanders, maar ook de onderlinge verhouding binnen de drie verschillende bevolkingsgroepen uit BiH onderzocht. Hoofdstuk 4 gaat in op de houding van de Nederlandse Bosniërs ten opzichte van BiH zelf. De onderlinge verdeeldheid tussen de Serviërs, Kroaten en Bosniakken komt duidelijk naar voren. Waarom zijn ze verdeeld en op welke punten wordt dit duidelijk? Hoofdstuk 5 gaat over de visie van de Bosnische gemeenschap op de toekomst en de wederopbouw van BiH en over de houding van de Bosnische gemeenschap tegenover het internationale beleid in BiH. Er wordt weer nadruk gelegd op de onderlinge verdeeldheid tussen de Bosniërs. Uiteindelijk wordt in hoofdstuk 6 getracht aan te geven hoe en waarom de Bosniërs succesvol zijn geïntegreerd en hoe en waarom er onderlinge verdeeldheid bestaat tussen de drie bevolkingsgroepen. Waarom er sprake is van geïntegreerde verdeeldheid. De sociale, economische en politieke problemen die in BiH spelen worden bij het beantwoorden van vraag betrokken, aangezien de ontwikkelingen in BiH invloed uitoefenen op de integratie en ontwikkeling van de burgers uit BiH in Nederland. 6 In de conclusie worden nog enkele aanbevelingen voor vervolgonderzoek genoemd. Het onderzoek naar de gemeenschap van burgers uit BiH is om verschillende reden van belang. Door inzicht te hebben in het hóe en waarom een bepaalde groep een zekere plaats in een samenleving inneemt, kan wellicht nagegaan worden hoe positieve ontwikkelingen ook bij andere groepen bereikt kunnen worden. Gebeurtenissen of handelingen die een negatieve invloed hebben op de plaats en rol van een vluchtelingengemeenschap in Nederland kunnen in de toekomst eventueel worden vermeden. Voorts kan worden bekeken of en hoe een groep (oorlogs)immigranten in Nederland een 6 Boudewijn Sittrop, Overheid en migrantengroepen bij crises in herkomstlanden, Lizebulletin 13 (2004) 6. 5

6 bijdrage kan leveren aan de Nederlandse samenleving en in het land van herkomst. Ook wordt door het vastleggen van kwalitatieve en kwantitatieve aspecten van de gemeenschap en door het volgen van de groei en ontwikkeling een basis gelegd voor later onderzoek. Tot slot is het onderzoek een manier om de stem van een groep te laten horen waar tot nog toe weinig over is gepubliceerd om vanuit een breder perspectief onderwerpen zoals integratie en wederopbouw van een land te benaderen. Het verschaft een levendig beeld waarin de diversiteit van én binnen een immigrantengemeenschap in Nederland naar voren komt. Tot slot dient opgemerkt te worden dat ik in mijn scriptie de Bosnische gemeenschap meestal als één groep behandel. Gaandeweg het onderzoek is het mij echter duidelijk geworden dat de Bosniakken, Serviërs en Kroaten zich niet altijd als zodanig zien. Wanneer ik een duidelijk verschil van mening tussen de verschillende groeperingen heb waargenomen maak ik onderscheid tussen de drie bevolkingsgroepen. 6

7 Hoofdstuk 1: De gemeenschap uit BiH in Nederland De gemeenschap van burgers uit BiH betreft personen die zelf of van wie één van de ouders afkomstig is uit BiH. Er leven in Nederland naar schatting burgers uit BiH. 7 Ruim 40% van de uit voormalig Joegoslavië afkomstige bevolking heeft BiH als herkomstgebied. 8 Het hoge aantal Bosniërs in de samenleving hangt nauw samen met het Nederlandse asielbeleid. Asielaanvragen van Bosniërs zijn vaker ingewilligd dan verzoeken van vluchtelingen uit andere landen. Ter vergelijking, 85% van de asielverzoeken afkomstig van mensen uit de Federale Republiek Joegoslavië zijn niet ingewilligd. 9 De meeste Bosniërs ( ) zijn na de oorlog naar Nederland gekomen. In de jaren 60 en 70 vertrokken ook al diverse inwoners vanuit de voormalige Joegoslavische Socialistische Republiek Bosnië en Herzegovina (SRBIH) naar Nederland. Deze eerste golf migranten bestond uit de toenmalige gastarbeiders. Er gingen relatief weinig arbeidsmigranten naar Nederland, in 1971 slechts 0.1 % van alle toenmalige Joegoslavische gastarbeiders. 10 Ongeveer 10% van hen was afkomstig uit de SRBIH. 11 De mogelijkheid van vertrek uit (ex)- Joegoslavië ontstond vanaf In de jaren zestig kregen de toenmalige Joegoslaven, in het kader van de liberalisering van het economische leven, de vrijheid om zich tijdelijk of permanent in het buitenland te vestigen om daar te werken. Het was een oplossing voor het structurele arbeidsplaatsentekort als gevolg van de industrialisatie in (ex)-joegoslavië. De toenmalige regering hoopte dat de migranten het verdiende geld bij terugkomst in de (ex)- Joegoslavische industrie zouden investeren. 12 Vooral na het afsluiten van een wervingsakkoord tussen Nederland en (ex)-joegoslavië in 1970 migreerden (ex)-joegoslaven naar Nederland. De meerderheid was relatief hoog opgeleid, zeker in vergelijking met de gastarbeiders uit Turkije en Marokko. 13 Na de oliecrisis in 1973 werd een wervingsstop ingesteld. De arbeidsmigratie vanuit (ex)-joegoslavië bleef sindsdien beperkt. 14 Ongeveer de helft van de gastarbeiders trouwde in Nederland en vestigde zich permanent in Nederland. De andere helft is na enkele jaren weer 7 Lada Mulalic, Carel Harmsen en Ko Oudhof, Schatting van het aantal voormalig Joegoslaven naar huidig herkomstgebied, Centraal Bureau voor de Statistiek Bevolkingstrends (2007) 38-47, aldaar Mulalic, Schatting van het aantal voormalig Joegoslaven, aldaar E.Snel ea., Migratie, integratie en criminaliteit. Migranten uit voormalig Joegoslavië en de voormalige Sovjet- Unie in Nederland (Rotterdam 2000) Margaret Chotkowski, Werving en tewerkstelling van vrouwen uit voormalig Joegoslavië in Nederland (Leiden 1994) Thomas Hessels, Etnische groepen uit Bosnië-Herzegovina, Kroatië, Macedonië, Servië - Montenegro en Slovenië in Nederland. Een profiel (Den Haag 2004) Snel, Migratie, integratie en criminaliteit, Ibidem, Hessels, Etnisch groepen, 24. 7

8 80%. 19 In 1992 werd voor onder andere deze stroom vluchtelingen uit BiH een teruggegaan naar het geboorteland. 15 Door het uitbreken van de oorlog kwamen veel van hen toch weer in Nederland terecht. 16 De ex-joegoslavische arbeidsmigranten maken slechts een klein deel uit van de huidige Bosnische gemeenschap in Nederland en staan grotendeels geregistreerd bij het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) met de Joegoslavische nationaliteit. 17 Het merendeel van de burgers uit BiH (80%-90%) vestigde zich in de jaren negentig in Nederland. 18 Het merendeel van deze vluchtelingen betrof Bosniakken, naar schatting 70%- ontheemdenregeling in het leven geroepen, de Tijdelijke Regeling Opvang Ontheemden (TROO). Vluchtelingen uit de bij oorlog betrokken landen van voormalig Joegoslavië kregen een tijdelijke verblijfsvergunning in Nederland tot de situatie in hun land was genormaliseerd. Het verblijfdocument was drie maanden geldig, maar kon daarna worden verlengd. Een asielaanvraag werd door de TROO buiten behandeling gesteld. 20 In 1993 bleek dat het conflict in BiH niet snel tot een einde zou komen. De Nederlandse regering ging over tot het verlenen van verblijfsstatussen aan de vluchtelingen. In 1994 werd een nieuwe vreemdelingenwet ingevoerd. 21 Met deze nieuwe wet werd een onderscheid gemaakt tussen drie verschillende verblijfsstatussen. De hoogste status was de A- status, een permanente verblijfsvergunning. Ten tweede hield een Vergunning Tot Verblijf (VTV of C-status) een verblijfsvergunning op humanitaire gronden in. Deze vergunning diende voor een periode van maximaal vijf jaar ieder jaar verlengd te worden. De derde status was de Voorwaardelijke vergunning tot verblijf (VVTV), een tijdelijke verblijfsvergunning die geldig was zolang de situatie in eigen land te gevaarlijk was om terug te keren. Een 15 Thomas Hessels, Voormalig Joegoslaven in Nederland, Centraal Bureau voor de Statistiek Bevolkingstrends (2005) , aldaar / radio, studio NMO, archief, De Bosnische gemeenschap in Nederland uitzending (Nederlandse Molsim Omroep) 23 oktober uur. 17 Boudewijn Sittrop, Samen en apart verder. Slovenen, Kroaten, Joegoslaven, Macedoniërs en Bosniërs in Nederland na 1992 (Utrecht 1996) Mulalic, Schatting van het aantal voormalig Joegoslaven, aldaar E. Snel, Integratie, migratie en criminaliteit, Maria Elisabeth Anna Hollands, Leren uit de ontmoeting: Nederlanders in contact met asielzoekers en vluchtelingen (Amsterdam 2006) In april 2001 werd deze wet vervangen door een nieuwe vreemdelingenwet. Elke asielzoeker van wie de aanvraag wordt gehonoreerd krijgt dezelfde vergunning voor bepaalde tijd. Er wordt dus nog slechts één asielstatus verleend. De houder van een asielvergunning kan voor bepaalde tijd na drie jaar in aanmerking komen voor een verblijfsvergunning voor onbepaalde tijd. 8

9 VVTV moest jaarlijks worden verlengd, gold voor een periode van maximaal drie jaar en impliceerde minder sociale rechten dan beide voorgaande statussen. 22 Van de asielverzoeken 23 van de vluchtelingen uit BiH en asielzoekers die tussen 1991 en 2001 naar Nederland zijn gekomen ontvingen ruim personen een A- status, 800 een VTV en een VVTV. 24 In de praktijk werden tijdelijke vergunningen vaak in een permanente omgezet. Het uiteindelijke effect was, dat de meeste Bosnische asielgerechtigden in Nederland een permanente verblijfsvergunning kregen. In tegenstelling tot andere Europese landen heeft de Duitse regering aan de Bosnische vluchtelingen amper een permanente verblijfsvergunning gegeven. Vanaf 1997 kwamen dan ook veel Bosnische vluchtelingen uit Duitsland naar Nederland, aangezien hun tijdelijke verblijfsvergunningen niet meer werden verlengd. In overeenstemming met de EU-akkoorden van Schengen (1995) en Dublin (1997) weigerde Nederland echter deze personen in asielprocedure te nemen. 25 Vanaf 1998, maar zeker sinds 2000, worden er relatief nog weinig asielverzoeken van Bosniërs in Nederland gehonoreerd. De regering is van mening dat de politieke en veiligheidssituatie in BiH sinds de ondertekening van de Dayton-akkoord sterk is verbeterd en terugkeer wordt verantwoord geacht. De nieuwkomers uit BiH zijn vooral jonge mensen, die naar Nederland komen om te studeren of werk te zoeken. Vanaf 2003 is het aantal asielaanvragen uit BiH ongeveer 100 per jaar. 26 De gemeenschap heeft een jonge leeftijdsopbouw, ruim 75% van de leden is tussen de 15 en 54 jaar oud. 27 De burgers uit BiH wonen redelijk verspreid in Nederland. In tegenstelling tot andere groepen minderheden is er geen sprake van grootstedelijke agglomeratie. De Bosniërs zijn van alle migrantengroepen het minst in grote steden gevestigd, slechts 14% van hen is woonachtig in één van de vier grote steden. 28 Onder deze groep vallen relatief veel voormalige gastarbeiders. Zij hebben zich in het verleden in verband met het arbeidsaanbod in de grote steden gevestigd. 29 Wel moet worden opgemerkt dat bij kleinere gemeenschappen de verspreiding sowieso groter lijkt. 22 Snel ea., Migratie, integratie en criminaliteit, Arno Sprangers en Han Nicolaas, Laagste aantal asielverzoeken sinds 1988 Centraal Bureau voor de Statistiek, bevolkingstrends 2008 (2008) 24 Hessels, Etnische groepen, 21. Na 2001 zijn er nog weinig verzoeken uit BiH ingewilligd. 25 Ibidem, 25. In deze verdragen wordt bepaald dat het land waar de asielzoeker de Europese Unie binnenkomt in principe verantwoordelijk is voor de asielaanvraag (Internationale Organisatie Migratie), 15 april Mulalic, Schatting van het aantal voormalig Joegoslaven, aldaar 41, Snel, Integratie, migratie en criminaliteit, Mulalic, Schatting van het aantal voormalig Joegoslaven, aldaar 44. 9

10 Hoofdstuk 2: Bosnische zelforganisaties Voor het uitbreken van de oorlog op de Balkan in 1991 vormden de bevolkingsgroepen uit de inmiddels gescheiden staten 30 samen de Joegoslavische gemeenschap in Nederland. De gemeenschap was ongeveer personen groot, goed georganiseerd en had een bloeiend verenigingsleven. 31 Door de oorlog werden alle (ex)- Joegoslaven min of meer gedwongen een etnische nationaliteit te kiezen. Hoewel enkele toenmalige Joegoslavische verenigingen bleven bestaan, stapten vanaf 1991 veel ex-joegoslaven uit de Joegoslavische verenigingen en richtten eigen nationale organisaties op. Organisatievorming werd nog sterker aangewakkerd aangezien een etnisch conflict ten grondslag lag aan de oorlog. Mensen werden zich meer bewust van hun cultuur en etniciteit en dit bevorderde de organisatiegraad. 32 In 1991 splitsten achtereenvolgends Slovenië, Kroatië en BiH zich af. In 1992 ontstond er een Bosnische vereniging. Vluchtelingen uit BiH kwamen uit een juist verscheurd land en hadden behoefte aan eigen organisaties. De Bosnische verenigingen werden vooral opgericht door Bosniakken en het waren ook voornamelijk de Bosniakken die lid werden. Kroaten en Serviërs sloten en sluiten zich veelal aan bij respectievelijk de Kroatische en Servische verenigingen. De Kroaten binnen de Kroatische gemeenschap komen voor 90% uit BiH. 33 Tegenwoordig zijn de burgers uit BiH verenigd in een groot aantal lokale verenigingen en twee landelijke overkoepelende organisaties, Mladi BiH en het Landelijk Platform van Organisaties van Burgers uit Bosnië & Herzegovina. Alleen in Rotterdam zijn twee verenigingen die zich specifiek richten op de Islam. In Rotterdam is één op de acht inwoners Moslim, 3 % van deze groep behoort tot de Bosnische gemeenschap. Het geringe aantal religieuze organisaties is toe te schrijven aan het feit dat de Bosnische moslims niet heel conservatief zijn en zich niet profileren als radicale moslim. 34 Daarnaast is de generatie van na de Tweede Wereldoorlog ook niet gewend hun religieuze overtuiging duidelijk in het openbaar te uiten, in het socialistische (ex)-joegoslavië werd hier weinig aandacht aan besteed. Enkele verenigingen zijn verder duidelijk cultureel georiënteerd. De Stichting Bosnië- Herzegovina in Amsterdam heeft bijvoorbeeld een kleine supermarkt met Bosnische producten in het verenigingspand. Weer andere organisaties zijn op hulp aan BiH gericht. Ook 30 Servië, Kroatië, Macedonië, Slovenië, Bosnië-Herzegovina en Montenegro / radio, studio NMO, archief, De Bosnische gemeenschap in Nederland uitzending (Nederlandse Molsim Omroep) 23 oktober uur. 32 Nadje Al-ali, Richard Black en Khalid Koser, The limits to transnationalisme; Bosnian and Eritrean refugees in Europe as emerging transnational communities Ethnic and radical studies 24 4 (2001) aldaar Hessels, Etnische groepen, Berg, van den Adeline, Verscheurdheid en verwarring. De consequentie van de Balkanoorlog voor de (ex-)joegoslavische migranten en hun zelforganisaties in Nederland (Leiden 2005)

11 internationaal verenigen de Bosniërs zich. De Bosnische diaspora, de overkoepelende internationale vereniging, organiseert allerlei activiteiten met als doel de positie van Bosniërs over de hele wereld te versterken en de erkenning van Bosniërs als volk met een eigen land te bewerkstelligen. 35 Om het functioneren van de overkoepelende organisaties beter in beeld te brengen wordt uitgebreider ingegaan op verenigingen Platform en Mladi BiH. Hierbij dient in acht worden genomen dat voornamelijk Bosniakken lid zijn van deze verenigingen. Platform: Het Platform prefereert naar buiten te treden als landelijke, belangenbehartigende organisatie. Het fungeert sinds 1997 als aanspreekpunt en helpt verenigingen bij de oprichting. De vereniging maakt haar leden attent op relevante gebeurtenissen betreffende BiH of de Bosnische gemeenschap. Er wordt informatie gegeven over Bosnische festivals, informatie over herdenkingen en gebeurtenissen aangaande Srebrenica en over projecten georganiseerd door henzelf en door derden. Een voorbeeld van een project is de mogelijkheid voor Bosnische studenten om in augustus 2008 in het buitenland te studeren via het Erasmus Mundus Master programma. Wanneer het Platform zelf projecten organiseert zijn zij vaak afhankelijk van subsidies. Deze worden niet altijd verstrekt. Een voorbeeld van een gepland project is de plaatsbepaling van de Bosnische vrouwen in de Nederlandse samenleving. Op die manier probeert men meer aandacht te krijgen voor de problematiek rondom de vrouwen uit BiH en hun positie te versterken. 36 Het project kan echter niet doorgaan door gebrek aan voldoende subsidie. 37 Verder worden visies en opinies over verschillende onderwerpen door de vereniging naar buiten gebracht. In november 2007 heeft het Platform samen met Mladi BiH een (protest)brief geschreven aan de secretaris generaal van de Assembly of European Regions (AER) Klaus Klipp over het toelaten van Republica Srpska (RS) tot de AER. 38 Ze laten weten geschokt te zijn dat een gebied dat door genocide is ontstaan als lid wordt toegelaten. Ze verlangen dat de beslissing wordt teruggedraaid of op zijn minst een strenge standaard van mensenrechten wordt geïmplementeerd in de RS. 39 Tot slot verzamelt en analyseert het Platform informatie over de Bosnische gemeenschap en doet het platform werkzaamheden in opdracht van verschillende instanties zoals onderzoeksinstituten, universiteiten en de overheid. 35 Van de berg, Verscheurdheid en verwarring, Actieplan en beleidsdocument (Het platform) 25 januari 2008 tijd 37 van E.Kodzaga aan Marijke van der Ploeg, 30 januari De AER is een samenwerkingsverband van 255 regio's met als belangrijkste doel het promoten van regionale democratie, subsidiariteit en diversiteit in Europa Shocking decision of the assembly of European Unions (het Platform). 11

12 Op die manier probeert de vereniging haar bestaan aan de burgers uit BiH en autochtone Nederlanders kenbaar maken en te fungeren als gesprekpartner voor de Nederlandse overheid, het Ministerie van Justitie en andere relevante overlegstructuren. 40 Mladi BiH: Mladi BiH (Jongeren van Bosnië-Herzegovina) is sinds 27 december 2005 een geregistreerde organisatie. De vereniging staat open voor zowel Bosniakken, Kroaten en Serviërs uit BiH. In de praktijk voelen de twee laatstgenoemde groeperingen echter meer affiniteit met de Servische en Kroatische verenigingen. De meeste leden van Mladi BiH zijn dan ook Bosniakken. Het primaire doel van Mladi BiH is om de jongeren uit BiH die in Nederland wonen dichter bij elkaar te brengen. Verder vindt de organisatie het belangrijk om jongeren te stimuleren iets voor hun gemeenschap in Nederland te doen en zowel van betekenis te zijn voor Nederland als Bosnië aldus Mustafa Hadziibrahimovic. 41 De vereniging houdt zich onder andere bezig met het stimuleren van jongeren die in Nederland of anderen landen wonen om te gaan stemmen voor verkiezingen in BiH. Dit jaar gaan ze ook het stemmen voor lokale verkiezingen promoten. Bij de vorige verkiezingen hebben maar een paar duizend Bosniërs in de overkoepelende internationale vereniging diaspora gestemd, terwijl er meer dan een half miljoen stemgerechtigden in het buitenland wonen. Mladi wil per en met flyers mensen informeren over deze verkiezingen, hoe ze kunnen stemmen en wat ze nodig hebben qua documenten. Ook willen ze een bijeenkomst organiseren samen met de Bosnische ambassadeur en andere prominenten over de komende verkiezingen. Meerdere keren per jaar is er een bijeenkomst voor de leden en andere geïnteresseerden. Er wordt (in het Bosnisch) gesproken over de stand van zeken en de huidige en toekomstige projecten van de vereniging. 42 De leden worden ook over projecten van derden geïnformeerd. Een voorbeeld is de Temporary Return of Qualified Nationals (TTRQN), een project van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). Het doel is om een bijdrage te leveren aan de wederopbouw en ontwikkeling van BiH door het tijdelijk uitzenden van hoogopgeleide migranten die een permanente verblijfsvergunning in Nederland 40 Statuut Vereniging Platform van Organisaties van burgers uit Bosnie-Herzegovina in Nederland (het Platform). 41 van Mustafa Hadziibrahimovic aan Marijke van der Ploeg, 28 januari Bijeenkomst Mladi BiH in Eindhoven, 10 november

13 hebben of de Nederlandse nationaliteit. Zij zullen werk verrichten waarvoor in BiH de locale expertise ontbreekt. 43 Ook op politiek gebied zijn de jongeren actief. Mladi BiH heeft op 25 januari 2006, tijdens een vergadering van het Landelijk Overleg Minderheden (LOM), aan de toenmalige minister van onderwijs Maria van der Hoeven gevraagd om de procedures voor Bosnische studenten te verlichten. Door een liberalisatie van het visum kunnen ze eenvoudiger in Nederland studeren. 44 Het is aan de jongeren beloofd dat er aan gewerkt zal worden. Ook zijn de leden van Mladi en het Platform in contact gekomen met de Bosnische minister van mensenrechten en vluchtelingen, Mersad Kebo, om hun organisaties voor te stellen en te spreken over stemrecht, het verbeteren van de Bosnische taal in Nederland en de dubbele nationaliteit. 45 In tegenstelling tot eerdere jaren staan er niet meer alleen projecten op het programma die hoofdzakelijk een humanitair karakter hebben. In de toekomst wil de vereniging graag uitwisselingsprogramma s tussen Nederlandse en Bosnische Universiteiten in gang zetten. Ook projecten ter promotie van BiH als vakantiebestemming en ter stimulering van ondernemers om in BiH te investeren liggen in het verschiet. De organisatie hoopt tot slot haar invloed vooral te versterken door de samenwerking met andere Bosnische organisaties in Europa en de rest van de wereld Internationale Organisatie voor Migratie (Mladi Bih) Mladi BiH ontmoet de minister van onderwijs (Mladi BiH) Bijeenkomst met minister voor mensenrechten vluchtelingen uit Bosnië- Herzegovina (Mladi BiH). 46 van Mustafa Hadziibrahimovic aan Marijke van der Ploeg, 28 januari

14 Hoofdstuk 3: Geslaagd: de integratie van de Bosniërs in de Nederlandse samenleving 3.1:Kiezen: aankomst van de burgers uit BiH in Nederland Ex-Joegoslaven worden samen met de Iraniërs beschouwd als de best geïntegreerde groep in Nederland wanneer criteria als arbeidsdeelname en contacten met Nederlanders in ogenschouw worden genomen. Hoewel een duidelijke argumentatie dikwijls ontbreekt, wordt indirect ook positief over de integratie van de Bosniërs als specifieke groep gesproken. Zo is het dichtdraaien van de subsidiekraan voor de diverse verenigingen een gevolg van de mening van verschillende gemeenten dat de Bosniërs voldoende zijn geïntegreerd in de Nederlandse samenleving. 47 De meeste Bosnische respondenten (37-40) 48 zijn in verband met de oorlog uit BiH vertrokken en leven op dit moment 10 tot 18 jaar in Nederland. De beweegredenen waarom ze speciaal naar Nederland zijn gegaan komen vaak overeen. Er zijn drie hoofdmotieven te onderscheiden. Ten eerste hadden 20 de van de ondervraagden reeds familie in Nederland wonen. Er was ook een groep van 13 voor wie het puur toeval was dat ze in Nederland terecht zijn gekomen. Tot slot gaf van circa 7 van de respondenten aan naar Nederland te zijn gegaan vanwege de goede verhalen zie ze hadden gehoord met betrekking tot de Nederlandse asielopvang en de Nederlandse vriendelijkheid en de goede medische zorg. 6 van de ondervraagden zijn als gastarbeider in Nederland komen wonen of zijn hier als kind van gastarbeiders geboren. Verder is 1 van de respondenten in verband met haar studie en haar Nederlandse vriend naar Nederland gekomen en 1 vrouw is door de Nederlandse regering uitgenodigd wegens haar medische toestand. Tot slot geven 3 personen geen antwoord op de vraag waarom zij speciaal naar Nederland gekomen zijn. Bosniërs die in verband met de oorlog hun land verlieten werden na hun aankomt in Nederland opgevangen in asielzoekerscentra. De vluchtelingen hadden ongeveer 30 gulden per week te besteden en waren geïsoleerd van de buitenwereld. 49 De Bosniërs waren ontevreden over de lange wachttijden in de asielzoekerscentra en de beperkte rechten om de taal te leren. Het werd moeilijk gevonden om te werken aan een toekomst in Nederland. 50 De immigranten reageerden op verschillende manieren op hun nieuwe omgeving. Aan de ene kant belandden sommige vluchtelingen uit BiH in het criminele circuit 51, de morele barrières 47 beleidsdocument (het Platform) respondenten zijn met zekerheid in verband met de oorlog uit BiH vertrokken. Van 3 respondenten is niet bekend of hun vertrek met de oorlog te maken heeft gehad. 49 Kamenco Bulic, Debts, loans, and refugee regimes. A comparative study among Bosnian Refugees in Germany, The Netherlands, and Autralia (Amsterdam 2005) Holland, Leren uit de ontmoeting, Vooral handel van gestolen goederen. 14

15 waren door de omstandigheden waarin zij verkeerden verlaagd en toegang tot de arbeidsmarkt was moeilijk. Aan de andere kant was bij een grote groep Bosniërs (na enige tijd) de wil om te werken en geld te verdienen groot. 52 Zij wilden niet als vluchteling worden benaderd, maar als personen die in Nederland hun toekomst wilden opbouwen. De term vluchteling werd teveel met afhankelijkheid geassocieerd. 53 De burgers uit BiH waren ook niet gewend aan een sociale dienst. In eerste instantie dachten de burgers uit BiH binnen afzienbare tijd terug te kunnen keren naar BiH. Zij hadden nog geen zekerheid over hun verblijfsstatus. 54 Wanneer hier zekerheid over was werden de Bosniërs (nog) actiever in het integreren. 55 In 1995 spraken veel Bosniërs al goed Nederlands of investeerden zij veel energie in taalcursussen en bijscholing. Het leren van de Nederlandse taal beschouwden zij als een voorwaarde om snel aan het werk te komen en snel ingeburgerd te raken, zo blijkt uit het onderzoek van Lize. 56 Ook uit andere onderzoeken (Bulic 2005), verschillende tv- en radio programma s van het NMO en verhalen van de respondenten blijkt de wil om te integreren. Mensen waren bang dat als ze niet werkten en afhankelijk bleven van de staat, dat zij dan gemakkelijk teruggestuurd zouden worden. Ook vond men het een schande dat iemand anders je geld gaf om in leven te blijven. 57 Bovenstaande in ogenschouw genomen wordt om de integratie van de Bosniërs nader te bepalen achtereenvolgens ingegaan op de terugkeer, de sociaal- economische positie van de leden van de gemeenschap en de omgang met de Nederlanders en met elkaar. 52 Bulic, Debts, loans, and refugee regimes, Sittrop, Samen en apart, Bulic, Debts, loans, and refugee regimes, Ibidem, Sittrop, Samen en apart, Jan Lucassen en Rinus Penninx ed., Grenzeloze generatie. Zuideuropese jongeren over hun identiteit (Utrecht 2002)

16 3.2: Terug: Voorgoed of voor even? Voor de oorlog woonden er ongeveer 4.3 miljoen mensen in BiH. Door de oorlog raakten ruim 1.5 miljoen mensen binnenlands ontheemd en meer dan 1.2 miljoen mensen vluchtten naar landen buiten het conflictgebied. 58 Het was de grootste Europese vluchtelingenbeweging sinds de Tweede Wereldoorlog. Door het tekenen van het Dayton-akkoord kwam in Nederland de discussie over de terugkeer van Bosniërs op gang en werden verschillende terugkeerregelingen getroffen. Vooralsnog is de terugkeer naar BiH vanuit Nederland beperkt. Tussen 1995 en januari 2008 zijn in totaal 1936 personen naar BiH geremigreerd. 59 Waarom is de terugkeer naar BiH zo gering? De argumentatie ter ondersteuning van de wens van de onderzoeksgroep om wel of niet terug te keren kan, naast juridische argumenten, meer duidelijkheid verschaffen. De A-status die Bosniërs hebben gekregen beschermt hen tegen uitzetting. 60 Ook zijn de terugkeerprogramma s pas op gang gekomen toen de Bosniërs al jaren in Nederland woonden. Verder is het lastig de Bosniërs te bereiken en op de hoogte te brengen van de verschillende regelingen, aangezien ze verspreid over Nederland wonen. 61 Daarnaast zijn de burgers uit BiH onzeker over hun toekomst. Soms zijn de huizen in hun voormalige woonplaatsen ingenomen of belemmeren de lokale overheden in BiH de terugkeer. Vooral vanaf 2006 is een sterke stagnatie te constateren in de terugkeercijfers, in 2007 zijn in totaal 20 burgers uit BiH teruggekeerd. Deze daling geldt niet alleen in Nederland, maar is wereldwijd van toepassing. Volgens cijfers van de United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) zijn vanaf 2004 relatief weinig Bosniërs weer in hun land van herkomst gaan wonen. Totaal zijn tot juli 2007 wereldwijd vluchtelingen en intern verplaatste personen naar BiH teruggekeerd. 62 In het onderzoek van Lize uit 1996 waarbij 364 Bosniërs zijn geënquêteerd geeft 85% van de respondenten aan in Nederland te willen blijven, 10% wil onder voorwaarden terug naar BiH en 5% weet het (nog) niet. De reden om niet terug te gaan is de nog onduidelijke en onveilige situatie in BiH en hun ongeloof dat het daar nog goed zou komen. 63 Uit de afgenomen enquêtes en interviews blijkt dat 20 respondenten op korte dan wel lange termijn 58 Francine Friendman, Bosnia and Herzegovina. A polity on the brink (Londen 2004) / cijfers, terugkeer, archief (Internationale Organisatie Migratie), 18 februari Louise Zwanenberg, Terug. Over het Nederlandse terugkeerbeleid voor vluchtelingen uit Bosnië en Kosovo en de rol van niet-gouvernementele organisaties (Rijksuniversiteit Groningen 2000) Zwanenberg, Terug, UNHCR representation in Bosnia and Herzegovina statistical Represantation, (United Nations High Commissioner for Refugees) 63 Sittrop, Samen en apart verder,

17 terug zouden willen naar BiH (zie tabel 1). Er is weinig onderscheid tussen de verschillende bevolkingsgroepen te bemerken. Wens om terug te keren naar BiH: Aantal respondenten: Ja 12 Ja, ooit 8 Twijfel/weet niet 4 Nee 24 Tabel 1: de wens om terug te keren naar BiH In 14 gevallen wordt de wens om (ooit) weer in BiH te wonen onderbouwd door argumenten als Bosnië voelt gewoon als thuis, er is geen betere plaats ter wereld of Bosnië is mijn land. De motivatie van de rest loopt uiteen van de mentaliteit in BiH spreekt mij meer aan, ik heb geen goed contact met de Nederlanders tot het klimaat is beter, de natuur mooier en er is meer ruimte. Sommige willen ook meehelpen om alles in BiH weer op te bouwen zodat de volgende generatie niet tekort komt. De respondenten die aangeven ooit nog wel terug willen keren, wachten vooral op een betere situatie in BiH. Ik ga terug wanneer de economische perspectieven positiever zijn en de politieke situatie stabieler is. Misschien ga ik terug wanneer er betere tijden komen voor ons Kroaten in Bosnië 1 respondent wilde eerst niet terug, maar neemt het in overweging door uitspraken als die van Wilders en zijn aanhangers. De helft van de respondenten voelt er (nog) niets voor om terug te keren. Grofweg zijn de redenen die worden aangedragen te onderscheiden in drie groepen. Ten eerste wordt door ongeveer een kwart het argument genoemd dat familie of vrienden in Nederland wonen. Vooral ouderen, die overigens vaker behoren tot diegene die ooit wél weer in BiH willen wonen, geven aan te willen blijven voor familie en vrienden. Ten tweede noemt ongeveer de helft van de groep respondenten die niet terug willen de huidige situatie in BiH als reden om niet terug te willen. Zijn vinden het nog te gevaarlijk of zijn sceptisch over hun toekomstmogelijkheden in het land. Ook voelen de vluchtelingen er weinig voor om terug te keren in een politiek en etnisch gescheiden land. 17

18 Aan het gedrag van Bosniërs in Nederland zijn spanningen te zien en deels verborgen vijandschap gebaseerd op geloofsverschillen Nu heerst er vrede in BiH, maar het kan zo weer barsten. Ook is mijn geboortedorp nu in handen van de Serviërs Minder dan 5% van de bevolking in de Federatie is Servisch en in de Republiek Srpska (RS) wonen nu nog slecht 1 tot 2 % Bosniakken. Voor de oorlog woonden er in het gebied Bosniakken. 64 Wanneer ik naar mijn oma kijk zie ik hoe zwaar het is om als Bosniak in RS te leven. Weinig Serviërs keren terug naar de Federatie, en weinig Kroaten en Bosniakken betreden hun huis in de RS. Ik ga niet terug naar BiH, ik kan niet tegen de onderdrukking van de Serviërs. Alleen als de Republica Srpska ooit onafhankelijk wordt wil ik kijken of ik terug kan gaan, vooral vanwege het betere klimaat. Tot slot wil het resterende kwart niet terugkeren aangezien zij in Nederland nu een toekomst hebben opgebouwd en/of zich teveel een Nederlander voelen. Ze voelen zich een vreemde of een buitenlander met al die Nederlandse opvattingen. 3 van de 4 respondenten die twijfelen over een eventuele terugkeer noemen ook dit aspect van vervreemding als reden van twijfel. Het aspect van vervreemding wordt overigens vaker geuit door de gemeenschap bij het beantwoorden van verschillende vragen. Het wordt de Bosniërs die het land hebben verlaten verweten dat ze de situatie in BiH tijdens de oorlog nooit kunnen begrijpen en dat de gemeenschap in Nederland meer moet doen om BiH te helpen. Toch geven slechts 2 respondenten aan weinig contact te hebben met familie en vrienden in BiH. De rest van de respondenten heeft redelijk tot heel veel contact met vrienden en/of familie in BiH te hebben. De meeste gaan nog één tot twee keer per jaar naar BiH, vooral in de zomervakantie en/of tijdens de feestdagen (zie tabel 2). Tijdens een bezoek aan BiH worden niet alleen vrienden en familie die in BiH zijn gebleven bezocht, maar ook mensen die zijn teruggekeerd vanuit Nederland. Contacten worden verder via telefoon, sms, en MSN onderhouden. Het valt op dat de Bosniakken net wat vaker contact zoeken met familie en vrienden in BiH dan de Serviërs en Kroaten. De twee respondenten die weinig contact zoeken zijn ook diegene die nooit teruggaan naar BiH. Deze respondenten geven aan 64 Sumantra Bose, Bosnia after Dayton. Nationalist partion and international intervention (Londen 2002)

19 dat ze teveel negatieve ervaringen hebben gehad in BiH en hun vrienden en familie vaak ook uit BiH zijn vertrokken naar onder andere Canada en de Verenigde Staten. Kortom, hoewel de terugkeer naar BiH vooralsnog beperkt is, betekend dit niet dat er geen contact met familie en vrienden wordt gezocht of dat de wens om (weer) naar BiH te gaan niet bestaat. De argumentatie van de mensen die de wens hebben om weer terug te gaan is vaak emotioneel van aard. Wellicht is de wens bij hen duidelijker aanwezig dan de wil om deze in de praktijk om te zetten en is de terugkeer van deze groep derhalve beperkt. De droom van een perfect BiH kan worden gebroken en velen besluiten om die reden toch in Nederland te blijven. De Bosniërs die aangeven ooit nog in BiH te willen wonen bekijken het vaker op een zakelijkere manier. Zij geven meermaals aan te wachten tot de situatie in BiH is verbeterd. Het mogelijk dat er alsnog een deel van de gemeenschap naar BiH vertrekt over enkele jaren. De leden van de gemeenschap die niet weer naar BiH willen wijzen ook op praktische zaken, zoals de slechte werkgelegenheid in Bosnië of op de toekomst die ze inmiddels in Nederland hebben opgebouwd. Het is niet waarschijnlijk dat deze groep nog terugkeert. Terugkeerregelingen van de Nederlandse overheid (zoals uitkeringen meenemen) spelen blijkens het onderzoek geen hoofdrol bij het overwegen om wel of niet terug te gaan. Dit zou eventueel kunnen veranderen wanneer een groot deel van de huidige Bosnische gemeenschap de 65 passeert. Met terugkeerregelingen kunnen zij inclusief hun pensioen naar BiH terug. Het gegeven dat geld, althans bij de onderzoeksgroep, een onderschikte rol blijkt te spelen, kan te maken hebben met de relatief goede sociale en economische positie van de groep. Deze positie in Nederland heeft onder andere te maken met de zogenaamde braindrain. Alvorens de sociaal economische positie van de burgers uit BiH in Nederland wordt uitgelicht, wordt eerst dieper ingegaan op deze braindrain uit BiH. Aantal keer terug Aantal respondenten < 1-2 keer per jaar keer per jaar keer per jaar keer per jaar keer per jaar 1 Onbekend 2 Nooit 2 Tabel 2: Aantal bezoeken per jaar aan BiH 19

20 3.3: Een stroom van menselijk kapitaal: de sociaal economische positie van de Bosniërs in Nederland: Braindrain: Vóór, tijdens en na de oorlog verlieten vooral de middenklasse en de intellectuelen uit de steden BiH. 65 Er was sprake van een zogenaamde braindrain. Van de universitaire staf in BiH liet 60% Bosnië achter zich ten tijde van de oorlog. In Sarajevo waren na de oorlog nog 900 docenten werkzaam, terwijl dit er 1500 waren voor de oorlog uitbrak. 66 Nog steeds, ruim 12 jaar na de oorlog, trekken veel Bosniërs uit hun vaderland weg. BiH kent een van de hoogste emigratiecijfers uit Europa. In 2007 hebben 1 op de 100 hun geluk in het buitenland gezocht. 67 Emigratie vindt niet alleen plaats vanwege de slechte economische kansen die worden geboden, de hoge werkloosheid en het gebrekkige toekomstperspectief in BiH. De discriminatie en spanningen in gebieden waar verschillende etnische groepen bij elkaar leven spelen ook een rol. 68 Verder laat het onderwijs in BiH te wensen over. Veel jongeren zijn ontevreden over het onderwijssysteem en wensen het land te verlaten zodra dit mogelijk is. 69 Er wordt gevreesd dat deze braindrain Bosnië van haar toekomst zal beroven en het land niet op de wereldmarkt kan concurreren. 70 BiH heeft relatief al weinig academici, en het effect van de braindrain wordt versterkt aangezien BiH geen grote bevolking heeft. 71 Juist de mensen die vertrekken zijn nodig bij het uitwerken en uitdragen van de programma s die zouden moeten worden geïmplementeerd voor de wederopbouw van BiH. Ook blijven door het wegtrekken van de intellectuele laag van de bevolking er maar weinig experts over om de nieuwe generatie van wetenschappers en onderzoekers op te leiden. 72 Voorts dragen personen die in BiH zijn opgeleid geen belasting meer af aan BiH zodra ze het land verlaten hebben, terwijl de overheid wel in hen heeft geïnvesteerd. 73 Tot slot oefenen criminele groeperingen 65 Sittrop, samen en apart, Nina Arnhold, Education for reconstruction : the regeneration of educational capacity following national upheaval (Wallingford 1998) library, publications, the world-fact-book, Bosnia and Herzegovina (Central Intelligence Agency). 68 Ann Henry, The Brain Drain in Bosnia, South-east Europe Review 4 (2003) 13-14, aldaar Balkan Crisis Report, Bosnia, Brain Drain gathers Pace. The exodus of young and talented people may seriously undermine the country s development ( Institute for war and peace reporting) 70 Peter Ford, Brain drain dilemma voor Bosnie, Christian Sciece Monitor 92 (2000) Ali Mansoor en Bryce Quillin ed. The World Bank. Migration and remittances (Washingtond 2007) Gregory Weeks, The Balkan brain drain and its consequences South-east Europe Review 4 (2003) 15-17, aldaar documentatie, standpunten , Braindrain en ontwikkelingssamenwerking (Vlaamse Vereniging van Studenten). 20

21 veel macht uit aangezien veel gekwalificeerde juristen het land reeds hebben verlaten. 74 De internationale gemeenschap blijft nodig om gerechtigheid te garanderen. Burgers uit BiH in Nederland: De braindrain had als gevolg dat diverse landen, waaronder Nederland, een groep vluchtelingen ontving met intellectuele capaciteiten. 75 Uit eerdere onderzoeken kwam naar voren dat de meeste Bosniërs in eerste instantie een sterke sociale en economische achteruitgang maakten. 76 Inmiddels hebben de meeste leden van de gemeenschap redelijk tot goed geïntegreerd op de Nederlandse arbeidsmarkt. Wat is de verklaring van deze (verbeterde) sociaal economische positie in Nederland? In eerste instantie stond volgens Snel ea (1999) het verhoudingsgewijs hoge onderwijsniveaus van de vluchtelingen in schril contrast met de positie die zij innamen op de arbeidsmarkt. 77 Uit het onderzoek van Lize (1996) bleek dat een groot deel van de Bosniërs zonder werk zat en stond ingeschreven als werkzoekende bij het arbeidsbureau. De meeste waren slecht te spreken over de bemiddeling van het arbeidsbureau. De Bosniërs ondervonden veel tegenslag bij de erkenning van hun diploma s. 78 Taalbarrières en het feit dat gedurende de asielprocedure de Bosniërs geen, of slechts beperkt toegang hadden tot de Nederlandse arbeidsmarkt speelden ook een rol. Nederland maakte, zeker in de jaren negentig, niet altijd gebruik van het aanwezige menselijke kapitaal en de Bosnische hoog opgeleiden voelden weinig erkenning en stimulans. 79 Tabel 3 (bijlage 1) geeft zowel de eventuele opleiding en baan van de respondenten weer in zowel BiH als Nederland. Uit de tabel valt af te leiden dat de respondenten die op oudere leeftijd naar Nederland zijn gekomen, op drie na, allemaal universitair zijn opgeleid of hoger onderwijs hebben gevolgd. Het is opvallend dat vooral opleiding en banen in de bouw sterk vertegenwoordigd zijn. De respondenten die op het moment van vertrek uit BiH nog een kind waren, volgen nu op één na allemaal een opleiding aan de universiteit of het HBO of hebben deze al afgerond. De jongeren hopen door hun goede opleiding steeds meer van zich te kunnen laten horen. Weinig van de respondenten zitten zonder werk. Zij die geen werk hebben wijten dit aan hun leeftijd, aan het feit dat hun in Nederland te weinig kansen en mogelijkheden werden 74 Friedman, polity on the brink, Uiteraard bevinden zich binnen de groep vluchtelingen ook veel personen die een lage of geen opleiding hebben genoten. 76 Hollands, Leren uit de ontmoeting, Snel ea., Migratie, integratie en criminaliteit, Sittrop, samen en apart, Hollands, Leren uit de ontmoeting,

22 en worden geboden of aan hun lichamelijke toestand. Uit onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek uit 2007 is ongeveer 13% van de Bosniërs werkloos. Een groot deel hiervan is echter te wijten aan de relatief hoge werkeloosheid onder de traditionele gastarbeiders. 80 De sociaal-economische positie van de Bosniërs is in vergelijking de resultaten van het (hoewel veel grotere) onderzoek uit 1996 gestegen. De Bosniërs komen in sociaal en economisch opzicht geleidelijk beter tot hun recht. Echter, ouderen oefenen vaak een beroep uit dat onder hun opleidingsniveau ligt of hebben geen werk. Met name (een deel van) de jongere generatie heeft een redelijk tot goede positie in de Nederlandse samenleving verworven. Met hen is er een nieuwe generatie goed opgeleide Bosniërs in Nederland, waar zeker gebruik van moet worden gemaakt. De goede sociaal economische positie heeft onder andere te maken met het feit dat relatief veel goed opgeleide mensen naar Nederland vertrokken. Deze groep bezat wellicht de vaardigheden om zich in andere landen te vestigen en zij hadden over het algemeen een goed aanpassingsvermogen. Ook waren de burgers uit BiH gewend te werken in BiH. Deze werkethiek kan hebben bijgedragen hebben aan het zo snel mogelijk willen voorzien van een eigen levensonderhoud. Overigens ontwikkelde sommige Bosniërs ook een patroon om niet te werken, de sociale dienst betaalden wel hun levensonderhoud. Het grote aantal kinderen onder de vluchtelingen maakte het mogelijk dat veel Bosniërs hun opleiding in Nederland konden volgen en zich de Nederlandse taal goed eigen konden maken. Voorts gold dat bij velen, mits er zekerheid was over een vergunning tot verblijf, de wil bestond te werken en Nederlands te leren. De meerderheid kreeg ook daadwerkelijk een verblijfsvergunning en de mogelijkheid een toekomst op te bouwen (zie paragraaf 3.1). Het leven in ex-joegoslavië en BiH was voor de meeste mensen goed geweest en dat motiveerde om te integreren op de arbeidsmarkt met als doel wéér een goede levenstandaard te bereiken en een onafhankelijke positie te verwerven. 80 Hollands, Leren uit de ontmoeting,