Gezondheid InZicht Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning Zuid-Holland Zuid

Transcriptie

1 Gezondheid InZicht Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning Zuid-Holland Zuid J.J.M.F. Wagemakers, I. Avotina, E. Joosten-van Zwanenburg, A.C. Mellaard, F.L. Sanavro, M. Schutten, J.J. van Veelen, M.J.J.C. Poos

2 Gezondheid InZicht Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning Zuid-Holland Zuid Een publicatie van de GGD Zuid-Holland Zuid Postbus 166, 3300 AD Dordrecht. t Vormgeving: studio raaf, Breda. Druk: Drukkerij Gianotten, Tilburg Auteursrecht voorbehouden GGD Zuid-Holland Zuid, Dordrecht, 2010 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD Zuid-Holland Zuid. 3

3 Gezondheid InZicht Voorwoord Voor u ligt de eerste editie van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (rvtv): Gezondheid InZicht. Een veelzeggende titel! Vaak merken mensen pas hoe belangrijk gezondheid is op het moment dat ze iets gaan mankeren. Degene die in goede conditie is, staat niet altijd stil bij het feit dat vitaliteit een basisvoorwaarde vormt voor geluk en onafhankelijkheid. Fitte mensen doen mee; ze leveren een bijdrage aan de samenleving. Juist vanuit het perspectief van de lokale overheid is welzijn uiterst belangrijk. Een goede gezondheid is een voorwaarde voor arbeidsproductiviteit en maatschappelijke participatie. Het vormt de basis voor een welvarende regio en een welvarende gemeente. Deze rvtv geeft aan op welke punten de gezondheidssituatie in Zuid-Holland Zuid verbeterd moet en kan worden. Het geeft aanknopingspunten voor toekomstig beleid. Deze uitgave vormt het fundament voor het gezondheidsbeleid in Zuid-Holland Zuid voor de periode De gezondheidssituatie van de regio Zuid-Holland Zuid is op een integrale en gedegen wijze inzichtelijk gemaakt. Ook een gezonde samenleving is in zicht. Natuurlijk vereist dit inspanningen, maar we zijn op de goede weg! Wij danken allen die het met vereende krachten mogelijk hebben gemaakt deze regionale VTV binnen een kort tijdsbestek te realiseren. Wij hopen dat de voortvarendheid waarmee deze uitgave is gerealiseerd een vervolg krijgt in én essentiële bouwstenen biedt voor het regionale gezondheidsbeleid. Dit, met als belangrijkste doelstelling een positieve bijdrage te leveren aan het welzijn van de inwoners van Zuid-Holland Zuid. Veel leesplezier! J.D.J. Spanbroek Directeur GGD Zuid-Holland Zuid 4 5

4 Gezondheid InZicht Inhoudsopgave Kernboodschappen Zuid-Holland Zuid 9 1 De regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning Uitgangspunten van de regionale VTV Totstandkoming van de regionale VTV Zuid-Holland Zuid Toekomst van de regionale VTV Zuid-Holland Zuid Leeswijzer 23 Literatuur en websites 24 2 Kenmerken van de bevolking in Zuid-Holland Zuid Zuid-Holland Zuid, een regio vol diversiteit Sociaaleconomische status Kerk en religie 34 Literatuur en websites 37 3 De gezondheid in Zuid-Holland Zuid 39 Kernboodschappen Levensverwachting en sterfte Kwaliteit van leven Fysieke gezondheid en letsels Psychische gezondheid Sociale gezondheid Ziektelast Trends in ziekten en aandoeningen 77 Literatuur en websites 82 4 Gezondheidsdeterminanten in Zuid-Holland Zuid 85 Kernboodschappen Ingewikkelde relaties tussen ziekten en oorzaken Bijdrage van determinanten aan ongezondheid Persoonsgebonden factoren Leefstijlfactoren Sociale omgeving Fysieke omgeving 114 Literatuur en websites

5 Gezondheid InZicht Kernboodschappen Zuid-Holland Zuid 5 Preventie en zorg in Zuid-Holland Zuid 131 Kernboodschappen Preventie Vaccinaties en screening Gezondheidszorg Maatschappelijke ondersteuning en zorg Forensische geneeskunde 183 Literatuur en websites De rol van gemeenten in gezondheidsbeleid in Zuid-Holland Zuid 187 Kernboodschappen Preventiecyclus Regie als gezamenlijke verantwoordelijkheid gemeente en GGD 193 Literatuur en websites De toekomst van de volksgezondheid in Zuid-Holland Zuid 199 Kernboodschappen Veranderingen in de bevolking Toekomst Verkenning gezondheid tot Toekomst Verkenning zorggebruik tot Veranderende visie op gezondheid en zorg 216 Literatuur en websites 220 Bijlagen 223 Gegevensbronnen 224 Algemene websites 225 Samenstelling 226 Lijst van afkortingen 227 Bijlage 1 Trends in levensverwachting 229 Bijlage 2 Sterfte als gevolg van een aantal belangrijke ziekten 230 Bijlage 3 Verkeersongevallen per gemeente 231 Bijlage 4 Taken vanuit de Wet publieke gezondheid 232 Kernboodschappen Zuid-Holland Zuid Het gaat goed met de volksgezondheid in Zuid-Holland Zuid... Inwoners leven steeds langer in goede gezondheid De levensverwachting in Zuid-Holland Zuid is voor mannen 78,2 jaar en voor vrouwen 82,7 jaar. Dit is respectievelijk vier en zes maanden langer dan het Nederlands gemiddelde. Hoewel vrouwen een hogere levensverwachting hebben dan mannen, leven mannen langer in goed ervaren gezondheid. De totale levensverwachting en de gezonde levensverwachting is bij zowel mannen als vrouwen toegenomen. Ook qua sterfte scoort Zuid-Holland Zuid op bijna alle doodsoorzaken gunstiger. Hart- en vaatziekten en kanker zijn de belangrijkste doodsoorzaken, zowel in Zuid-Holland Zuid als in Nederland. Trends in leefstijl bij volwassenen niet langer ongunstig De leefstijl van de volwassen inwoners lijkt zich in een aantal opzichten gunstig te ontwikkelen. Steeds minder volwassenen roken. De lichamelijke activiteit lijkt toe te nemen en het overmatig alcoholgebruik blijft stabiel. Omgeving steeds veiliger Omgevingsrisico s worden steeds meer onderkend en aan banden gelegd. Zo blijft het aantal verkeersslachtoffers in onze regio dalen. Ook wordt steeds meer bekend over de positieve bijdrage van de omgeving aan gezondheid. Daarbij gaat het niet alleen om de fysieke inrichting van de leefomgeving, maar ook om de sociale omgeving. Beschikbaarheid zorgvoorzieningen goed In vergelijking met Nederland zijn in Zuid-Holland Zuid meer verloskundigen en tandartsen en evenveel huisartsen beschikbaar. Bijna alle inwoners zijn binnen 15 minuten te bereiken met een ambulance. Daarnaast kan altijd met de auto binnen 25 minuten een ziekenhuislocatie worden bereikt. In de structuur van de Maatschappelijke Zorg is met het Meldpunt Zorg en Overlast/ Steunpunt Huiselijk Geweld, de lokale zorgnetwerken en andere samenwerkingsverbanden zoals Zorg voor Jeugd een stevige basis gelegd waarbij diverse ketenpartners samenwerken in de aanpak van de meervoudige problematiek van cliënten. Hierdoor is laagdrempelige zorg, dicht in de buurt van cliënten, gewaarborgd. 8 9

6 Gezondheid InZicht Kernboodschappen Zuid-Holland Zuid Betere samenhang en afstemming binnen preventieve gezondheidszorg bewerkstelligd In Zuid-Holland Zuid wordt via uitvoeringsprogramma s gewerkt aan de thema s alcohol-, overgewicht-, depressiepreventie en verbetering binnenmilieu. Bij het uitvoeren van preventieve activiteiten zijn veel organisaties en instellingen betrokken. Doordat één van de partijen de trekkers- en coördinatierol op zich neemt, wordt een betere samenwerking en afstemming binnen de (preventieve) gezondheidszorg bewerkstelligd. De GGD Zuid- Holland Zuid vervult de trekkers- en coördinatierol voor deze uitvoeringsprogramma s. maar het moet nog beter Gezondheidsverschillen in Zuid-Holland Zuid zijn groot en hardnekkig Mensen met een laag opleidingsniveau hebben een ruim zes jaar kortere levensverwachting dan hoogopgeleiden en leven circa twintig jaar korter in goed ervaren gezondheid. Ook in het vóórkomen van ziekten zijn de verschillen tussen laag- en hoogopgeleiden groot. Op basis van zelfgerapporteerde aandoeningen komen diabetes mellitus, hartaandoeningen, astma en COPD in Zuid-Holland Zuid, net als in Nederland, twee keer zo vaak voor bij laagopgeleiden. Factoren die hierop van invloed zijn, komen bij lager opgeleiden ook vaker voor. Laagopgeleide jongeren en volwassenen drinken vaker overmatig, roken vaker, eten ongezonder en hebben vaker overgewicht. Daarnaast hebben ze minder gunstige werk- en woonomstandigheden. Daarentegen lijken laagopgeleide volwassenen wel vaker te voldoen aan de norm voor gezond bewegen. Ouderen met een laag inkomen in de regio Zuid-Holland Zuid hebben vaker ernstig overgewicht, bewegen minder en eten ongezonder. Het aantal chronisch zieken neemt toe De levensverwachting in Nederland en Zuid-Holland Zuid stijgt, maar het aantal inwoners met een chronische ziekte neemt toe. Momenteel lijden per inwoners ruim 40 inwoners aan diabetes mellitus, artrose of coronaire hartziekten. De grootste ziektelast en het grootste verlies aan kwaliteit van leven wordt veroorzaakt door coronaire hartziekten, beroerte, angststoornissen, diabetes mellitus en depressie. Deze ziekten komen in verhouding vaker voor onder ouderen. De verwachting is dat, mede door de vergrijzing, het aantal inwoners met een chronische ziekte ook in de toekomst zal blijven toenemen. De sterkste stijging wordt verwacht bij mannen. Een verklaring hiervoor is de relatief grote toename van het aantal mannen van 75 jaar en ouder in vergelijking met het aantal vrouwen van die leeftijd. Psychische en psychosociale problemen komen veel voor Bij één op de tien basisschoolleerlingen is sprake van een indicatie voor psychosociale problematiek, zoals gedragsproblemen, emotionele problemen, sociale problemen en denk- en aandachtsproblemen. Daarnaast heeft één op de drie volwassenen een matig tot hoog risico op een depressie of angststoornis. Stemmingsstoornissen (waaronder depressie) en angststoornissen komen in Zuid-Holland Zuid niet vaker voor dan in Nederland. Eenzaamheid, één van de factoren die samenhangt met psychische problemen, komt ook geregeld voor; bij ongeveer één op de vijftien inwoners is sprake van gevoelens van ernstige tot zeer ernstige eenzaamheid. Risicofactoren stabiliseren op ongunstig hoog niveau Ondanks de gunstige trends in een aantal leefstijlfactoren bij volwassenen, blijft een aantal risicofactoren op een ongunstig hoog niveau steken. Roken en (ernstig) overgewicht zorgen voor het grootste verlies aan (gezonde) levensjaren. Zo hebben mensen die roken een vier jaar kortere levensverwachting in vergelijking met niet rokers. Mensen met ernstig overgewicht verliezen maar liefst drie levensjaren en vijf gezonde levensjaren. Roken en overgewicht zorgen op bevolkingsniveau voor het grootste verlies aan (gezonde) levensjaren. Op individueel niveau hebben roken en obesitas het meeste verlies aan (gezonde) levensjaren tot gevolg. Ruim één op de vijf kinderen heeft overgewicht. Met het stijgen van de leeftijd neemt het percentage mensen met overgewicht toe. Op dit moment heeft de helft van de 19-plussers in Zuid-Holland Zuid overgewicht, van wie 13% ernstig overgewicht. Onder jongeren van 15 jaar en ouder is het alcoholgebruik, en vooral het overmatige alcoholgebruik, nog steeds erg hoog in Nederland. Dit geldt, net als voor Nederland, ook voor de regio Zuid-Holland Zuid. Het wel eens drinken begint bij twee op de vijf jongeren uit deze regio al op de basisschoolleeftijd. Bijna de helft van de scholieren van 12 tot en met 18 jaar heeft recent alcohol gedronken en ruim een kwart doet aan bingedrinken. Het is belangrijk te constateren dat ongezonde leefgewoonten vaak gecombineerd voorkomen. Een deel van de inwoners van Zuid-Holland Zuid, vooral groepen die weinig opleiding hebben genoten, vertoont tegelijkertijd meerdere vormen van ongezond gedrag. Dat effect treedt op bij alle leeftijdscategorieën. Dreiging van infectieziekten Ontwikkelingen zoals de evolutie van micro-organismen, resistentie tegen antibiotica, voortschrijdende globalisering en veranderd reis-, consumptie- en seksueel gedrag leiden wereldwijd tot elkaar steeds sneller opvolgende uitbraken van infectieziekten. Ook Nederland is kwetsbaar op dat gebied en Zuid-Holland in het bijzonder, als regio met een open poort naar de rest van de wereld

7 Gezondheid InZicht Kernboodschappen Zuid-Holland Zuid De vaccinatiegraad in Zuid-Holland Zuid ligt boven de norm van 90%. Niettemin bestaan tussen gemeenten grote verschillen in vaccinatiegraad. In vier gemeenten wordt de norm niet gehaald. Dit zijn gemeenten met een vrij grote groep bevindelijk gereformeerden, die afziet van vaccinaties om religieuze redenen. De laatste mazelenepidemieën dateren van 1992 en 1999 en de verwachting is, gezien de trends uit het verleden en de ontwikkelingen van mazelen in het buitenland, dat een volgende epidemie aanstaande is. Milieuknelpunten vragen continue alertheid In de regio Zuid-Holland Zuid bestaan milieuknelpunten die door mobiliteit en transport worden veroorzaakt. Langs drukke verkeerswegen (niet alleen snelwegen, maar ook belangrijke lokale verbindingswegen) wordt de norm voor stikstofdioxide overschreden. Geluidsoverlast wordt in Zuid-Holland Zuid als één van de belangrijkste milieuproblemen in de buurt ervaren: ruim een vijfde van de volwassenen ervaart hinder door geluid. Wegverkeer is de belangrijkste bron van geluidsoverlast gevolgd door geluid van buren. Naast het buitenmilieu laat ook het binnenmilieu vaak te wensen over. In Zuid-Holland Zuid worden woningen en scholen vaak onvoldoende geventileerd en is sprake van vochtproblemen. Op scholen wordt de binnenlucht in meer dan driekwart van de gevallen als matig tot slecht ervaren. kopen), ook wel kwetsbare ouderen genoemd, maken vaker gebruik van zorg. Het verschil is het grootst voor thuiszorg. Kwetsbare ouderen maken zes keer vaker gebruik van thuiszorg dan overige ouderen. Kindermishandeling en huiselijk geweld worden meer gemeld In Zuid-Holland Zuid geeft 6% van de volwassenen aan ooit slachtoffer te zijn geweest van huiselijk geweld, in de meeste gevallen gaat het hierbij om vrouwen en kinderen. Tussen 2007 en 2008 is zowel het aantal meldingen van huiselijk geweld als het aantal meldingen van kindermishandeling enorm toegenomen. De provincie Zuid-Holland neemt met 1,3% mishandelde kinderen de eerste plaats in op de rangordelijst van alle Nederlandse provincies. De rangordelijst van Nederlandse gemeenten wordt aangevoerd door Dordrecht en Zwijndrecht. Het hoge aantal meldingen van kindermishandeling en huiselijk geweld in Zuid-Holland Zuid zou kunnen duiden op een betere bekendheid van het Meldpunt Zorg en Overlast/ Steunpunt Huiselijk Geweld en/of een grotere bereidheid van hulpverleners om te melden. en het kan ook beter Druk op (mantel)zorg neemt toe Naar verwachting veroorzaakt de toenemende vergrijzing in de periode een toename van zorggebruik. Zorg zonder verblijf (voorheen thuiszorg) zal in zowel Zuid- Holland Zuid als in Nederland sterk groeien. Door de stijgende levensverwachting, de toenemende gezondheid en daardoor afnemende hulpbehoevendheid van ouderen zullen in de toekomst relatief meer ouderen zelfstandig wonen. Het percentage mensen dat mantelzorg nodig heeft, zal op basis van ontwikkelingen in de omvang en samenstelling van de bevolking, toenemen. De belangrijkste groep mantelzorggevers zal echter nauwelijks groter worden. Door de stijgende arbeidsdeelname van mantelzorggevers (mogelijk nodig vanwege afnemende beroepsbevolking) en een groter beroep op mantelzorg (als de kosten van professionele hulp te hoog worden geacht), zal de druk op mantelzorg toenemen. Ook wijzigingen in de AWBZ en maatregelen als gevolg van bezuinigingen kunnen dit effect versterken. Preventie langdurig en integraal aanpakken Om preventieve activiteiten succesvol te laten zijn, is het van belang langdurig in te zetten op de relevante thema s. Van kortdurende interventiestrategieën is inmiddels bekend dat die op de lange termijn weinig effect hebben. De effectiviteit van preventie kan worden verhoogd door: de samenwerking met verschillende beleidssectoren binnen de gemeente te verbeteren (integraal gezondheidsbeleid); publiekprivate samenwerking verder te bevorderen; de problemen die in de hele regio Zuid-Holland Zuid aanwezig zijn regionaal aan te pakken. Zo worden krachten gebundeld om betere resultaten te bereiken en de gezondheidssituatie te verbeteren; in te steken op een combinatie van landelijke en lokale maatregelen en interventies, gericht op zowel personen als op de sociale en fysieke omgeving. Zorggebruik hoog onder kwetsbare ouderen Het gebruik van de gezondheidszorg ligt bij ouderen hoger dan bij volwassenen. Dit is een logisch gevolg van de toename van ziekten en beperkingen met de leeftijd. Een derde van de 65-plussers in Zuid-Holland Zuid heeft minimaal één lichamelijke beperking. Ouderen met zowel een hoge draaglast (zoals lichamelijke beperkingen) als een lage draagkracht (weinig hulpbronnen, zoals een partner die helpt of een goed inkomen om hulp in te Met preventie valt nog veel te winnen Met het bevorderen van gezond gedrag zoals voldoende bewegen, een gezond voedingspatroon en het verminderen van tabak- en alcoholgebruik is nog aanzienlijke gezondheidswinst te boeken, met name op het terrein van kanker en hart- en vaatziekten. Met preventieve maatregelen is ook de psychische gezondheid van de bevolking te verbeteren

8 Gezondheid InZicht Specifiek inzetten op mensen met gezondheidsachterstanden Het beleid zal zich nog meer moeten richten op groepen mensen met gezondheidsachterstanden, veelal mensen uit de lagere sociaaleconomische groepen. Bij deze groepen clusteren verschillende vormen van ongezond gedrag. Dat vraagt om doelgroepgerichte interventies, waarbij ook rekening wordt gehouden met hun woon- en werkomstandigheden. Samenwerking organiseren met partijen binnen en buiten het traditionele domein van preventie en zorg Het wordt steeds belangrijker dat gemeenten de samenwerking tussen partijen, binnen en buiten het traditionele domein van preventie en zorg bevorderen. Enerzijds door de komst van de Wmo en andere taken die de Rijksoverheid overdraagt aan gemeenten, zoals jeugdgezondheidszorg en jeugdbeleid. Gemeenten hebben daardoor een extra beleidsinstrument in handen om effectief gezondheidsbeleid te voeren. Anderzijds door de veranderende zorgvraag als gevolg van de stijging van het aantal chronisch zieken en het feit dat mensen vaak tegelijk meerdere aandoeningen hebben. Strategische visie gezondheid bepalen door gemeenten samen met zorgverzekeraar Gemeenten hebben een regierol in de publieke gezondheid. Zorgverzekeraars gaan een steeds grotere rol spelen bij de facilitering en financiering van preventie in de eerste lijn. Het is dan ook aan te bevelen dat gemeenten hun strategische visie op gezondheid samen met de preferente zorgverzekeraars in Zuid-Holland Zuid gaan bepalen. Vanuit een gezamenlijke visie is het eenvoudiger en effectiever de preventie- en zorgketen op elkaar af te stemmen en gezamenlijke doelstellingen te behalen. 1 De regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 14 Onderbouwd prioriteren binnen het gezondheidsbeleid De regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (rvtv) geeft een integraal beeld van de gezondheidssituatie in Zuid-Holland Zuid. De rvtv bestaat uit negentien lokale rapportages (voor iedere gemeente een eigen lokale rapportage) en een regionaal rapport. In de lokale rapportages worden de belangrijkste gezondheidsproblemen in de betreffende gemeente beschreven, gevolgd door specifieke aanbevelingen. Deze lokale rapportages zijn tot stand gekomen in nauwe samenwerking met de GGD Zuid- Holland Zuid en de gemeenten en geven de gemeenten een wetenschappelijke onderbouwing voor prioritering binnen het gezondheidsbeleid. Met onder meer de bezuinigingen in het vooruitzicht kunnen deze rapportages gemeenten helpen de juiste afwegingen te maken. In dit regionale rapport wordt ingegaan op de volledige gezondheidssituatie van de inwoners van de regio Zuid-Holland Zuid, de trends uit het verleden en de toekomstige ontwikkelingen. Het dient als naslagwerk voor gemeenten. Daarnaast heeft het tot doel de wereld van gemeenten, zorgverzekeraars, zorgaanbieder(s) en GGD dichter bij elkaar te brengen en zo de onderbouwing te leveren voor de dialoog tussen deze partijen.

9 1 Gezondheid InZicht De regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning in Zuid-Holland Zuid 1 In een regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (rvtv) worden lokale, regionale en landelijke gegevens over volksgezondheid en zorg verzameld, geanalyseerd en geïntegreerd op nationaal vergelijkbare wijze. In dit hoofdstuk worden achtereenvolgens de uitgangspunten (paragraaf 1.1), de totstandkoming (paragraaf 1.2) en de toekomst (paragraaf 1.3) van de regionale VTV Zuid-Holland Zuid beschreven. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een leeswijzer (paragraaf 1.4). 1.1 Uitgangspunten van de regionale VTV Epidemiologische analyse als basis voor gezondheidsbeleid Werken aan volksgezondheid is in Nederland een wettelijke taak van de overheid. Een van de belangrijkste grondslagen hiervoor is de Wet publieke gezondheid (Wpg). Volgens deze wet hebben gemeenten specifieke taken op het gebied van gezondheidsbescherming, ziektepreventie en gezondheidsbevordering. In 2002 is de verhouding tussen landelijke en lokale overheid vastgelegd in een vierjarige preventiecyclus (figuur 1.1). In deze cyclus stelt de rijksoverheid eens per vier jaar beleidsprioriteiten vast, die de kaders vormen waar binnen gemeenten verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling en uitvoering van lokaal beleid. De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) toetst aan dit beleid de stand van zaken van de openbare gezondheidszorg (OGZ). Het resultaat van de IGZ staat beschreven in de Staat van de Gezondheidszorg Tegelijk met de resultaten van de IGZ is de nationale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) 2010 uitgekomen met de titel Van gezond naar beter. De nationale VTV geeft, op basis van epidemiologische analyses, inzicht in diverse aspecten van de gezondheidstoestand van Nederlanders, zoals: de (vermijdbare) oorzaken van gezondheidsverlies; de ontwikkeling in de behoefte aan zorg evenals het gebruik en de kosten daarvan; de mogelijkheden voor verbetering van de gezondheid door preventie/zorg en de kosten daarvan; de kansen, bedreigingen en dilemma s in de toekomst. De resultaten zijn terug te vinden in het Nationaal Kompas Volksgezondheid en de Nationale Atlas Volksgezondheid ( en De rapportages van de VTV 2010 zijn te vinden via De VTV bevat tevens kernboodschappen gericht aan het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en vormt zo samen met het rapport van de IGZ de basis voor het landelijke volksgezondheidsbeleid, beschreven in de Rijksnota. Met de komst van de preventiecyclus in 2002 zijn gemeenten wettelijk verplicht een lokale nota gezondheidsbeleid te maken. De nota dient een epidemiologische analyse te bevatten van de gezondheidstoestand van de bevolking. Om die reden is gestart met de ontwikkeling van de regionale VTV, die epidemiologische analyses met kernboodschappen bevat en op lokaal IGZ Staat van de openbare Gezondheidszorg VTV Stand van zaken en ontwikkelingen Volksgezondheid Preventiecyclus Wet Publieke Gezondheid Gemeentelijke nota s Lokaal gezondheidsbeleid Figuur 1.1: De vierjarige preventiecyclus voor Nederlands gezondheidsbeleid. Rijksnota Prioriteiten voor collectieve preventie niveau een integraal beeld van de gezondheidstoestand geeft (Poos & Eysink, 2010a, 2010b). De regionale VTV vormt, samen met de Rijksnota, de basis voor het lokale volksgezondheidsbeleid. Dit biedt input voor de onderbouwing, evaluatie en bijsturing van gezondheidsbeleid en daaraan gerelateerd beleid vanuit onder andere de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Regionale VTV ook als ondersteuning van andere beleidsterreinen Volgens de definitie van de World Health Organization (WHO) is gezondheid een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn en niet slechts de afwezigheid van ziekten en andere lichamelijke gebreken. Uitgaande van deze brede definitie zijn gezondheid en maatschappelijke participatie onlosmakelijk met elkaar verbonden (Walg, 2006). Informatie voor gezondheidsbeleid bevat daarom ook informatie voor Wmo-beleid en omgekeerd. Daarnaast is de informatie uit de regionale VTV ook relevant voor bijvoorbeeld ouderenbeleid, jeugdbeleid en andere beleidsterreinen die een raakvlak hebben met gezondheid en zorg. Feitelijk is gezondheidsbeleid zo breed dat je niet om een integrale benadering heen kunt. Afstemming met andere beleidsterreinen is onontkoombaar. VTV verbetert afstemming gezondheidsinformatie en beleid Een continue verzameling, bewerking en actualisering van gezondheidsinformatie vormt de basis van zowel de nationale als de regionale VTV

10 1 Gezondheid InZicht De regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning in Zuid-Holland Zuid 1 De nationale VTV sluit steeds beter aan bij de beleidsvragen van de overheid, zoals te zien is in de Rijksnota van VWS. Dit succes is mede te danken aan de goed gedefinieerde rol en positie van de VTV binnen de preventiecyclus. De aansluiting is ook verbeterd door een goede interactie tussen het RIVM en de diverse onderzoeksgroepen en beleidsmakers tijdens het realiseren van de VTV. Om de aansluiting van gezondheidsinformatie en -beleid in Zuid-Holland Zuid verder te verbeteren, heeft de GGD besloten een regionale VTV te maken. Het concept van de regionale VTV is ontwikkeld door de GGD Hart voor Brabant en de GGD West-Brabant in samenwerking met het RIVM en TRANZO/Universiteit van Tilburg (Van Bon-Martens et al., 2006a, 2006b). Deze regionale VTV s werden door gemeenten en zorgaanbieders goed ontvangen. Ze ondersteunen hen bij het maken van strategische beleidskeuzes (Jeeninga et al., 2008). Conceptueel model landelijke VTV vormt basis voor regionale VTV In het VTV-model van het RIVM wordt de gezondheidstoestand opgevat als de uitkomst van een multicausaal proces met diverse determinanten (bepalende factoren). Dit model is een uitwerking van het model van de Canadese minister Marc Lalonde (Lalonde, 1974) dat de volksgezondheid centraal stelt te midden van vier groepen van determinanten: endogene of persoonsgebonden eigenschappen (genetisch, biologisch); leefstijl; fysieke en sociale omgeving; gezondheidszorg (inclusief preventie). Het VTV-model geeft meer expliciet de verschillende (causale) relaties weer, zoals de interacties tussen de determinantgroepen en de verschillende soorten preventieve interventies. Figuur 1.2 toont dit model. Hierin is ook weergegeven dat de gezondheidstoestand van invloed is op zorggebruik en kosten. Het model rekent demografische, economische, technologische en sociaal-culturele ontwikkelingen tot autonome ontwikkelingen van buiten het domein van de volksgezondheid. Het kan daarbij zowel gaan om kwalitatieve als kwantitatieve informatie. Zo worden de noodzaak van infectieziektebestrijding en de stand van zaken op gebied van gezondheidsbevordering en -beleid kwalitatief beschreven. Voorbeelden van typisch kwantitatieve informatie zijn de incidentie of prevalentie van een bepaalde aandoening, het percentage mensen met voldoende lichamelijke activiteit en het percentage gevaccineerde kinderen. Beleid andere terreinen Externe ontwikkelingen Demografie Economie Sociaal-culturele ontwikkelingen Technologie Ruimte Functioneren en kwaliteit van leven Beleid Determinanten van gezondheid Omgeving Fysiek Sociaal Leefstijl Persoonsgebonden factoren Gezondheidstoestand Gezonde levensverwachting Gezondheids(zorg)beleid Ziekten en aandoeningen Mortaliteit Preventie en zorg Preventie Gezondheidsbescherming Gezondheidsbevordering Ziektepreventie Zorg Interventies cure/care Gebruik Kosten Figuur 1.2: Het uitgewerkte conceptuele model van de volksgezondheid (Bron: De Hollander et al., 2006)

11 1 Gezondheid InZicht De regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning in Zuid-Holland Zuid Totstandkoming van de regionale VTV Zuid-Holland Zuid Regionale VTV Zuid-Holland Zuid ontwikkeld door de GGD Zuid-Holland Zuid Voor het vaststellen van de thema s van de regionale VTV is in eerste instantie uitgegaan van het VTV-model zoals beschreven in de vorige paragraaf. Vervolgens zijn op basis van eerdere regionale VTV s en in overleg met een afvaardiging van de beleidsmedewerkers volksgezondheid (begeleidingscommissie) uit de regio Zuid-Holland Zuid de uiteindelijke thema s vastgesteld. De indicatoren behorende bij de thema s sluiten aan bij de Europese indicatoren (European Community Health Indicators), de prestatie indicatoren van de Inspectie voor de Gezondheidszorg en bij de indicatoren gebruikt voor de Lokale en Nationale Monitors Gezondheid. Voor de verzameling van de gegevens is gebruik gemaakt van informatie uit de eigen bedrijfsprocessen (bijvoorbeeld afkomstig van de afdeling jeugdgezondheidszorg en infectieziektebestrijding), gegevens uit onderzoek (zoals enquêtes en monitors onder bepaalde bevolkingsgroepen), maar ook evaluatieonderzoek en informatie uit andere bronnen, zowel landelijk als regionaal (zoals CBS-doodsoorzakenstatistieken en gegevens van CAK). Bij het vertalen van de landelijke cijfers naar de regio Zuid-Holland Zuid is nauw samengewerkt met het RIVM. Bij de totstandkoming van de regionale VTV Zuid-Holland Zuid is dankbaar gebruik gemaakt van informatie uit de door andere GGD en uitgebrachte publicaties, de toolkit ( de nationale VTV en adviezen van het RIVM. Regionale VTV Zuid-Holland Zuid heeft twee eindproducten De regionale VTV Zuid-Holland Zuid bestaat uit twee eindproducten: 1. Een regionaal rapport met de huidige gezondheidstoestand en de factoren die hierop van invloed zijn. Het rapport bevat een vergelijking van nationale, regionale en lokale gezondheidscijfers, de betekenis van epidemiologische bevindingen voor het beleid en waar mogelijk verwachte toekomstige ontwikkelingen. 2. Een lokaal rapport per gemeente in Zuid-Holland Zuid met de belangrijkste gezondheidsproblemen, de belangrijkste oorzaken van ongezondheid, het huidige beleid in de betreffende gemeente en de mogelijkheden voor verbetering. aanpak schuilt in twee aspecten: ten eerste heeft iedere GGD bepaalde basisinformatie in de regionale VTV opgenomen. Dit komt de onderlinge vergelijkbaarheid van de regionale VTV s ten goede en het maakt de regionale VTV s interessanter voor zorgaanbieders die in meerdere GGD-regio s werken. Ten tweede hebben GGD en gezamenlijk gegevens over zorgbehoefte en zorggebruik verzameld en geanalyseerd, waarbij zoveel mogelijk gebruik is gemaakt van landelijke databestanden. In eerdere regionale VTV s van andere regio s zijn deze gegevens beperkt meegenomen. Door de samenwerking op dit vlak is een inhoudelijke verdiepingsslag gemaakt. Vergelijkbaarheid binnen Zuid-Holland Zuid kent beperkingen Sinds 1 januari 2010 is de GGD regio Zuid-Holland Zuid uitgebreid met de Hoeksche Waard en bestaat nu uit drie subregio s: Drechtsteden, Alblasserwaard-Vijfheerenlanden en Hoeksche Waard. De reden hiervoor is dat de GGD Zuid-Hollandse Eilanden is opgeheven, waarbij de subregio Hoeksche Waard bij de GGD Zuid-Holland Zuid is gevoegd en de overige subregio s van de GGD Zuid-Hollandse Eilanden bij GGD Rotterdam-Rijnmond. De GGD-regio s Zuid- Holland Zuid en Rotterdam-Rijnmond zijn daardoor congruent aan de veiligheidsregio s Zuid-Holland Zuid en Rotterdam-Rijnmond. Voor de rvtv had deze samenvoeging consequenties. Ten eerste zijn op sommige onderdelen geen gegevens beschikbaar voor de gehele regio Zuid-Holland Zuid, maar wel op subregioniveau. In dat geval worden de gegevens dan ook per subregio weergegeven. Ten tweede zijn de gegevens van de drie subregio s niet altijd één op één vergelijkbaar, omdat in de Hoeksche Waard bijvoorbeeld een andere wijze van gegevensverzameling is gebruikt dan in de Drechtsteden en Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Dit is onder andere het geval op het gebied van jeugd. De gegevens uit de gezondheidsenquête 2009 onder volwassenen en ouderen zijn bijvoorbeeld wél voor alle drie de subregio s vergelijkbaar, omdat hiervoor al in een vroeg stadium samenwerking is gezocht tussen de toenmalige GGD Zuid-Hollandse Eilanden en de GGD Zuid-Holland Zuid. Vergelijkbaarheid regionale VTV s in provincie Zuid-Holland vergroot door samenwerking Tijdens de ontwikkeling van de regionale VTV is samengewerkt met andere GGD en in Zuid- Holland, met uitzondering van de GGD Den Haag. De meerwaarde van deze gezamenlijke 20 21

12 1 Gezondheid InZicht De regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning in Zuid-Holland Zuid Toekomst van de regionale VTV Zuid-Holland Zuid Naar een onderzoeksagenda voor de komende jaren De GGD Zuid-Holland Zuid wil haar rol als kennismakelaar op het vlak van gezondheidsbeleid in de toekomst verder versterken, bijvoorbeeld door goede samenwerking met andere instellingen in de regio Zuid-Holland Zuid en door te zorgen voor een meer sluitende informatieverzameling. Bij de informatieverzameling gelden de volgende aandachtspunten: Informatie moet transparant, van goede kwaliteit en compleet zijn. Daar waar mogelijk moet worden gestreefd naar de inzet van uniforme meetinstrumenten (zoals de landelijke monitors Jeugdgezondheid, Volwassenen en Ouderen) en harmonisatie van registraties. Systematische gegevensverzameling over een langere periode is noodzakelijk om goede trendinformatie boven de tafel te krijgen. Informatie zou bij voorkeur op lokale schaal beschikbaar moeten zijn. Dat is nog niet binnen alle registraties haalbaar. Ook waar het gaat om informatie over de uitvoering van preventie en zorg valt er nog een slag te maken. Uitwisseling van gegevens met andere partijen zoals eerstelijnszorg, ziekenhuizen en verzekeringsmaatschappijen kan uitgebreid worden. Daarnaast is meer inzicht nodig welke maten het beste gebruikt kunnen worden om preventie en zorg te beschrijven (Van Bon-Martens et al., 2008). Bij de informatieverzameling is het belangrijk rekening te houden met de geldende privacywetgeving. Zo kunnen gegevens waarvoor een medisch beroepsgeheim geldt alleen geanonimiseerd beschikbaar worden gesteld voor beleidsdoeleinden. Om de witte vlekken in beleidsinformatie te kunnen invullen, is soms extra inspanning vereist. Dat moet geregisseerd en gefaciliteerd worden. Gemeenten kunnen hierin de rol van aanjager en opdrachtgever opnemen en organisaties aanmoedigen om hun gegevens te delen. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de demografische kenmerken van Zuid-Holland Zuid. De demografie is één van de externe factoren die mede de gezondheidstoestand van de bevolking bepalen en waar weinig invloed op uit te oefenen is. Door naar de demografie te kijken, is het mogelijk gezondheidsverschillen te verklaren. In de volgende hoofdstukken van deze regionale VTV komen achtereenvolgens aan bod: de gezondheidstoestand van de bevolking (hoofdstuk 3); de factoren die direct van invloed zijn op die gezondheidstoestand, zoals de leefstijl en de sociale en fysieke leefomgeving (hoofdstuk 4); hoe op de gezondheidstoestand kan worden ingespeeld (en hoe dit al gebeurt) via preventie en zorg (hoofdstuk 5); de mogelijkheden die gemeenten hebben om te komen tot effectief gezondheidsbeleid (hoofdstuk 6); de verwachte ontwikkelingen in het voorkomen van ziekten en aandoeningen en in het zorggebruik in de komende tien jaar (hoofdstuk 7). Regionale VTV als kapstok voor toegankelijke en samenhangende gezondheidsinformatie Deze eerste regionale VTV heeft al veel opgeleverd. Zo is duidelijk geworden welke informatie beschikbaar is en welke nog niet. Ook de dialoog tussen beleidsmakers, onderzoekers, gezondheidsbevorderaars en artsen over de relevantie van informatie is op gang gebracht. Werken met het VTV-concept is daarmee een goede kapstok gebleken voor het verzamelen, in samenhang bestuderen en presenteren van gezondheidsinformatie. De werkwijze geeft richting aan de onderzoeksagenda voor de komende jaren en de interactieve manier waarop die tot stand dient te komen. Met deze rapportage is een eerste integraal beeld neergezet van de gezondheidssituatie in Zuid-Holland Zuid dat de komende jaren op onderdelen verder moet worden aangescherpt. Voortzetting van deze werkwijze is nodig voor een stevigere onderbouwing van gezondheidsbeleid in Zuid-Holland Zuid. Het opnemen van de regionale VTV in de beleidscyclus volksgezondheid is daarvoor essentieel

13 1 Gezondheid InZicht Literatuur en websites Bon-Martens MJH van, Eck ECM van, Hogendoorn SM, Hoogen PCW van den, Oers JAM van. Gezondheid telt! in Hart voor Brabant. Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning s-hertogenbosch: GGD Hart voor Brabant, 2006a. Bon-Martens MJH van, Eck ECM van, Hogendoorn SM, Hoogen PCW van den, Oers JAM van. Gezondheid telt! in West-Brabant. Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning Breda: GGD West-Brabant, 2006b. Bon-Martens MJH van, Goede J de, Goor LAM van de, Oers JAM van. De regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning. Resultaten van de ontwikkeling in twee Brabantse regio s. TSG, 2008 (86), nummer 5 (pagina ). Hollander AEM de, Hoeymans N, Melse JM, Oers JAM van, Polder JJ. Zorg voor gezondheid. Volksgezondheid Toekomst Verkenning RIVM-rapport nr Bilthoven: RIVM, Jeeninga W, Bon-Martens MJH van, Boverhof MWE, Eck ECM van, Hogendoorn SM, Klingenberg H, Oers JAM van. Evaluatie ontwikkeling Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2006 Hart voor Brabant en West- Brabant. Tilburg: Universiteitsdrukkerij UvT, Lalonde M. A new perspective on the health of Canadians: a working document. Ottawa: Government of Canada, Poos MJJC, Eysink PED. Waarom een regionale VTV? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Toolkit regionale VTV. Bilthoven: RIVM, Doel en definitie, 25 februari 2010a. Poos MJJC, Eysink PED. Wat is een regionale VTV? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Toolkit regionale VTV. Bilthoven: RIVM, Doel en definitie, 25 februari 2010b. Walg CB. Relatie tussen WCPV en de Wmo. Kansen voor de openbare gezondheidszorg! Deventer: GGD Gelre-IJssel, Kenmerken van de bevolking in Zuid-Holland Zuid 24

14 2 Gezondheid InZicht Kenmerken van de bevolking in Zuid-Holland Zuid 2 De regio Zuid-Holland Zuid kent een grote verscheidenheid aan demografische en (sociaal-) geografische kenmerken. Deze verschillende kenmerken spelen, elk op hun eigen wijze, een rol in de gezondheidssituatie van de inwoners van Zuid-Holland Zuid. In dit hoofdstuk worden de demografische kenmerken beschreven. 2.1 Zuid-Holland Zuid, een regio vol diversiteit Aantal inwoners per km 2 l l l l l Introductie van de regio Zuid-Holland Zuid De regio Zuid-Holland Zuid (de regio voor deze rvtv) bestaat uit negentien gemeenten en uit ongeveer 64 steden, dorpen of woonkernen. De negentien gemeenten zijn onder te verdelen in drie subregio s: Hoeksche Waard, Drechtsteden en Alblasserwaard-Vijfheerenlanden (tabel 2.1). Hoeksche Waard De Hoeksche Waard is één van de Zuid-Hollandse eilanden, maar wordt vaak ook beschouwd als een waard (vlak land in een rivierengebied). Het gebied bestaat voornamelijk uit polders en wordt omsloten door het Haringvliet (zuidelijk), het Hollands Diep (zuidelijk), de Dordtse Kil (oostelijk), de Oude Maas (noordelijk) en het Spui (westelijk). De Hoeksche Waard bestaat overwegend uit agrarisch gebied, de totale oppervlakte is 324 km 2. Drie van de vijf gemeenten behoren tot het platteland. De Hoeksche Waard heeft ruim inwoners (CBS-StatLine; VVV Hoeksche Waard, 2009; Hoeksche Waard-plaza, 2009). Drechtsteden De gemeenten uit de Drechtsteden behoren tot (zeer) sterk stedelijk gebied. Van de drie subregio s hebben de Drechtsteden de kleinste oppervlakte, namelijk 169 km 2, maar veruit het hoogste inwoneraantal: inwoners. De Drechtsteden zijn gelegen aan de zuidrand van de Randstad en vormen een knooppunt van water, spoor en wegen tussen Rotterdam, Breda en Antwerpen. De zes gemeenten zijn omgeven door natuurgebieden (CBS-StatLine; Drechtsteden, 2009). Ablasserwaard-Vijfheerenlanden De Alblasserwaard-Vijfheerenlanden is een karakteristiek onderdeel van het Zuid-Hollandse landschap; weids en open polderland aan de zuidflank van het Groene Hart. Er is relatief veel landbouw, groen, rust en ruimte. Vier van de acht gemeenten behoren tot het platteland. Toch kent deze regio ook gemeenten die behoren tot (zeer) sterk stedelijk gebied, namelijk Leerdam en Gorinchem. De Alblasserwaard-Vijfheerenlanden heeft bijna inwoners (CBS- StatLine; Landschapsplan, 2009). Figuur 2.1: Bevolkingsdichtheid per gemeente in de regio Zuid-Holland Zuid op 1 januari 2009 (Bron: CBS-StatLine). De gemeentenamen zijn te vinden op de binnenkant van de kaft. Zuid-Holland Zuid: van dunbevolkt tot zeer dichtbevolkt gebied Op 1 januari 2009 telde de regio Zuid-Holland Zuid inwoners. Van de negentien gemeenten is Dordrecht qua aantal inwoners de grootste gemeente. Bijna een kwart van de bevolking uit de regio woont in Dordrecht. Daarop volgen Zwijndrecht, Gorinchem en Papendrecht; hier woont respectievelijk 9, 7 en 7% van de bevolking. De kleinste gemeente is Strijen met bijna inwoners. De bevolkingsdichtheid varieert van 140 inwoners per km 2 in Korendijk en 147 in Graafstroom tot in Papendrecht en in Hendrik-Ido-Ambacht. Ter vergelijking: in heel Nederland bedraagt de bevolkingsdichtheid 489 inwoners per km 2 (CBS-StatLine) (figuur 2.1). Zuid-Holland Zuid even vergrijsd als Nederland Op 1 januari 2009 had de regio Zuid-Holland Zuid 15% 65-plussers, dit is gelijk aan het Nederlandse gemiddelde. Binnen de regio Zuid-Holland Zuid heeft Zwijndrecht het hoogste percentage 65-plussers (18%) en Nieuw-Lekkerland het laagste percentage (12%) (CBS-StatLine). In de bevolkingspiramide van de regio Zuid-Holland Zuid (figuur 2.2) is de afname van het aantal 20- tot en met 34-jarigen goed te zien. In figuur 2.3 is te zien dat deze afname vooral plaatsvindt in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden en de Hoeksche Waard. De Alblasserwaard-Vijfheerenlanden heeft relatief veel 0- tot en met 19-jarigen. De Hoeksche Waard heeft relatief veel 50- tot en met 64-jarigen. De subregio Drechtsteden wijkt nauwelijks af van de trend in Nederland (CBS-StatLine)

15 2 Gezondheid InZicht Kenmerken van de bevolking in Zuid-Holland Zuid 2 leeftijd mannen vrouwen percentage percentage leeftijd (jaren) l Drechtsteden l Hoeksche Waard l Alblasserwaard-Vijfheerenlanden l Nederland Figuur 2.2: Bevolkingsopbouw in de regio Zuid-Holland Zuid op 1 januari 2009 (Bron: CBS-StatLine). Figuur 2.3: Procentueel aandeel van de bevolking per leeftijdsklasse: Hoeksche Waard, Drechtsteden, Alblasserwaard-Vijfheerenlanden en Nederland op 1 januari 2009 (Bron: CBS-StatLine). Grote verschillen tussen regio s en gemeenten in bevolkingsopbouw Verschillen in bevolkingsopbouw van gebieden worden ook wel uitgedrukt in demografische druk: de optelsom van groene druk en grijze druk (zie tekstblok 2.1). Het gaat bij deze gegevens om de verhouding tussen het aantal jeugdigen van 0 tot en met 19 jaar en/of ouderen vanaf 65 jaar op het aantal 20- tot en met 64-jarigen. De groene druk in de regio Zuid-Holland Zuid was op 1 januari % en de grijze druk 26%. Daarmee komt de totale demografische druk op 68%. In heel Nederland is dit 64%, waarvan 39% groene druk en 25% grijze druk. Daarmee wijkt Zuid-Holland Zuid nauwelijks af van het Nederlandse gemiddelde. Er bestaan grote verschillen in bevolkingsopbouw tussen de subregio s van Zuid-Holland Zuid en de afzonderlijke gemeenten. Zo heeft de Hoeksche Waard de laagste totale demografische druk, namelijk 65%, waarvan 40% groene druk en 25% grijze druk. De Alblasserwaard-Vijfheerenlanden kent de hoogste druk, namelijk 71%, voornamelijk veroorzaakt door de groene druk (46%). Ook op gemeenteniveau zijn deze verschillen terug te vinden. Zwijndrecht kent de hoogste grijze druk van 31%. Nieuw-Lekkerland heeft de hoogste groene druk (58%) (tabel 2.1). Niet-westerse allochtonen vooral in stedelijke gebieden Op 1 januari 2009 was 7% van de inwoners van Zuid-Holland Zuid westers allochtoon en 9% niet-westers allochtoon. Dit is beide iets lager dan het landelijke gemiddelde. Toch kent de regio Zuid-Holland Zuid ook gemeenten met relatief veel niet-westerse allochtonen. Dit betreft vooral de drie grootste gemeenten qua inwoneraantallen: in Dordrecht, Zwijndrecht en Gorinchem gaat het om respectievelijk 17, 11 en 14% van de bevolking. Daarnaast kent ook Leerdam een vrij hoog percentage niet-westerse allochtonen: 13%. Dit zijn veelal Turken, maar ook het percentage westerse allochtonen en overige niet-westerse allochtonen is vrij hoog in Leerdam. In vergelijking met Nederland als geheel hebben Zwijndrecht, Dordrecht, Gorinchem en Leerdam een hoog percentage Turken. In vergelijking met heel Nederland zijn Marokkanen oververtegenwoordigd in Gorinchem en Antillianen en Arubanen in Dordrecht (CBS-StatLine). Hoewel er geen eenduidige relatie is tussen etniciteit en gezondheid, is de gezondheidstoestand van allochtonen over het algemeen minder goed dan die van autochtone Nederlanders. Sommige gezondheidsproblemen komen vaker voor bij allochtonen en andere minder vaak (Van der Lucht & Foets, 2008)

16 2 Gezondheid InZicht Kenmerken van de bevolking in Zuid-Holland Zuid 2 Tabel 2.1: Demografische kenmerken op 1 januari 2009 naar gemeente, regio en subregio in vergelijking tot heel Nederland (Bron: CBS-StatLine). Aantal inwoners 0-19 jaar (%) Alblasserdam Dordrecht Hendrik-Ido Ambacht Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht Drechtsteden Binnenmaas Cromstrijen Korendijk Oud-Beijerland Strijen Hoeksche Waard Giessenlanden Gorinchem Graafstroom Hardinxveld Giessendam Leerdam Liesveld Nieuw-Lekkerland Zederik Alblasserwaard Vijfheerenlanden jaar (%) 65+ (%) Groene druk (%) Grijze druk (%) Westerse allochtonen (%) Niet-westerse allochtonen (%) 2.2 Sociaaleconomische status Sociaaleconomische status inwoners vrij gemiddeld Naast de in paragraaf 2.1 genoemde biologische verschillen in bevolkingsopbouw bestaan in de bevolking ook verschillen in opleiding, beroep of inkomen. Dit wordt ook wel maatschappelijke ongelijkheid, gelaagdheid of sociale stratificatie genoemd. De positie van mensen in de sociale stratificatie wordt sociaaleconomische status (ses) genoemd. In figuur 2.4 is de geografische spreiding van de sociaaleconomische status in Zuid-Holland Zuid weergegeven per viercijferig postcodegebied. De ses-score is berekend door het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) (Knol, 1998). Het SCP gebruikt voor de score vier variabelen: gemiddeld inkomen, het percentage huishoudens met een laag inkomen, het percentage inwoners zonder betaalde baan en het percentage huishoudens met gemiddeld een lage opleiding. Wat opvalt, is dat de ses-scores in Zuid-Holland Zuid gemiddeld en midden-hoog zijn. In Gorinchem, Leerdam, Dordrecht en Zwijndrecht komt een aantal postcodegebieden voor waar sprake is van een lage tot zeer lage sociaaleconomische status. Het feit dat mensen met een zeer lage sociaaleconomische status binnen postcodegebieden (ofwel wijken) in deze gemeenten clusteren, wil niet zeggen dat in andere gemeenten geen mensen met een (zeer) lage sociaaleconomische status wonen. Deze wonen echter wellicht meer verspreid over de gemeenten (Deuning & Roedig, 2006). Verschillen in sociaaleconomische status zijn van belang vanwege de relatie met de gezondheidstoestand en met determinanten van gezondheid (zie ook hoofdstuk 3 en hoofdstuk 4). Relatief meer laagopgeleiden in Zuid-Holland Zuid Ten opzichte van heel Nederland heeft de regio Zuid-Holland Zuid een laagopgeleide beroepsbevolking. Het gaat om personen van wie basisonderwijs, mavo, vmbo of onderwijs van vergelijkbaar niveau de hoogst voltooide opleiding is. Het aandeel van personen met een lage opleiding is 37%, terwijl dit landelijk 33% is (Roedig, 2008; GHE 2009). Vooral in Nieuw-Lekkerland en Leerdam wonen veel laagopgeleiden (42%), terwijl in Oud-Beijerland juist weinig laagopgeleiden wonen (30%) (GHE 2009). In 2007 volgde bijna 60% van de tweedeklassers in Zuid-Holland Zuid voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) en ruim 40% volgde een havo/vwo-opleiding (JGZ; JIS). Zuid-Holland Zuid Nederland Grote verschillen in percentages achterstandsleerlingen per gemeente Achterstandsleerlingen zijn leerlingen die een gewicht krijgen toegekend, omdat ze ouders hebben met een laag opleidingsniveau en (voor allochtonen) een laag beroepsniveau. De scholen van deze leerlingen ontvangen extra personele en materiële ondersteuning, vanwege het uitgangspunt dat kinderen met een gewicht een groter risico lopen op achterstanden en 30 31

17 2 Gezondheid InZicht Kenmerken van de bevolking in Zuid-Holland Zuid 2 sociaaleconomische statusscore l zeer hoog l hoog l midden hoog l gemiddeld l midden laag l laag l zeer laag In Nederland was dit euro. In Alblasserdam, Dordrecht, Gorinchem, Leerdam, Nieuw- Lekkerland en Sliedrecht lag het gemiddeld inkomen per huishouden lager dan het landelijk gemiddelde. Binnenmaas, Giessenlanden en Graafstroom hebben de hoogste huishoudinkomens, gemiddeld boven de euro per huishouden. Uit de Gezondheidsenquête 2009 blijkt dat 15% van de inwoners uit de regio Zuid-Holland Zuid moeite heeft rond te komen van het huishoudinkomen. De beroepsbevolking geeft dit vaker aan dan de 65-plussers (17 ten opzichte van 10%). In Dordrecht, Leerdam en Alblasserdam geven de meeste mensen aan moeite te hebben rond te komen van het huishoudinkomen, respectievelijk 20, 18 en 18% (GHE 2009). Dordrecht kent het hoogste percentage kinderen van 0 tot en met 17 jaar in een uitkeringsgezin (8,0%). Zwijndrecht volgt met 5,5% en Gorinchem met 4,6%. Het landelijke gemiddelde is 5,5% (Verwey-Jonker Instituut, 2010). Landelijk gezien woont 16,6% van de kinderen in een achterstandswijk. In Dordrecht en Leerdam is dit met bijna één op de drie kinderen aanzienlijk hoger, het gaat hier om respectievelijk kinderen (Verwey-Jonker Instituut, 2010). Figuur 2.4: Sociaaleconomische statusscore per viercijferig postcodegebied in Zuid-Holland Zuid in 2006 (Bron: SCP). De gemeentenamen zijn te vinden op de binnenkant van de kaft. dat meer voorzieningen nodig zijn om die achterstanden te voorkomen. In Dordrecht en Leerdam is het percentage achterstandsleerlingen met bijna 25% van de leerlingen het hoogste in de regio Zuid-Holland Zuid. Dit is hoger dan het Nederlandse gemiddelde van 16% (Verwey-Jonker Instituut, 2010). Ook in Gorinchem (20%) en Sliedrecht (18%) bevinden zich relatief veel achterstandsleerlingen, terwijl in Oud-Beijerland en Cromstrijen slechts 5 en 6% van de leerlingen behoort tot de groep achterstandsleerlingen. Armoede in regio Zuid-Holland Zuid ongelijk verdeeld Ongeveer 7% van de huishoudens in de regio Zuid-Holland Zuid ontving op 1 januari 2006 een inkomen dat onder of rond het sociaal minimum lag. In Nederland was dit 9%. Het betreft in de regio Zuid-Holland Zuid ruim huishoudens, waarvan het overgrote deel zich in de Drechtsteden bevindt (68%) (CBS-StatLine). Onder de huishoudens waarbij het inkomen onder het sociaal minimum lag, zijn relatief veel eenpersoonshuishoudens en eenoudergezinnen. Huishoudens worden gekenmerkt als onder of rond het sociaal minimum wanneer het besteedbaar huishoudinkomen lager is dan 105% van het sociaal minimum. Het sociaal minimum is gelijk aan het bijstandsniveau en vanaf 65 jaar aan het AOW-niveau (CBS-StatLine). Grote verschillen in aantallen eenpersoonshuishoudens Op 1 januari 2009 waren er in Zuid-Holland Zuid huishoudens, waarvan 30% bestond uit alleenstaanden. Dit is lager dan landelijk (36%). Binnen de regio zijn er grote verschillen. Zo heeft Dordrecht een percentage alleenstaanden van 38%, terwijl in Graafstroom slechts 20% van de inwoners alleenstaand is. Zowel het aandeel meerpersoonshuishoudens zonder kinderen als met kinderen is in de regio Zuid-Holland Zuid iets hoger dan landelijk, respectievelijk 31 en 38% ten opzichte van 30 en 35% landelijk. Van het totaal aantal huishoudens is 6,2% een eenoudergezin, dit is iets lager dan landelijk (6,5%). De meeste eenoudergezinnen zijn te vinden in Dordrecht (7,8%), Zwijndrecht (6,9%) en Oud-Beijerland (6,7%) (CBS-StatLine). Er is een verband tussen de samenstelling van een huishouden en gezondheid en zorg. Gehuwde mensen leven langer dan nooit-gehuwden en mensen die gescheiden of verweduwd zijn. Gescheidenen en leden van eenpersoonshuishoudens maken meer gebruik van de gezondheidszorg (Verweij et al., 2010). Het gemiddelde inkomen per huishouden, waarbij rekening wordt gehouden met verschillen in samenstelling van huishoudens, was in de regio Zuid-Holland Zuid euro in

18 2 Gezondheid InZicht Kenmerken van de bevolking in Zuid-Holland Zuid Kerk en religie Gelovigen overwegend protestants-christelijk In de periode hing 60% van de Nederlandse bevolking een religie aan. In 1971 bedroeg dit nog 75% (Kostalova, 2008). In de regio Zuid-Holland Zuid is protestants-christelijk de meest voorkomende kerkelijke gezindte in Zo n 43% van de bevolking rekent zich hiertoe. In de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden rekent meer dan de helft van de inwoners (56%) zich tot het protestants-christelijke geloof (GHE 2009). In de gemeenten Graafstroom en Zederik rekent driekwart van de bevolking zich tot de protestants-christelijke groep. De gemeenten Dordrecht en Binnenmaas vallen op vanwege hun hoge percentages inwoners zonder geloofsovertuiging (respectievelijk 47 en 46%). De regio Zuid-Holland Zuid is een onderdeel van de bible belt, oftewel bijbelgordel. Dit is een strook van Nederland die zich uitstrekt van Zeeland via de Veluwe naar het noorden, waar relatief veel mensen wonen met een streng gereformeerde of protestantse levensovertuiging. Hun politieke voorkeur is overwegend SGP (Staatkundig Gereformeerde Partij). Afgaande op het percentage SGP-stemmers bij de parlementsverkiezingen in 2010 wonen de meeste strenggelovigen in Nieuw-Lekkerland (25%), gevolgd door Hardinxveld-Giessendam (18%), Korendijk (17%) en Graafstroom (17%) (Zwakhals et al., 2010). Religie is een onderdeel van de sociale omgeving en kan van invloed zijn op de leefstijl en gezondheid van de inwoners. Tekstblok 2.1 Begrippen verklaard Demografie Demografie (letterlijk: de beschrijving van de bevolking) omvat de studie naar (ontwikkelingen in) de omvang en samenstelling van de bevolking. De gezondheid van de bevolking hangt onder meer samen met demografische factoren. Voorbeeld: in een gebied met relatief veel ouderen zijn meer chronische gezondheidsproblemen te verwachten. Groene druk De groene druk geeft de verhouding aan tussen het totaal aantal personen van 0 tot en met 19 jaar en de personen in de zogeheten productieve leeftijdsgroep van 20 tot en met 64 jaar. De groene druk is een maat voor de ontgroening. Grijze druk De grijze druk geeft de verhouding aan tussen het totaal aantal personen van 65 jaar of ouder en de personen in de leeftijdsgroep van 20 tot en met 64 jaar. De grijze druk is een maat voor de vergrijzing. Demografische druk De som van het aantal personen van 0 tot en met 19 jaar en 65 jaar of ouder in verhouding tot de personen van 20 tot en met 64 jaar. De demografische druk is de som van de groene druk en de grijze druk. De demografische druk wordt ook wel de afhankelijkheidsgraad genoemd: de verhouding tussen het niet-economisch productieve deel van de bevolking en dat deel dat wel (potentieel) economisch actief is. Allochtoon Allochtoon is volgens de definitie van het CBS een persoon van wie tenminste één ouder in het buitenland geboren is. Er wordt in deze rvtv geen onderscheid gemaakt tussen personen die zelf in het buitenland geboren zijn (eerste generatie in Nederland) en personen die in Nederland zijn geboren (tweede generatie). Wel wordt onderscheid gemaakt naar herkomstgroepering: westers en niet-westers. Deze indeling is ingegeven door de grote verschillen in sociaaleconomische en culturele situatie tussen deze groepen. Tot de niet-westerse allochtonen behoren de mensen met als herkomst de landen in de werelddelen Afrika, Latijns-Amerika, Azië (exclusief Indonesië en Japan) of Turkije. Westerse allochtonen vinden hun herkomst in Europese landen (exclusief Turkije), Noord- Amerika, Oceanië of in Japan en Indonesië. Particuliere huishoudens Een verzameling van één of meer personen die een woonruimte bewoont en zichzelf daar particulier, dat wil zeggen niet-bedrijfsmatig, voorziet in de dagelijkse levensbehoeften

19 2 Gezondheid InZicht Kenmerken van de bevolking in Zuid-Holland Zuid 2 Het gaat hier dus niet om institutionele huishoudens zoals verpleeghuizen, revalidatiecentra en dergelijke. Maat van stedelijkheid en platteland Het platteland kan worden gedefinieerd aan de hand van de zogenoemde gemiddelde omgevingsadressendichtheid van een gebied. Het CBS bepaalt de graad van stedelijkheid aan de hand van het aantal adressen in een straal van één kilometer rondom een adres. De gemiddelde dichtheid van adressen wordt per km 2 berekend, wat resulteert in de omgevingsadressendichtheid. Deze maat zegt iets over de concentratie van menselijke activiteiten in de dagelijkse leefomgeving, door de aanwezigheid van adressen waar wordt gewoond, gewerkt en gewinkeld. Het CBS onderscheidt vijf klassen van stedelijkheid: 1. zeer sterk stedelijk (meer dan omgevingsadressen per km²); 2. sterk stedelijk ( omgevingsadressen per km²); 3. matig stedelijk ( omgevingsadressen per km²); 4. weinig stedelijk ( omgevingsadressen per km²); 5. niet-stedelijk (minder dan 500 omgevingsadressen per km²). De klassen niet- en weinig stedelijk worden hier tot het platteland gerekend. (CBS-Begrippen, NIDI, 2010) Literatuur en websites Deuning CM, Roedig A. Sociaaleconomische status In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Atlas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Beïnvloedende factoren\ sociale omgeving\ ses, 12 december Drechtsteden. (geraadpleegd 11 december 2009). Hoeksche Waard-plaza. (geraadpleegd 11 december 2009). Knol H. Van hoog naar laag; van laag naar hoog, de sociaalruimtelijke ontwikkeling van wijken in de periode , SCP Cahier 152. Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie, Kostalova B. Religies in Nederland 2000/2003. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationale Atlas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Beïnvloedende factoren\ sociale omgeving\ religie, 14 april Landschapsplan Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. (geraadpleegd 11 december 2009). Lucht F van der, Foets M. Allochtonen en gezondheid. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Bevolking\Etniciteit, 4 augustus NIDI, netherlands interdisciplinary demographic institute. (geraadpleegd 24 maart 2010). Roedig A. Laagopgeleide beroepsbevolking In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationale Atlas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Beïnvloedbare factoren\ Sociale omgeving\ses, 22 september Verweij A, Sanderse C, Beer J de. Huishoudenssamenstelling samengevat. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Bevolking en economie\ Huishoudenssamenstelling, 22 maart Verwey-Jonker Instituut. Kinderen in Tel Databoek Kinderrechten als basis voor lokaal jeugdbeleid. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut, VVV Hoeksche Waard, Vereniging voor Vreemdelingenverkeer Hoeksche Waard. (geraadpleegd 11 december 2009). Zwakhals SLN, Giesbers H, Deuning CM. SGP-stemmers In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationale Atlas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Zorgatlas\ Beïnvloedende factoren\ sociale omgeving\ stemgedrag, 10 juni

20 2 Gezondheid InZicht 3 De gezondheid in Zuid-Holland Zuid 38 39