Gebundelde sporen. Proefschrift

Transcriptie

1

2 Gebundelde sporen

3

4 Gebundelde sporen Enkele kanttekeningen bij aardewerk en nederzettingen uit Romeins Nederland Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op woensdag 21 november 2012 klokke uur door Henricus Lambertus Hubertus van Enckevort geboren te Kronenberg in 1956

5 Promotiecommissie promotor : Prof. Dr. W.J.H. Willems overige leden : em. Prof. Dr. J.H.F. Bloemers, Amsterdam Dr. C. van Driel-Murray, Leiden Prof. Dr. H. Fokkens, Leiden Prof. Dr. R.B. Halbertsma, Leiden Prof. Dr. N.G.A.M. Roymans, Amsterdam Dit proefschrift is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van de Stichting Nederlands Museum voor Anthropologie en Praehistorie iv

6 Voor Hay en Riek van Enckevort-Keizers Voor alle kansen v

7 Colofon Dit proefschrift is als nummer 7 opgenomen in de monografieënreeks Archeologische Berichten Nijmegen Titel : Gebundelde sporen. Enkele kanttekeningen bij aardewerk en nederzettingen uit Romeins Nederland Auteur : Harry van Enckevort, met bijdragen van Angela Collins, Elly N.A. Heirbaut & Joep Hendriks Opmaak : Rob Mols foto / grafisch Uitgever : Harry van Enckevort Foto voorzijde omslag : Opgraving op de Stamelberg (Gennep) in archief auteur Foto achterzijde omslag : rm Dit proefschrift is digitaal te verkrijgen via /, en in gedrukte vorm via SPA Uitgevers in Zwolle ISBN / EAN vi

8 Voorwoord Toen ik in het voorjaar van 1982 tijdens mijn eerste opgraving op mijn knieën met een troffel bijgaven in een van de rijkste graven1 van Romeins Nederland aan het vrijleggen was, kon ik niet vermoeden dat ik ruim dertig jaar later mijn proefschrift zou afronden. Ik studeerde toen geografie in Nijmegen en werd gegrepen door de archeologie in de eigen achtertuin. De studie Provinciaal Romeinse Archeologie in het verre Amsterdam maakte het mogelijk dat ik mij nu, drie decennia later, nog dagelijks bezig houd met archeologische resten in de Nijmeegse bodem. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat mijn beroepsmatige nieuwsgierigheid stopt bij de gemeentegrens, zoals ook blijkt uit de in dit proefschrift aangeroerde onderwerpen. Dit proefschrift is het resultaat van mijn promotieonderzoek waarvan de eerste aanzetten al voor de millenniumwisseling vorm kregen. In de jaren daarna heb ik tijdens het onderzoek aan nederzettingssporen en scherven uit de Romeinse tijd de inzichten verworven die uiteindelijk noodzakelijk waren om dit proefschrift te kunnen voltooien. Vanaf april 2011 kreeg dit proefschrift langzaam maar zeker de vorm die het nu heeft. Dit proefschrift is niet louter een compilatie van al gepubliceerde zaken. Daar waar nodig zijn bestaande teksten ingekort, verbeterd en bewerkt om ze in de beoogde structuur een goede plaats te kunnen geven. Voorts zijn nieuwe teksten toegevoegd die antwoord geven aan de in het inleidende hoofdstuk gestelde onderzoeksvragen. Dit proefschrift had nooit zijn voltooiing gezien zonder de stimulerende druk die mijn promotor prof. dr. Willem Willems de afgelopen jaren uitoefende. Mede dank zij zijn vertrouwen is het project tot een goed einde gekomen. Bij mijn kamergenote Elly Heirbaut vond ik altijd een luisterend oor en zij heeft mij op cruciale momenten gesteund en inspirerende opmerkingen gegeven. Mijn collega s van Bureau Archeologie en Monumenten van de gemeente Nijmegen zorgden voor een goede en prettige werksfeer, ook al wisten zij dikwijls niet of ik werkte aan een van de vele gemeentelijke projecten of bezig was met mijn proefschrift. Sommigen dachten mijn bezigheden af te kunnen leiden uit het dessin van het shirt dat ik die dag droeg. Op de weg naar de voltooiing van dit proefschrift heb ik de hulp gehad van velen. Angela Collins, Elly Heirbaut en Joep Hendriks droegen bij aan de voltooiing van enkele belangrijk tekstdelen. Carmen Harmsen, Paul Franzen, Paul van der Heijden, Joep Hendriks en Jan Thijssen leverden waardevolle kritische opmerkingen op eerdere versies van het manuscript. Rob Mols verzorgde de opmaak en gaf daarnaast veel figuren hun definitieve vorm. Peter Nuyten en Kees Peterse verzorgden de visualisering van Ulpia Noviomagus en de tempel van Elst-Westeraam. Hoofdstuk 2 tot en met 11 zouden nooit deze vorm hebben gekregen zonder de aanmoedigingen, nuttige opmerkingen en informatie van Ria Berkvens, Peter van den Broeke, Wim de Clercq, Henk Hiddink, Jan Kees Haalebos ( ), Manon Huisman, Richard Jansen, Julie Van Kerckhove, Cees Koot, Menne Kosian, Jan Slofstra, Henk Stoepker en Jan Thijssen. De Engelse en Duitse vertaling van de samenvatting zijn gemaakt door Martijn Nicasie en Stefanie Hoss. Ik ben hen allen dankbaar voor de hulp. 1. Koster vii

9 viii

10 Inhoud 1 Inleiding 1 2 Bataafs aardewerk. Een grijze zone tussen Bataven en Romeinen 9 Angela Collins, Harry van Enckevort & Joep Hendriks 2.1 Onderzoeksvragen en methodologie Onderzoeksgeschiedenis Algemene karakteristieken Vormgroep 1. Kommen met een sterk S-profiel Vormgroep 2. Potten met een rond omgeslagen rand Vormgroep 3. Kommen met een horizontale rand met profilering Vormgroep 4. Pot met een smalle rand met een flauwe geul Vormgroep 5. Potten met een smalle, massieve rand Vormgroep 6. Potten met omgeslagen, naar beneden geknikte rand Herkomst en distributie Visuele karakteristieken Hardheid De grootte en de dichtheid van de inclusies in het baksel Oppervlak van de breuk Oppervlaktebehandeling Wanddikte Opnieuw bakken van scherven Porositeit Conclusies Een diachroon overzicht van het grijs Bataafs aardewerk Kookpot of container De kleur 32 3 Het aardewerk uit de nederzettingen Breda-Steenakker en Breda-Huifakker Het aardewerk gekwantificeerd De datering van gebouwen en waterputten met aardewerk De Huifakker De Steenakker De ontwikkeling van het aardewerkspectrum door de tijd Een souvenir uit Bergen op Zoom Versierde drinkkommen Dragendorff ix

11 4 De Low Lands ware 1 op de Steenakker en de Huifakker Tafelwaar Kruiken Amforen Wrijfschalen Groot transport-/opslagaardewerk Gebruiksaardewerk/klein transportaardewerk 65 5 De nederzetting Venray-Hoogriebroek Het aardewerk gekwantificeerd Oranje gebruiksaardewerk uit Noord-Limburg De nederzettingselementen De boerderijen De verdiepte stal De verspreiding van tefriet in en rond boerderij P De graanschuur De spiekers De smalle, langgerekte schuren De datering van de nederzettingselementen Het verhaal van de plek Nieuwe bewoners aan de Oostrumsche Beek De bouw van een stenen (hoofd)gebouw Satellietnederzettingen Terug naar een kleine groep houten boerderijen Het bestaan : akkerbouw, veeteelt en huisnijverheid Religie en de dood 94 6 Aardewerk uit grafvelden en nederzettingen Grafveld t Brukske en nederzetting De Hulst in Venray Nederzettingen en grafvelden in de regio Weert-Nederweert 99 7 De nederzetting Nistelrode-Zwarte Molen Het aardewerk gekwantificeerd De ruimtelijke spreiding van het aardewerk De functies van het aardewerk Brandsporen op randen van ruwwandig aardewerk De traditionele fasering van de nederzetting Fasering op basis van de ruimtelijke ordening en het aardewerk De maatvoering van de nederzettingselementen Het oudste spoor uit de Romeinse tijd Het porticushuis (fase 1) Vier waterputten in een vierkant (fase 2) Een huis met een verlatingsoffer (fase 3) 121 x

12 7.6.6 Het begin van een villa-uitleg (fase 4) Een villa en een huis met een eigen erf (fase 5) Enkele gedachten bij huis Ontwikkelingen in de 3e eeuw (fase 6) De ontwikkeling van het aardewerkspectrum door de tijd De opkomst en ondergang van Oppidum Batavorum Het oudste Nijmegen 131 Harry Enckevort & Elly N.A. Heirbaut Identificatie en lokalisering Begin en functie Een stad in de kiem gesmoord Sporen op de St. Josephhof Percelen Perceelsscheidingen Stegen Dwarssteeg De inrichting van de huizen en erven op bouwblok A Militaire architectuur op bouwblok B Een samenvatting van de resultaten De contemporaine lintbebouwing in Cuijk Een legerplaats in het centrum van Nijmegen? Een gebouw met twee peristylia De legerplaats van het Tweede Legioen De cultusplaats Elst-Westeraam Het aardewerk van de vindplaats Elst-Westeraam Het aardewerk van drie tempelcomplexen vergeleken Een houten gebouw op een oude rivieroever (fase 1) De afbakening van het temenos (fase 2) Opnieuw een oriëntatieverandering (fase 3) Van hout naar steen (fase 4) Waarom juist deze plek? De bezoekers Een verbouwing (fase 5) Een herinrichting van het terrein (fase 6) Na de opgave van de tempel Villa s in de omgeving van Ulpia Noviomagus De Tienakker in Wijchen Het putgebouw De grafheuvel Het verdwenen hoofdgebouw 222 xi

13 Latere ontwikkelingen Van villa naar wachtpost De villa Druten-Klepperhei De eerste gebouwen (fase 1) Uitbreiding (fase 2) Funderingen van grint (fase 3a) Funderingen van grauwacke (fase 3b) De grootste uitleg (fase 4) Een nieuwe villa (fase 5) Het mausoleum Klepperhei : een villa van het type Anthée De villa op De Grote Aalst in Ewijk Kanttekeningen bij de horizontaal-stratigrafische analyse Aardewerk uit de Romeinse tijd Baksel- en vormtypologie Scherven kwantificeren Het vergelijken van vindplaatsen Nieuwe nederzettingsvormen, gebouwen en bouwmaterialen Bouwactiviteiten in Nijmegen Het leger en tempels in het Bataafse gebied Nieuwe nederzettingen op het platteland Het leger en villa s Villa s en de Nijmeegse ordo decurionum Van porticushuis naar villa Villa s en verder 287 Literatuur 291 Samenvatting 316 Summary 319 Zusammenfassung 322 Illustratieverantwoording 325 Curiculum vitæ 326 xii