De invloed van attention-deficit/hyperactivity disorder op het ontwikkelen van middelenmisbruik bij adolescenten

Transcriptie

1 De invloed van attention-deficit/hyperactivity disorder op het ontwikkelen van middelenmisbruik bij adolescenten Naam: Marinka van der Plaat Studentnummer: Begeleider: H. Larsen Datum: Aantal woorden: 5597

2 Abstract In deze review wordt de invloed van attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) op het ontwikkelen van middelenmisbruik bij adolescenten onderzocht. Allereerst wordt onderzocht of adolescenten met ADHD een verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Hierna worden mogelijke verklaringen voor dit verhoogde risico onderzocht. Er wordt gekeken naar de invloed van het gebruiken van medicatie voor ADHD, de invloed van een tekort in aandacht en een verstoring in het executief functioneren, en de invloed van persoonlijkheidskenmerken. Uit de resultaten blijken adolescenten met ADHD een verhoogd risico te hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Dit verhoogde risico lijkt samen te hangen met een tekort in aandacht en comorbiditeit met een conduct disorder (CD). Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) is een van de meest voorkomende stoornissen in de kindertijd met een prevalentie geschat op 3 tot 5% van de populatie (Faraone & Wilens, 2003; Roy, 2008). Er wordt geschat dat zo n 13 duizend jongeren van 13 tot 17 jaar in Nederland voldoen aan een diagnose voor ADHD (Schoemaker et al., 2003). Er is dus sprake van een stoornis met een grote omvang. Deze gedragsstoornis wordt gekenmerkt door een verstoring in de aandacht, hyperactief- en impulsief gedrag (Biederman et al., 2003). De oorzaak van ADHD is veelvuldig onderzocht maar een eenduidig antwoord is niet gevonden, wel zijn er bewijzen voor zowel een genetische basis als een neurobiologische basis (Goodman & Stevenson, 1989; Castellanos, Giedd, & Marsh, 1996). ADHD gaat in de jeugd vaak gepaard met slechte schoolprestaties, een laagzelfbeeld en stemmings- en angststoornissen (Wilens, Biederman, & Spencer, 2002). Hoewel ADHD de oorsprong vindt in de kindertijd, blijft de stoornis vaak aanwezig tot in de volwassenheid (Biederman, Newcorn, Sprich, 1991). ADHD gaat ook gepaard met een hoge comorbiditeit; uit een rapport van het Trimbos blijkt dat bij mensen waarbij ADHD gediagnosticeerd was in de kindertijd vaker nog een bijkomende psychische stoornis werd gediagnosticeerd voor het 16 e jaar, dan bij mensen zonder ADHD (73% tegenover 20%). Bij deze bijkomende psychische stoornis gaat het vaak om een stemmingsstoornis of een angststoornis. De meest voorkomende bijkomende stoornis is echter een andere gedragsstoornis, het gaat hierbij om een conduct disorder (CD) en een oppositionele gedragsstoornis (ODD) (Tuithof, ten Have, van Dorsselaer & de Graaf, 2010). Middelenmisbruik wordt in de DSM-IV Substance Use Disorder (SUD) genoemd. Hiermee wordt het gebruiken van alcohol of drugs bedoeld, ondanks aanwezige problemen hierdoor. Het veelvuldige gebruik van het middel kan leiden tot tolerantie voor het effect en ontwenningsverschijnselen wanneer wordt gestopt. Andere criteria voor de diagnose is de aanwezigheid van onsuccesvolle pogingen om te stoppen met het gebruiken en een groot deel van de tijd bezig zijn met het verkrijgen of gebruiken van het middel of het herstellen van het effect van het middel. (APA, 2000) Ook middelenmisbruik is een

3 veelvoorkomende stoornis. Recente cijfers over alcoholafhankelijkheid onder jongere in Nederland zijn niet bekend, echter in 1993 bleek 0,33% van de Nederlandse jongeren tussen de 13 en 17 jaar te kampen met een alcoholverslaving (Verhulst, van der Ende, Ferdinand, & Kasius, 1993). In 2009 bleek een totaal van Nederlanders te leiden aan drugsafhankelijkheid. Het grootste gedeelte hiervan viel in de leeftijdscategorie 18 tot 24 jaar (De Graaf, ten Have, & van Dorsselaer, 2010). Eerder onderzoek heeft naar een verband gezocht tussen verschillende vormen van middelenmisbruik en de aanwezigheid van ADHD bij volwassenen. Zo hebben Ohlmeier et al. (2007) gevonden dat in een steekproef met volwassenen met een alcoholverslaving vaker ADHD kon worden gediagnosticeerd dan mocht worden verwacht op basis van de prevalentie. Biederman et al. (1995) onderzochten volwassenen met en zonder een ADHD diagnose. Hieruit bleek dat een groter deel van de deelnemers met ADHD voldeden aan de diagnose voor middelenmisbruik dan deelnemers zonder ADHD, namelijk 52% tegenover 27%. Wanneer het gaat om volwassenen lijkt de aanwezigheid van ADHD dus een verband te hebben met de aanwezigheid van middelenmisbruik. Dit maakt het aannemelijk dat ook adolescenten met ADHD een groter risico hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik dan adolescenten zonder ADHD. Wanneer dit het geval is, heeft dit implicaties voor de preventie van middelenmisbruik maar ook voor de behandeling van zowel ADHD als middelenmisbruik. Als bekend is dat de aanwezigheid van ADHD een risicofactor vormt voor het ontwikkelen van middelenmisbruik, kan een preventieprogramma worden toegevoegd bij de behandeling van ADHD. Hiermee kan de kans op de ontwikkeling van middelenmisbruik worden verkleind. Als kan worden vastgesteld welke factoren van ADHD een risicofactor vormen voor het ontwikkelen van middelenmisbruik, kunnen er behandelingen worden ontwikkeld die specifiek deze factoren aanpakken (Mannuzza, Klein, Bessler, Malloy & LaPadula, 1993, aangehaald in Wilens, 2006). In deze review zal worden onderzocht of adolescenten met ADHD een groter risico hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Wanneer dit het geval blijkt, kan worden afgevraagd hoe dit proces verloopt. Er wordt daarom ook onderzocht welke factoren van ADHD een adolescent vatbaarder maakt voor het ontwikkelen van middelenmisbruik. Om deze factoren te bepalen wordt allereerst gekeken naar het gebruik van medicatie voor ADHD. ADHD wordt vaak behandeld met stimulantia, waarvan de meest gebruikte vorm methylfenidaat is (Goldman, Genel, Bezman, & Slanetz, 1998). Dit middel blijkt bij driekwart van de kinderen effect te hebben (Medicatiebrochure ADHD, 2009). De medicatie onderdrukt de symptomen en wordt dan ook vaak gebruikt om het werken of leren te verbeteren. Methylfenidaat vergroot de concentratie, vermindert gevaarlijk, impulsief of agressief gedrag en kan hyperactiviteit verminderen. Het middel is echter kort werkend en onderdrukt de symptomen tijdelijk, voor een langdurig effect dient het daarom meerdere malen per dag te worden ingenomen. Barkley et al (2003) stellen dat het gebruik van

4 medicatie voor ADHD kan zorgen voor sensitisatie: het proces waarbij het regelmatig gebruiken van een stimulant of een drug zorgt voor verandering in de hersenen. Deze verandering houdt in dat bepaalde hersencircuits die zorgen voor de regulering van motivatieprikkels nu hypersensitief worden voor drugsgerelateerde prikkels. Dit zorgt ervoor dat er een motivatie ontstaat voor het gebruiken van drugs en men wordt vatbaarder voor het ontwikkelen van een verslaving (Robinson & Berridge, 2008). Dit proces zou ervoor kunnen zorgen dat adolescenten die medicatie gebruiken voor ADHD een groter risico hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Dit is meerdere malen onderzocht en zal dan ook worden besproken als mogelijke verklaring voor het eventuele risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik dat adolescenten met ADHD lopen. Het gebruiken van ADHD medicatie zou echter ook een beschermende werking kunnen hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Wilens, Faraone, Biederman, & Gunawardene (2003) geven als mogelijke verklaring dat adolescenten met ADHD middelenmisbruik ontwikkelen omdat ze zoeken naar een middel dat de symptomen van ADHD vermindert. Wanneer de adolescenten medicatie gebruiken, wat deze symptomen vermindert, is het niet nodig om op zoek te gaan naar eventuele andere (illegale) middelen. Wanneer dit het geval zou zijn, betekent dit dat de symptomen van ADHD bijdragen aan het ontwikkelen van middelenmisbruik. De symptomen die in deze review worden besproken zijn een tekort in executief functioneren en een tekort in aandacht. Pennington & Ozonoff (1996) hebben in een review laten zien dat kinderen en adolescenten waarbij ADHD was gediagnosticeerd tekorten in het executief functioneren laten zien. Met executief functioneren worden hogere orde processen bedoeld die betrokken zijn bij zelfregulatie en doelgericht gedrag. Executief functioneren wordt omschreven als het gebruiken van probleemoplossende vaardigheden om een doel te behalen (Wilens et al. 2011). Onder deze probleemoplossende vaardigheden vallen het inhiberen van een respons, het plannen van gedrag en het maken van een mentale representatie van de taak (Pennington & Ozonoff, 1996). Een tekort in executief functioneren wordt geassocieerd met impulsief gedrag (Nigg, 2001). Het is daarom een mogelijkheid dat het risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik samenhangt met deze symptomen. Dit is dan ook onderzocht en wordt later besproken. Ook aandachtstekort is een symptoom van ADHD. Aandachtstekort blijkt een rol te spelen bij het voortduren van een alcohol- en drugsverslaving na een behandeling. Adolescenten met een aandachtstekort blijken vaker een terugval te hebben na een behandeling dan adolescenten met een gemiddelde aandachtsscore (Tapert et al. 1999) Als laatste zijn er aanwijzingen gevonden die erop wijzen dat individuen met ADHD bepaalde persoonlijkheidstrekken vaker vertonen dan individuen zonder ADHD. Zo vonden Braaten en Rosen in 1997 dat een groep deelnemers met ADHD hoger scoorde op de persoonlijkheidskenmerken extraversie en neuroticisme dan een controlegroep zonder ADHD. Dit geeft aan dat er een verschil in

5 persoonlijkheid zou kunnen zijn tussen adolescenten met en zonder ADHD. Dit zou dan ook een mogelijke verklaring zijn voor het hogere risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik van adolescenten met ADHD. Alle onderzoeken maken gebruik van een steekproef met adolescenten. ADHD wordt vastgesteld met behulp van vragenlijsten en op basis van DSM criteria. Wanneer er wordt gesproken van middelenmisbruik, gaat het om zowel alcohol als drugsmisbruik. De diagnose middelenmisbruik wordt gesteld op basis van symptomen uit de DSM. Wanneer geen diagnose wordt gesteld, wordt gebruik gemaakt van zelfrapportage. Er wordt dan gekeken naar de hoeveelheid alcohol- en drugsgebruik binnen een bepaalde tijdsspanne. In deze review wordt als eerste gezocht naar een verband tussen de aanwezigheid van ADHD en het ontwikkelen van middelenmisbruik bij adolescenten. Vervolgens wordt gezocht naar mogelijke verklaringen voor dit verband. Hoewel een mogelijke verklaring voor het verband ook zou kunnen worden gezocht in omgevingsfactoren, wordt deze review richting gegeven door zich te focussen op kindfactoren. Er zal dan ook worden gekeken naar de invloed van het gebruik van stimulantia voor ADHD op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Vervolgens zal worden gekeken naar de invloed van de symptomen behorend bij ADHD, namelijk een aandachtstekort en een tekort in het executief functioneren, op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Als laatste zal de invloed van persoonlijkheidskenmerken op het ontwikkelen van middelenmisbruik worden onderzocht. De invloed van ADHD op het ontwikkelen van middelenmisbruik bij adolescenten Om te onderzoeken of adolescenten met ADHD vaker lijden aan middelenmisbruik, hebben Gudjonsson, Sigurdsson, Sigfusdottir en Young (2012) een steekproef genomen van jongeren met een leeftijd van 14 tot 16 jaar. Van deze steekproef werd met behulp van de Barkley Current Symptoms Scale vastgesteld hoeveel adolescenten voldeden aan de diagnostische criteria voor ADHD, dit bleek 5,4% te zijn. Ook werd een vragenlijst afgenomen over drugsgebruik. Uit deze vragenlijst kwam een score van geen drugs gebruik of wel drugs gebruik en een dimensionele score die aangaf hoe vaak en hoeveel soorten drugs er werd gebruikt. Ook alcoholgebruik werd vastgesteld met een soortgelijke vragenlijst. Deze vragenlijst leverde ook een score op van wel/niet drinken en een dimensionele score die aangaf hoe vaak er werd gedronken. De correlatie tussen ADHD symptomen en de mate van zowel alcohol gebruik en drugsgebruik werd vastgesteld. Uit de resultaten blijkt voor alle twee de vormen van middelenmisbruik een significante correlatie met ADHD symptomen. Voor jongens was dit voor alcohol gebruik.27 en voor drugs gebruik.28. Voor meisjes was dit respectievelijk.16 en.22. Uit dit onderzoek blijkt dus een verband tussen het vertonen van ADHD symptomen en de mate van roken, het gebruiken van alcohol en het gebruiken van drugs.

6 Dit onderzoek maakte echter gebruik van vragenlijsten ingevuld door de deelnemers zelf, om symptomen van ADHD en het middelengebruik vast te stellen. Hierdoor werd geen ADHD of middelenmisbruik gediagnosticeerd. Omdat er dus gebruik werd gemaakt van slechts één beoordelaar kunnen de gevonden correlatie hoger zijn uitgepakt dan daadwerkelijk het geval zou zijn. Wilens et al. (2011) hebben dit probleem opgelost in hun onderzoek door middelenmisbruik meer objectief vast te stellen met behulp van de Schedule for Affective Disorders and Schizophrenia for School-age Children (K-SADS). Dit gestructureerde interview kijkt naar de DSM criteria voor SUD en levert een diagnose op. Ook is dit een longitudinale studie waarbij de deelnemers na 10 jaar nog eens werden getest. Hierdoor kan een onderscheid worden gemaakt in de volgorde van gebeurtenissen, wat niet mogelijk is bij een cross-sectioneel onderzoek. Aan dit onderzoek deden 225 adolescenten met een gemiddelde leeftijd van 11,8 jaar zonder ADHD mee, en 257 adolescenten met een gemiddelde leeftijd van 10,7 jaar met ADHD. Bij de adolescenten met ADHD was de diagnose gesteld op basis van de DSM-III. Ten tijde van de follow-up was de gemiddelde leeftijd van deelnemers respectievelijk 22 jaar en 20,2 jaar. Met behulp van de K-SADS werd middelenmisbruik vastgesteld. Uit de resultaten blijkt 25% van de adolescenten zonder ADHD middelenmisbruik te hebben ontwikkeld tegenover 32% van de adolescenten met ADHD. Met behulp van de hazard ratio werd berekend dat adolescenten met ADHD een 1,47 keer zo grote kans hadden om SUD te ontwikkelen dan adolescenten zonder ADHD. Het verband tussen medicatiegebruik en het verhoogde risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik van adolescenten met ADHD Er kan dus gesteld worden dat adolescenten met ADHD een groter risico hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Wanneer gekeken wordt naar kindfactoren zijn hier verschillende verklaringen voor mogelijk. Zo zou het gebruik van stimulantia voor ADHD een mogelijke risicofactor voor het ontwikkelen van middelenmisbruik kunnen vormen vanwege het proces van sensitisatie. Daarentegen zou het gebruik van stimulantia ook een beschermende factor kunnen zijn voor het ontwikkelen van middelenmisbruik. Wanneer middelenmisbruik zich ontwikkelt vanuit de drang om de symptomen van ADHD te verminderen, zou het gebruiken van stimulantia ervoor zorgen dat deze drang afneemt. Biederman, Wilens, Mick, Spencer en Faraone (1999) hebben het effect van het gebruik van stimulantia voor ADHD op het ontwikkelen van middelenmisbruik onderzocht met behulp van een longitudinale studie van 4 jaar. De steekproef bestond nu uit 56 jongens met ADHD die hiervoor medicatie gebruikten met een gemiddelde leeftijd van 17,2 jaar en 19 jongens met ADHD die geen medicatie gebruikten met een gemiddelde leeftijd van 18,5 jaar. ADHD werd vastgesteld op basis van een interview gebaseerd op DSM-III-R criteria. Middelenmisbruik werd gediagnosticeerd wanneer werd voldaan aan tenminste 3 van de volgende symptomen: Middel gebruiken in steeds grotere hoeveelheden, onsuccesvolle pogingen om te minderen, een groot deel van de tijd besteden aan het verkrijgen/gebruiken/herstellen van het middel, frequent onder invloed zijn, vermindering in

7 frequentie van andere activiteiten, blijven gebruiken ondanks de functionele complicaties, toegenomen tolerantie voor de effecten van het middel, ontwenningsverschijnselen of gebruik van het middel om ontwenningsverschijnselen te voorkomen. Op basis hiervan werd een diagnose gegeven voor misbruik van alcohol, marihuana, hallucinogenen, cocaïne/stimulantia of algemene middelenmisbruik. Vervolgens werd een vergelijking gemaakt tussen de aanwezigheid van middelenmisbruik in de groep die medicatie gebruikte en de groep die geen medicatie gebruikte. Uit de resultaten blijkt de kans op het ontwikkelen van middelenmisbruik kleiner in de ADHD groep die medicatie gebruikt, dan in de ADHD groep zonder medicatie. Dit geldt voor zowel alcohol, marihuana, hallucinogenen, cocaïne/stimulantia als algemeen middelenmisbruik. Uit dit onderzoek lijkt medicatie voor ADHD een beschermende factor voor het ontwikkelen van middelenmisbruik bij adolescenten met ADHD. Nu heeft het vorige onderzoek een steekproef gebruikt met alleen jongens. De symptomen van jongens met ADHD en meisjes met ADHD kunnen echter verschillen. Daarom zou voor een meer generaliseerbaar resultaat gebruik moeten worden gemaakt van een steekproef met zowel jongens als meisjes. Barkley, Fischer, Smallish en Fletcher (2003) hebben de invloed van medicatie voor ADHD op het ontwikkelen van middelenmisbruik met een longitudinaal onderzoek bekeken, waarbij gebruik werd gemaakt van een steekproef met zowel jongens als meisjes. Aan het onderzoek deden 119 hyperactieve kinderen mee, die ten tijde van de eerste meting varieerden in leeftijd van 4 tot 12 jaar. 8 Jaar later werden de deelnemers opnieuw getest, de gemiddelde leeftijd was toen 15 jaar. Nog eens 5 jaar later vond het laatste meetmoment plaats, de gemiddelde leeftijd was toen 21 jaar. De kinderen kregen de diagnose hyperactief wanneer ze meer dan 2 standaarddeviaties boven het gemiddelde scoorden op zowel de Hyperactivity Index van de Revised Conners Parent Rating Scale en de Werry-Weiss-Peters Activity Rating scale, ze een score behaalden op de Home Situations Questionnaire die aangaf dat er significante gedragsproblemen aanwezig waren en wanneer de ouders aangaven dat er aandachts-, impulsiviteits- en hyperactiviteitsproblemen aanwezig waren. De onderzoekers stellen dat wanneer aan al deze punten werd voldaan, de deelnemers hoogstwaarschijnlijk ook zouden voldoen aan de DSM-IV criteria voor ADHD. Aan de deelnemers werd gevraagd, tijdens elk meetmoment, of ze medicatie gebruikten en/of hadden gebruikt, en voor hoe lang dit was. 98 van de deelnemers gaven aan ooit medicatie te hebben gebruikt als behandeling voor ADHD, 21 deelnemers hadden nooit medicatie gebruikt. Tijdens de follow-up meetmomenten werden de ouders van de adolescenten geïnterviewd met behulp van een gestructureerd interview gebaseerd op de DSM-III-R en DSM-IV criteria. Het alcohol en drugsgebruik werd aan de deelnemers zelf gevraagd. Er werd vastgesteld hoe vaak de deelnemer per week dronk, hoe vaak hij dronken was geworden in de afgelopen 3 maanden en hoe vaak de deelnemers drugs had gebruikt in de afgelopen 3 maanden. Vervolgens werd een vergelijking gemaakt tussen de behandelde en onbehandelde adolescenten op het gebied van alcohol en drugsgebruik. Uit de resultaten bleek geen verschil in het aantal alcoholische consumpties per week, het aantal keren dronken zijn in de afgelopen

8 3 maanden en het aantal keren drugs gebruik in de afgelopen 3 maanden tussen de behandelde en onbehandelde adolescenten. Vervolgens werd ook onderscheid gemaakt tussen adolescenten die minder dan een jaar lang medicatie gebruikten voor ADHD en adolescenten die dit langer dan een jaar gebruikten. Ook hier werd op alle drie de punten geen verschil gevonden. Uit dit onderzoek kan dus worden geconcludeerd dat het gebruiken van medicatie voor ADHD geen risicofactor is voor het ontwikkelen van middelenmisbruik maar ook geen beschermende factor. Hoewel een van de besproken onderzoeken een beschermend effect vindt van medicatie voor ADHD op het ontwikkelen van middelenmisbruik, en een ander onderzoek geen effect, kan ten minste geconcludeerd worden dat het gebruiken van medicatie voor ADHD geen risicofactor is voor het ontwikkelen van middelenmisbruik. Medicatie voor ADHD lijkt dus niet volgens de theorie van sensitisatie een adolescent met ADHD vatbaarder te maken voor het ontwikkelen van middelenmisbruik. Het verband tussen de symptomen van ADHD en het verhoogde risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik van adolescenten met ADHD. Omdat een van de onderzoeken toch een beschermend effect van medicatie vindt, kan worden gedacht dat de aanwezigheid van de symptomen van ADHD een effect heeft op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Medicatie voor ADHD zorgt ervoor dat de symptomen, zoals verminderde aandacht en disinhibitie, afnemen. Het zou daardoor kunnen betekenen dat deze symptomen een adolescent met ADHD meer vatbaar maken voor het ontwikkelen van middelenmisbruik. Tapert, Baratta, Abrantes en Brown (2002) voerden hiervoor een longitudinale studie uit met adolescenten met een aandachtstekort. Aan het onderzoek deden 66 deelnemers mee met een gemiddelde leeftijd van 15 jaar. De deelnemers werden twee maal getest, tijdens de baseline en 8 jaar later. Met behulp van een neuropsychologische testbatterij werd de prestatie op aandacht gemeten. Ook werd bij de ouders van de deelnemers de Child Behavior Checklist (CBCL) en Conners Parent Rating Scale (CPRS) afgenomen. Op deze vragenlijsten geven ouders kenmerken van het gedrag van hun kind aan. De correlatie tussen de scores op de neuropsychologische tests en de scores van de ouders op de CBCL en de CPRS werd vervolgens onderzocht. Uit deze resultaten bleek een lagere score op de neuropsychologische tests, die wijst op een aandachtstekort, samen te hangen met een hoge score op de ADHD schalen van de CBCL en de CPRS. Om middelenmisbruik vast te stellen werd gebruik gemaakt van de Customary Drinking and Drug Use Record. Deze vragenlijst levert het aantal dagen op dat een middel is gebruikt en het aantal DSM-IV middelenmisbruik symptomen waaraan wordt voldaan, geldend voor de afgelopen twee jaar. Uit de resultaten blijkt een lagere score op de neuropsychologische tests tijdens de intake, wijzend op verminderde aandacht, de frequentie van middelengebruik per maand tijdens de follow-up, 8 jaar later, te voorspellen. Ook voorspelde de score op de neuropsychologische tests tijdens de intake het voldoen aan tenminste 1 criterium voor

9 middelenmisbruik tijdens de follow-up. Uit dit onderzoek kan worden geconcludeerd dat een verminderde aandacht een invloed heeft op het ontwikkelen van middelenmisbruik. ADHD gaat ook gepaard met verminderd executief functioneren. Omdat ADHD een risicofactor lijkt te zijn voor het ontwikkelen van middelenmisbruik, zou een verminderd executief functioneren hier een verklaring voor kunnen zijn. Als dit het geval is, zijn ook kinderen zonder ADHD maar met verminderd executief functioneren een risicogroep voor het ontwikkelen van middelenmisbruik. Wilens et al. (2011) hebben dit onderzocht. Aan het onderzoek deden 174 adolescenten met ADHD diagnose mee en 169 adolescenten zonder ADHD diagnose. De leeftijd van de deelnemers varieerde tijdens de intake van 6 tot 17 jaar. De deelnemers werden na 4 of 5 jaar nog eens getest, en na 10 of 11 jaar. Middelenmisbruik werd vastgesteld met behulp van de K-SADS-E en een gestructureerd interview. Een verstoring in het executief functioneren werd vastgesteld met behulp van neuropsychologische tests. Met behulp van deze test wordt de prestatie gemeten op alertheid en afleidbaarheid, planning en organisatie, respons inhibitie, set shifting en categorisatie, aandacht selectie, visueel scannen en verbaal leren. Een deelnemer werd ingedeeld in de groep met een verminderd executief functioneren wanneer hij op twee of meer tests een abnormale score behaalde (Biederman et al., 2004). In de resultaten werd een vergelijking gemaakt tussen de controle groep, de ADHD groep, de groep met een verminderd executief functioneren en de groep met zowel ADHD als een verminderd executief functioneren. Vervolgens werd gekeken naar de aanwezigheid van een alcoholverslaving en een drugsverslaving. De ADHD groep liet een grotere aanwezigheid zien van zowel een alcoholverslaving als een drugsverslaving dan alle andere groepen. De groep met alleen een verminderd in executief functioneren liet geen significant ander percentage verslavingen zien dan de controlegroep. De groep met zowel ADHD als een verminderd in executief functioneren liet een lagere prevalentie van verslavingen zien dan de groep met alleen ADHD. Uit deze resultaten kan worden geconcludeerd dat het hebben van ADHD een risico vormt voor het ontwikkelen van zowel een alcohol- als drugsverslaving, een verminderd executief functioneren levert hier echter geen bijdrage aan. Het verband tussen persoonlijkheidskenmerken en het verhoogde risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik van adolescenten met ADHD Omdat eerder onderzoek heeft aangetoond dat individuen met ADHD een ander persoonlijkheidsprofiel hebben dan individuen zonder ADHD, kan ook hier de oorzaak liggen voor het verhoogde risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik.

10 Elkins, King, McGue en Iacono (2006) hebben aangetoond dat persoonlijkheidskenmerken een verband hebben met het ontwikkelen van middelenmisbruik. Met behulp van de Multidimensional Personality Questionnaire (MPQ) werden persoonlijkheidskenmerken van adolescenten vastgesteld. Zij vonden dat een lage score op de persoonlijkheidsfactor constraint samenhangt met zowel het op jongere leeftijd ontwikkelen van middelenmisbruik als het vaker ontwikkelen van middelenmisbruik. Een lage score op de factor constraint betekent dat een individu vaker impulsief reageert, vaker risico s neemt en conventionele regels negeert (Tellegen & Waller, 2001). Het aspect impulsiviteit dat past bij een lage score op de persoonlijkheidstrek constraint lijkt overeen te komen met het gedrag van een adolescent met ADHD. Het aspect conventionele regels negeren komen echter overeen met het gedrag van een adolescent met conduct disorder (CD). Het is daarom mogelijk dat een adolescent met ADHD of CD ook hoger scoort op deze persoonlijkheidstrek in de MPQ. Cukrowitz, Taylor, Schatschneider en Iacono onderzochten dit in Ook dit onderzoek maakte gebruik van grote steekproeven van tweelingen. Er waren twee groepen tweelingen, een groep bestaande uit 1252 adolescenten met een gemiddelde leeftijd van 17,5 jaar en een groep bestaande uit 1624 adolescenten met een gemiddelde leeftijd van 11,5 jaar. De deelnemers werden getest op ADHD en CD met behulp van de DICA-R en een gestructureerd klinisch interview voor de DSM-III-R persoonlijkheidsstoornissen. Om persoonlijkheid vast te stellen werd ook hier gebruik gemaakt van de MPQ. Voor de resultaten werd een vergelijking gemaakt tussen de groep met de diagnose ADHD, de groep met de diagnose CD, de co-morbide groep met zowel ADHD als CD en de controlegroep, gekeken werd naar de scores op verschillende persoonlijkheidstrekken. Uit de resultaten blijken de groepen met alleen ADHD of alleen CD een lagere score op de persoonlijkheidstrek constraint te hebben dan de controlegroep. Tussen deze groepen is geen significant verschil. De co-morbide groep met zowel ADHD als CD scoort echter significant nog lager op constraint dan de groepen met de op zichzelf staande stoornissen. Het verband tussen de aanwezigheid van conduct disorder als co-morbide stoornis en het verhoogde risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik van adolescenten met ADHD Wanneer de resultaten van de twee voorgaande onderzoeken worden gecombineerd, lijkt te kunnen worden geconcludeerd dat, op basis van persoonlijkheidstrekken, adolescenten met alleen ADHD of alleen CD een grotere kans hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik dan adolescenten zonder deze stoornissen. Echter, adolescenten met beide stoornissen, zowel ADHD als CD, hebben de grootste kans. Arias et al. (2008) onderzochten het effect van het hebben van ADHD en CD op de leeftijd waarop middelenmisbruik zich ontwikkelde. Aan het onderzoek deden 1761 deelnemers mee met een gemiddelde leeftijd van 38 jaar. Met behulp van de Semi-Structured Assesment for Drug Dependence and Alcoholism (SSADDA) werd middelenmisbruik vastgesteld. Deze test heeft ook een sectie om

11 ADHD en andere stoornissen zoals CD te diagnosticeren op basis van de DSM-IV. In deze sectie wordt ook de aanwezigheid van de symptomen van stoornissen in de jeugd vastgesteld. Voor de resultaten is een vergelijking gemaakt tussen deelnemers met en zonder ADHD en de leeftijd waarop middelenmisbruik werd ontwikkeld. Ook werden er andere factoren, zoals de aanwezigheid van CD, meegenomen in de analyses. Uit de resultaten bleek dat de deelnemers met zowel CD als ADHD de vroegste start van middelenmisbruik hadden, de deelnemers met alleen CD begonnen ongeveer een jaar later. Weer 2 jaar later begonnen de deelnemers met alleen CD. Deelnemers zonder CD of ADHD hadden het laatste startpunt. De aanwezigheid van ADHD en CD zorgt er dus voor dat er een groter risico is om op jongere leeftijd middelenmisbruik te ontwikkelen. Ook lijkt CD op zich een groter risico voor het ontwikkelen van middelenmisbruik op jongere leeftijd dan ADHD. Of ADHD en CD een risicofactor zijn voor het ontwikkelen van middelenmisbruik, ongeacht de begin leeftijd, is hiermee nog niet aangetoond. Molina & Pelham (2003) onderzochten het verband tussen ADHD, CD en middelenmisbruik bij 100 adolescenten met ADHD en 142 adolescenten zonder ADHD. De gemiddelde leeftijd van de deelnemers was 15,2 jaar. ADHD, CD en middelenmisbruik werden vastgesteld op basis van de DSM-III-R criteria. In de resultaten werd onderscheid gemaakt tussen adolescenten zonder ADHD of CD, adolescenten met alleen ADHD en adolescenten met zowel ADHD als CD. Uit de resultaten bleek de aanwezigheid van ADHD en CD geassocieerd te zijn met het hoogste aantal middelenmisbruik. Echter de aanwezigheid van alleen ADHD werd ook geassocieerd met een hoger aantal middelenmisbruik dan bij de adolescenten zonder stoornis. Hieruit kan worden geconcludeerd dat de aanwezigheid van ADHD een risico vormt voor het ontwikkelen van middelenmisbruik, de aanwezigheid van CD naast ADHD zorgt echter voor een nog groter risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Discussie Uit de besproken onderzoeken is allereerst gevonden dat adolescenten met ADHD een groter risico hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Op basis van deze conclusie is gezocht naar een mogelijke verklaring voor dit vergrootte risico. Er is onderzocht of het gebruiken van stimulantia voor ADHD invloed heeft op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Onderzoek vond zowel een beschermend effect als geen effect. Adolescenten met ADHD die hiervoor medicatie gebruiken lijken dus geen groter risico te hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Vervolgens is gezocht naar een verband tussen de symptomen van ADHD, namelijk een tekort in de aandacht en een tekort in het executief functioneren. Er werd geen verband gevonden tussen een tekort in executief functioneren en het ontwikkelen van middelenmisbruik. Er werd echter wel een verband gevonden tussen een tekort in aandacht en het ontwikkelen van middelenmisbruik. Als laatste werd er gezocht naar een verband tussen persoonlijkheid en het ontwikkelen van middelenmisbruik. Uit de resultaten van de besproken

12 onderzoeken blijkt dat een lage score op de persoonlijkheidstrek constraint samenhangt met het ontwikkelen van middelenmisbruik. Ook blijkt dat adolescenten met ADHD lager scoren op deze trek dan adolescenten zonder ADHD. Wanneer adolescenten hiernaast ook nog eens gediagnosticeerd zijn met CD, blijkt de score op de persoonlijkheidstrek nog lager. Hieruit kan worden geconcludeerd dat het grootste risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik ligt bij de adolescenten met zowel ADHD als CD. Dit overzicht heeft nog geen duidelijke oorzaak gevonden voor het verhoogde risico dat adolescenten met ADHD hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Er lijkt wel een rol weggelegd voor aandachtstekort maar niet voor een verminderd executief functioneren. In het onderzoek van Wilens et al. (2011) werden adolescenten met en zonder ADHD getest op executief functioneren. Uit de resultaten bleek een onderscheid te maken tussen adolescenten met ADHD en een verminderd executief functioneren, en adolescenten met ADHD met een normaal executief functioneren. Uit dit onderzoek kan worden geconcludeerd dat niet alle adolescenten met ADHD een verminderd executief functioneren hebben. Dit is in tegenspraak met de besproken review van Pennington en Ozonoff (1996), welke concludeerde dat kinderen en adolescenten met ADHD een verminderd executief functioneren laten zien. Er kan hierdoor worden afgevraagd waarom het onderzoek van Wilens et al. (2011) ook adolescenten met ADHD maar zonder een verminderd executief functioneren vonden. Een mogelijke verklaring hiervoor kan worden gezocht in de discrepantie tussen de manier van het vaststellen van ADHD en het wel of niet hebben van verminderd executief functioneren. In het huidige onderzoek werd er gebruik gemaakt van een follow-up assesment, dat 6 jaar later dan de baseline metingen plaatsvond. Bij de baseline werd ADHD vastgesteld door middel van interviews en observaties gebaseerd op de DSM-III, bij het follow-up onderzoek werd gebruik gemaakt van neuropsychologische tests om executief functioneren vast te stellen. Bij het vaststellen van ADHD ten tijde van de baseline werd geen gebruik gemaakt van objectieve neuropsychologische tests. Hierdoor kan er niet met zekerheid worden gesteld dat wanneer de met ADHD gediagnosticeerde adolescenten aanvankelijk ook zouden worden getest met neuropsychologische tests, er bij deze adolescenten sprake was van aandachtsproblemen en executief functioneren. Daarnaast werd bij het follow-up onderzoek het verminderd executief functioneren vastgesteld op basis van neuropsychologische tests, observaties werden hier niet toegepast. Hierdoor is het ook niet met zekerheid te zeggen dat wanneer er ook gebruik gemaakt werd van observaties, de adolescenten nog steeds zouden voldoen aan de DSM-III criteria voor ADHD. Het zou dan ook mogelijk zijn dat de adolescenten met ADHD die geen vermindering in executief functioneren lieten zien tijdens de follow-up, al tijdens de baseline meting verschilden van de adolescenten met ADHD die wel een vermindering in executief functioneren lieten zien. Vanwege deze methodologische limitaties kan niet met zekerheid worden gesteld dat een vermindering in executief functioneren geen bijdrage levert aan de verhoogde kans op het ontwikkelen van middelenmisbruik van adolescenten met ADHD.

13 Deze methodologische limitatie kan worden opgelost door bij het vaststellen van ADHD zowel uit te gaan van observaties en interviews gebaseerd op DSM criteria maar ook van neuropsychologische tests om het tekort van aandacht meer objectief vast te stellen. Wanneer een kind of adolescent in de school- en thuissituatie een tekort van aandacht laat zien, betekent dit niet dat het kind daadwerkelijk niet in staat is om aandacht vast te houden. Omgevingsfactoren als een drukke klas of een druk gezin zouden hier aan bij kunnen dragen. Met behulp van neuropsychologische tests kunnen deze omgevingsfactoren worden uitgesloten en kan het potentieel functioneren van het kind worden vastgesteld. De rol van een tekort in aandacht en een verminderd executief functioneren zou verder onderzocht kunnen worden. Onderzoek zou dan bij het vaststellen van ADHD ook moeten onderzoeken of adolescenten daadwerkelijk een tekort in aandacht en verminderd executief functioneren laten zien op neuropsychologische tests. Ook zou moeten worden vastgesteld of adolescenten met ADHD daadwerkelijk verschillenen van adolescenten zonder ADHD op het gebied van aandacht en executief functioneren. Pas wanneer deze aanpassingen worden gemaakt aan onderzoek naar de invloed van deze factoren op het risico van het ontwikkelen van middelenmisbruik kan een gegronde conclusie worden getrokken. In het onderzoek van Wilens et al. (2011) lieten deelnemers met zowel ADHD als een vermindering in het executief functioneren ook een bijna even groot risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik zien als de controlegroep. Dit was een lager risico dan de groep adolescenten met alleen ADHD of alleen een vermindering in executief functioneren. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat deze adolescenten, door hun meervoudige problemen, veel begeleid worden op school en meer in de gaten worden gehouden door hun ouders dan leeftijdgenoten. Ook zouden deze adolescenten, volgens de onderzoekers, sociaal minder worden geaccepteerd. Hierdoor zouden de adolescenten meer omgaan met jongere adolescenten wat de kans op het ontwikkelen van middelenmisbruik verkleint. Deze verklaring wordt verder uitgewerkt bij het onderzoeken naar de invloed van comorbiditeit met conduct disorder (CD) op het risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik. De besproken onderzoeken van Arias et al. (2008) en Molina en Pelham (2003) lieten zien dat adolescenten met zowel ADHD als CD vaker en op jongere leeftijd middelenmisbruik ontwikkelden dan adolescenten met alleen ADHD. De aanwezigheid van CD naast ADHD lijkt dus het risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik te vergroten. Marshal, Molina en Pelham (2003) onderzochten de rol van leeftijdgenoten van adolescenten met ADHD op het ontwikkelen van middelenmisbruik. De onderzoekers concludeerden dat adolescenten met ADHD vaker aangaven om te gaan met deviante leeftijdgenoten dan adolescenten zonder ADHD. Ook bleek deze omgang niet alleen het verband tussen ADHD en het ontwikkelen van middelenmisbruik te mediëren, maar daarnaast ook het ontwikkelen van gedragsproblemen. Hiermee is een mogelijke verklaring voor het verhoogde risico op

14 het ontwikkelen van middelenmisbruik van adolescenten met ADHD en CD gegeven. Het onderzoek heeft aangetoond dat adolescenten met ADHD vaker omgaan met deviante leeftijdgenoten. Deze omgang zorgt vervolgens voor het ontwikkelen van gedragsproblemen, wat een verklaring kan zijn voor de hoge comorbiditeit van ADHD met CD. Deze ontwikkeling kan vervolgens ook zorgen voor het verhoogde risico op het ontwikkelen van middelenmisbruik. Het gevonden resultaat dat adolescenten met ADHD een verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik heeft implicaties voor de behandeling van beide stoornissen. Wilens (2004) stelt dat wanneer zowel ADHD als middelenmisbruik aanwezig is, deze stoornissen beiden moeten worden behandeld. Middelenmisbruik heeft echter voorrang en zal als eerste moeten worden gestabiliseerd. Als behandeling van middelenmisbruik wordt groepstherapie aangeraden, een belangrijk onderdeel in de behandeling van ADHD is psycho-educatie van zowel de patiënt als de familie en naaste omgeving. Medicatie kan worden gebruikt om ADHD te behandelen maar dan moet wel rekening worden gehouden met de mogelijkheid op medicatie verslaving, mogelijke drugsinteracties en de verantwoordelijkheid die nodig is om de medicatie op vaste tijden in te nemen. Literatuur American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: DSM-IV-TR. Washington, DC: American Psychiatric Association. Arias, A. J., Gelernter, J., Chan, G., Weiss, R. D., Brady, K. T., Farrer, L., & Kranzler, H. R. (2008). Correlates of co-occurring ADHD in drug-dependent subjects: Prevalence and features of substance dependence and psychiatric disorders. Addictive Behaviors, 33, Barkley, R. A., Fischer, M., Smallish, L., & Fletcher, K. (2003). Does the treatment of attentiondeficit/hyperactivity disorder with stimulants contribute to drug use/abuse? A 13-year prospective study. Pediatrics, 111, Biederman, J., Faraone, S.V., Monuteaux, M.C., Plunkett, E.A., Gifford, J., & Spencer, T. (2003). Growth Deficits and Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder Revisited: Impact of Gender, Development and Treatment. Pediatrics 111, Biederman, J., Monuteaux, M. C., Doyle, A. E., Seidman, L. J., Wilens, T. E., Ferrero, F., Morgan, C. L., & Faraone, S. V. (2004). Impact of executive function deficits and attentiondeficit/hyperactivity disorder (ADHD) on Academic Outcomes in Children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 72, Biederman, J., Newcorn, J., & Sprich, S. (1991). Comorbidity of attention deficit hyperactivity disorder with conduct, depressive, anxiety, and other disorders. American Journal of Psychiatry, 148,

15 Biederman, J., Wilens, T., Mick, E., Milberger, S., Spencer, T. J., & Faraone, S. V. (1995). Psychoactive substance use disorders in adults with attention deficit hyperactivity disorder (ADHD): Effects of ADHD and psychiatric comorbidity. American Journal of Psychiatry,152, Biederman, J., Wilens, T., Mick, E., Spencer, T., & Faraone, S. V. (1999). Pharmacotherapy of attention-deficit/hyperactivity disorder reduces risk for substance use disorder. Pediatrics, 104, e20. Braaten, E.B., & Rosen, L.A. (1997). Emotional reactions in adults with symptoms of attention deficit hyperactivity disorder. Personality and Individual Differences, 22, Brown, M. B. (2000). Diagnosis and treatment of children and adolescents with attentiondeficit/hyperactivity disorder. Journal of Counseling & Development, 78, Castellanos FX, Giedd JN, Marsh WL. et al. Quantitative brain magnetic resonance imaging in attention-deficit hyperactivity disorder. Arch Gen Psychiatry.1996;53: Cukrowicz, K. C., Taylor, J., Schatschneider, C., & Iacono, W. G. (2006). Personality differences in children and adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder, conduct disorder, and controls. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47, Elkins, I. J., King, S. M., McGue, M., & Iacono, W. G. (2006). Personality traits and the development of nicotine, alcohol, and illicit drug disorders: Prospective links from adolescence to young adulthood. Journal of Abnormal Psychology, 115, Faraone, S. V., & Wilens, T. (2003). Does stimulant treatment lead to substance use disorders? Journal of Clinical Psychiatry, 64, Goldman, L. S., Genel, M., Bezman, R. J., & Slanetz, P. J. (1998). Diagnosis and treatment of attention-deficit/hyperactivity disorder in children and adolescents. Journal of the American Medical Association, 279, Goodman R, Stevenson J. A twin study of hyperactivity, II: the etiologic role of genes, family relationships, and perinatal adversity. Journal of Child Psychology and Psychiatry.1989;30: Graaf, R. de, Have, M. ten, Dorsselaer, S. van, (2010). De psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking. NEMESIS-2; Opzet en eerste resultaten. Utrecht: Trimbos instituut. Gudjonsson, G. H., Sigurdsson, J. F., Sigfusdottir, I. D., & Young, S. (2012). An epidemiological study of ADHD symptoms among young persons and the relationship with cigarette smoking, alcohol consumption and illicit drug use. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 53,

16 Marshal, M. P., Molina, B. S., & Pelham Jr, W. E. (2003). Childhood ADHD and adolescent substance use: an examination of deviant peer group affiliation as a risk factor. Psychology of Addictive Behaviors, 17, Medicatiebrochure ADHD (2009). Lucertis. Molina, B. S. G., & Pelham Jr., W. E. (2003). Childhood predictors of adolescent substance use in a longitudinal study of children with ADHD. Journal of Abnormal Psychology, 112, Nigg, J. T. (2001). Is ADHD a disinhibitory disorder? Psychological Bulletin, 127, Ohlmeier, M. D., Peters, K., Kordon, A., Seifert, J., Wildt, B. te, Wiese, B., Ziegenbein, M., Emrich, H. M., & Schneider, U. (2007). Nicotine and alcohol dependence in patients with comorbid attention-deficity/hyperactivity disorder (ADHD). Alcohol & Alcoholism, 42, Pennington, B. F., & Ozonoff, S. (1996). Executive functions and developmental psychopathology. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 37, Robinson, T. E., & Berridge, K. C. (2008). The incentive sensitization theory of addiction: some current issues. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 363, Roy, A. (2008). The relationships between attention-deficit/hyperactive disorder (ADHD), conduct disorder (CD) and problematic drug use (PDU). Drugs: education, prevention and policy, 15, Schoemaker, C., Ruiter, C., Berg, M. van den, Cuijpers, P., Graaf, R. de, & Have, M. ten (2003). Nationale monitor geestelijke gezondheid jaarboek 2003: ADHD, anorexia nervosa en andere psychische stoornissen. Utrecht: Trimbos instituut. Tapert, S. F., Baratta, M. V., Abrantes, A. M., & Brown, S. A. (2002). Attention dysfunction predicts substance involvement in community youths. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 41, Tapert, S. F., & Brown, S. A. (1999). Neuropsychological correlates of adolescent substance abuse: four-year outcomes. Journal of the International Neuropsychological Society, 5, Tellegen, A., & Waller, N. G. (2001). Exploring personality through test construction: Development of the Multidimensional Personality Questionnaire. Minneapolis: University of Minnesota Press. Tuithof, M., Have, M. ten, Dorsselaer, S. van, & Graaf, R. de (2010). ADHD, gedragsstoornissen en antisociale persoonlijkheidsstoornis. Voorkomen en gevolgen in de algemene bevolking: resultaten van NEMESIS-2. Utrecht: Trimbos instituut.

17 Verhulst, F. C., Ende, J. van der, Ferdinand, R. F., & Kasius, M. C. (1997). The prevalence of DSM- III-R diagnoses in a national sample of Dutch adolescents. Archives of General Psychiatry, 54, Wilens, T. E. (2004). Attention-deficit/hyperactivity disorder and the substance use disorders: the nature of the relationship, subtypes at risk, and treatment issues. Psychiatric Clinics of North America, 27, Wilens, T. E., Biederman, J., & Spencer, T. J. (2002). Attentiondeficit/hyperactivity disorder across the lifespan. Annual Review of Medicine, 53, Wilens, T. E., Faraone, S. V., Biederman, J., & Gunawardene, S. (2003). Does stimulant therapy of attention-deficit/hyperactivity disorder beget later substance abuse? A meta-analytic review of the literature. Pediatrics, 111, Wilens, T. E., Martelon, M., Fried, R., Petty, C., Bateman, C., & Biederman, J. (2011). Do executive function deficits predict later substance use disorders among adolescents and young adults? Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 50, Wilens, T. E., Martelon, M., Joshi, G., Bateman, C., Fried, R., Petty, C., & Biederman, J. (2011). Does ADHD predict substance-use disorders? A 10-year follow-up study of young adults with ADHD. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 50,