VAN SCHOOL NAAR SCHIERMONNIKOOG

Transcriptie

1 VAN SCHOOL NAAR SCHIERMONNIKOOG Voorbereiding op een bezoek aan Schiermonnikoog Doelgroep: leerkrachten en leerlingen bovenbouw basisonderwijs en onderbouw voortgezet onderwijs Gefeliciteerd met jullie keus om Schiermonnikoog te gaan bezoeken!! Het is het eiland waar je nog heel veel ongetemde natuur vindt en waar veel te beleven is. Om jullie nieuwsgierig te maken, lichten we hier en daar alvast een tipje van de sluier op. Maar echt beleven doe je het pas, wanneer je op het eiland bent aangekomen. Wormendrollen tellen, het verschil tussen mannetjes- en vrouwtjeskrabben ontdekken, moddergeulen oversteken, woestijnplanten in zee zoeken, steenkool uit wrakken van vergane stoomschepen vinden: het kan allemaal op Schiermonnikoog. Om jullie alvast een beetje te laten proeven aan Schiermonnikoog en om jullie behulpzaam te zijn bij jullie ontdekkingstochten hebben we alvast een hoeveelheid basisinformatie over het eiland en het waddengebied bijelkaar gezocht. Het bestaat uit: A. INFORMATIE VOOR LEERKRACHTEN/BEGELEIDERS met achtergrondinformatie en informatie over de mogelijkheden ter plaatse B. INFORMATIE VOOR LEERLINGEN met materiaal dat kan worden gebruikt voor spreekbeurten en verslagen 1

2 A. INFORMATIE VOOR LEERKRACHTEN/BEGELEIDERS - activiteiten-overzicht De volgende begeleide en niet-begeleide activiteiten zijn mogelijk. Begeleide activiteiten (duur: ca. anderhalf uur): wad-excursie Het wad lijkt op het eerste gezicht een stinkende moddervlakte. Maar wie even verder kijkt ziet dat de wadbodem boordevol leven zit: wormen, garnalen, schelpen en nog veel meer. Tijdens de wad-excursie gaan we met greep en schepnet op onderzoek uit. strand en duin-excursie Hoe ontstaan duinen; wat is het verschil tussen oude en jonge duinen; wat spoelt er allemaal aan op het strand? Dit zijn maar enkele van de vele vragen die aan de orde komen tijdens een excursie naar strand en duin. We wandelen door oude en jonge duinen en langs het strand. jutters-excursie Wanneer de storm over het eiland raast gaat het bloed van de jutter sneller stromen: wat zal er nu weer aanspoelen? Tijdens deze excursie hoor je iets over het jutten, vroeger en nu. We gaan naar het strand, op zoek naar aangespoelde schatten uit de zee. Schelpen, krabben en zeewier, maar wie weet ook wel resten van geheimzinnige wrakken. wandelen om de west Vlak bij het dorp vinden we een heleboel verschillende landschappen: wad, kwelder, duin en zoetwaterplas liggen er binnen handbereik. In elk jaargetijde is daar wel iets te beleven wat de moeite waard is. De excursie voert door de verscheidenheid aan landschappen. broedvogel-excursie Van ongeveer half mei tot eind juni is het mogelijk om onder leiding van een gids van Natuurmonumenten op kraamvisite te gaan bij vogels die op de kwelder broeden. Het is een geweldige ervaring om te zien hoe een nieuwe generatie vogels van start gaat. kwelder-excursie Een tocht onder leiding van een gids van Natuurmonumenten, waarbij o.a. landschap en de begroeiing, die zich heeft aangepast aan het bijzondere milieu, aan de orde komen. Niet-begeleide activiteiten: veldwerk wad (bovenbouw basisonderwijs en onderbouw voortgezet onderwijs) Met de wadkar naar het wad en daar dan enkele onderzoekjes doen aan de hand van vragen en opdrachten. Werken op het wad betekent: vies worden. Doe dus oude kleren en laarzen of stevig zittende oude schoenen aan en maak goede afspraken met je kampeerboerderij over het schoonmaken na terugkeer. Lees de uitgebreide beschrijving voor meer informatie. veldwerk kwelder (onderbouw voortgezet onderwijs) Met de nodige materialen naar de kwelder om daar onderzoek te doen naar de begroeiing. Lees de uitgebreide beschrijving voor meer informatie. veldwerk duinen (onderbouw voortgezet onderwijs) Hoe zijn de duinen eigenlijk ontstaan? Gewapend met kompas, thermometer en windmeter ga je aan de slag: eerst op het strand, waar je een beginnend duin gaat onderzoeken. Dan naar de hogere duinen om te kijken of er verschil is tussen een noord- en een zuidhelling van een duin. veldwerk zee en strand (bovenbouw basisonderwijs en onderbouw voortgezet onderwijs) Komt het water nu op of wordt het juist laag water. En hoe snel gaat dat dan? Wat ligt er allemaal in de vloedlijn? En.wat gaan we vangen met het schepnet???? Een altijd boeiende ochtend of middag aan het strand, waarbij niet alleen het aanspoelsel aandacht krijgt, maar ook de eb- en vloedbeweging en duinvorming aan de orde komen. 2

3 vissen met het kornet De spanning loopt op naarmate het net dichter bij het strand komt: wat hebben we gevangen?? Met het korren langs het strand komen we allerlei zeebeesten tegen, zoals garnalen en platvissen, maar misschien ook heremietkreeften. zwerfvuil-actie Om de natuur van Schiermonnikoog schoon te houden gebruiken we graag jullie hulp. Samen met je groep maak je een stuk strand van een kilometer schoon. Van ons krijgen jullie te horen om welk gedeelte het gaat. Ook krijgen jullie de nodige spullen mee. Wat is er mooier dan achterom te kijken en een kilometer puur strand te zien!!. Na afloop is er een traktatie. fietsroutes Speciaal voor jullie heeft het Bezoekerscentrum twee oriëntatie-tochten gemaakt: Fietsen om de oost en Fietsen om de west. In een dagdeel per tocht ontdek je het eiland aan de hand van vragen en opdrachten. Aan de balie zijn nog meer fiets- en wandeltochten verkrijgbaar. Niet speciaal gemaakt voor het onderwijs, maar vaak wel bruikbaar als je er creatief mee omgaat. - fietskaart van Schiermonnikoog Door deze kaart in de klas op te hangen, wordt de nieuwsgierigheid van de leerlingen geprikkeld: waar slapen we, hoe ver is het naar het strand, waar komen we aan met de boot? - gedragsregels op Schiermonnikoog Poster met daarop de gedragsregels zoals die op Schiermonnikoog gelden op een ludieke wijze (met tekeningen) in beeld gebracht - overige educatieve informatie - achtergrondinformatie met tips voor het verwerken van de aangeboden stof, zowel voorafgaand aan het bezoek als na afloop - handleiding & veldwerkformulier wad (basis- en voortgezet onderwijs) - handleiding & veldwerkformulier kwelder (voortgezet onderwijs) - handleiding & veldwerkformulier duinen (voortgezet onderwijs) - handleiding & veldwerkformulier zee en strand (basisonderwijs) - handleiding & veldwerkformulier zee en strand (voortgezet onderwijs) - programmavoorstel: 3 dagen naar Schiermonnikoog - programmavoorstel: 1 dag naar Schiermonnikoog - evaluatieformulier 3

4 Prijzen (exclusief verzendkosten): - fietskaart: 2,00 - poster met gedragsregels: gratis - huur kar met materiaal voor veldwerk wad/kwelder/duin/zee en strand: 20,00 per dagdeel - excursie: 3,50 per leerling/begeleider - bezoek Bezoekerscentrum: gratis voor leerlingen en begeleiders; van tevoren afspreken verplicht; per groepje van 5 leerlingen afname van 1 verkenningstocht ( 0,75) verplicht. 4

5 Achtergrondinformatie De hierna volgende hoofdstukken geven informatie over Schiermonnikoog, te gebruiken bij het voorbereiden van een bezoek aan het eiland. De informatie is onderverdeeld in de volgende hoofdstukken: 1. Een Nationaal Park: wat is dat? 2. Geschiedenis van een eiland 3. Wat doen de inwoners voor de kost? 4. Wat is er te zien en te beleven 5. Wad 6. Kwelder 7. Strand 8. Duinen 9. Bos Aan het eind van een hoofdstuk vindt u steeds enkele suggesties voor het verwerken van de stof. Na het laatste hoofdstuk zijn tevens enkele tips opgenomen voor verwerking na afloop van de reis. 1. Een Nationaal Park: wat is dat? 1.1 Algemeen In 1872 werd het eerste Nationaal Park ter wereld opgericht. Dit was het Yellowstone Park in de Verenigde Staten. Daarna begonnen ook andere landen met het instellen van nationale parken. Vaak werden hiervoor enorme gebieden ongerepte natuur aangewezen, zoals fjorden, berggebieden en uitgestrekte bossen. Anders dan landen als bijvoorbeeld Verenigde Staten, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland heeft Nederland al honderden jaren een behoorlijk hoge bevolkingsdichtheid. Veel ongerepte natuurgebieden werden al in de Middeleeuwen ontgonnen. Natuurgebieden waar de mens niet heeft ingegrepen, bestaan in Nederland niet. Dat wil niet zeggen dat er in Nederland geen waardevolle natuur te vinden is. Dankzij het voortdurende ingrijpen van de mens, is er in Nederland een grote afwisseling aan landschappen ontstaan. Heel veel verschillende dieren en planten voelen zich hierin thuis. Sommige gebieden in Nederland zijn zo waardevol dat ze de titel Nationaal Park gekregen hebben. Nationale Parken zijn ingesteld door de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Beheerders, eigenaren en andere direct betrokken organisaties en instanties proberen de waardevolle natuur in het Nationaal Park te behouden en waar mogelijk nog te verbeteren. Nu kun je er vervolgens met het oog op natuurbehoud natuurlijk een groot hek omheen zetten en er nooit meer iemand binnenlaten, maar dat is bij een Nationaal Park juist niet de bedoeling. Nationale Parken zijn de krenten in de pap van de Nederlandse natuur. Door hun schoonheid en hun omvang (Nationale Parken zijn allemaal minimaal 1000 ha groot) zijn de parken zeer geschikt om mensen van de natuur te laten genieten. In de Nationale Parken zijn dan ook voldoende wandel- en fietsmogelijkheden en excursies onder leiding van deskundige gidsen. Verder wordt er ruimte geboden voor wetenschappelijk onderzoek. Nationale Parken zorgen er niet alleen voor dat natuur in grotere gebieden beschermd wordt, maar ook dat mensen de gelegenheid krijgen kennis met de natuur te maken. Er zijn in Nederland nu 20 Nationale Parken, waaronder Schiermonnikoog, Lauwersmeer, Duinen van Texel, Biesbosch, Hoge Veluwe en Groote Peel. De nationale parken vormen samen een stelsel, waarin alle belangrijke Nederlandse landschappen vertegenwoordigd zijn, zoals duinen, kwelder, heide, hoog- en laagveen, bos, stuifzand en moeras. 5

6 1.2 Nationaal Park Schiermonnikoog Ook Schiermonnikoog bezit enkele waardevolle landschapstypen. Waddengebieden zijn in internationaal opzicht behoorlijk zeldzaam. Hetzelfde kan worden gezegd over kwelders en duinen. En niet alleen de landschappen zijn bijzonder, ook de dieren en planten die zich in dat milieu thuis voelen zijn vaak erg zeldzaam. Het grootste gedeelte van Schiermonnikoog is Nationaal Park: het bos, de kwelders, de duinen, het strand. Het dorp en de polder vallen buiten het Nationaal Park. Ook het gedeelte met vakantiehuisjes ten noorden van het dorp, de omgeving van de Badweg, de IJsbaan en de Berkenplas vallen buiten het Nationaal Park. Een deel van de Waddenzee ten zuiden van het eiland behoort er wel toe. Vier doelstellingen Nationale Parken in Nederland hebben vier doelstellingen: natuurbehoud en ontwikkeling voorlichting en educatie (wetenschappelijk) onderzoek natuurgerichte recreatie De doelstelling van het natuurbehoud en de natuurontwikkeling is de belangrijkste. De andere doelstellingen mogen nooit ten koste gaan van dit belangrijkste doel. In 1975 werd een aantal Nederlandse natuurgebieden aangewezen die het waard zouden zijn een Nationaal Park te worden. In 1984 ging het ministerie van LNV over tot het oprichten van het eerste park. Dit was Schiermonnikoog. Vijf jaar later, in 1989, werd Schiermonnikoog definitief het eerste Nationaal Park (nieuwe stijl) van Nederland. Inmiddels zijn er in Nederland 20 Nationale Parken. Overlegorgaan Bij een Nationaal Park hoort een Overlegorgaan. In dit Overlegorgaan zitten verschillende partijen die betrokken zijn bij het Nationaal Park. Ze proberen het eens te worden over het beheer van het natuurgebied, maar ook over zaken die gaan over recreatie, voorlichting en educatie en onderzoek. Op Schiermonnikoog komt het Overlegorgaan drie keer per jaar bij elkaar. Een belangrijke taak van het Overlegorgaan is het vaststellen van een Beheer- en Inrichtingplan (BIP). Zo n BIP wordt iedere tien jaar opgesteld. In het plan staan verschillende doelstellingen die in de komende tien jaar in het Nationaal park gehaald zouden moeten worden. Ook staan er praktische zaken in, zoals waar welke vormen van recreatie zijn toegestaan. In 1999 is het huidige BIP voor Schiermonnikoog opgesteld. Het is tot en met 2008 geldig. Lessuggesties: 1. Een Nationaal Park is onder meer bedoeld om de natuur in dat gebied te beschermen tegen bedreigingen. - Beschrijf welk stuk(je) natuur in de buurt van jouw woonplaats volgens jou het mooiste is en waarom. - Vertel waardoor dat gebied(je) bedreigd wordt (of kan worden in de toekomst). 2. Geschiedenis Tijdens de laatste ijstijd stond de zeespiegel tientallen meters lager dan nu. Toen het klimaat warmer werd, begon het ijs te smelten en steeg de zeespiegel, ook in de Noordzee. Door wind en stroom werden, ongeveer op de plaats van de huidige waddeneilanden, langgerekte zandbanken gevormd. Toen het water nog verder steeg, sloegen daar op enkele plekken gaten in, en ontstonden de voorlopers van de huidige eilanden. Doordat het water in de waddenzee minder snel stroomt dan in de Noordzee, zakken hier ook de kleinste zanddeeltjes (klei, slib) neer. Dat zorgt weer voor ophoging van het waddengebied. Zo is een gebied ontstaan dat de ene keer land is en 6 uur later weer zee: het waddengebied. Dat het waddengebied niet totaal verlandt (het slibt immers aan) komt doordat de zeespiegel nog steeds iets stijgt. Opslibbing en zeespiegelstijging gaan ongeveer even snel. 6

7 Wie de eerste bewoners van Schiermonnikoog waren, is niet bekend. Wel weten we dat Cistercienzer monniken van het Friese klooster Klaarkamp (bij Rinsumageest) in de vijftiende eeuw al min of meer vaste bewoners van het eiland waren. Vandaar ook de naam van ons eiland: Schiermonnikoog (schier = grijs; monnik = monnik; oog = eiland). Lopend over het wad konden ze vanaf de Friese kust het eiland bereiken. Later lukte dat niet meer, omdat het eiland zich naar het oosten verplaatste en er zich een geul vormde tussen het eiland en de Friese kust. Het eiland is nu over het wad bereikbaar vanaf de noordkust van Groningen. Er zijn op het eiland geen tastbare herinneringen aan deze periode. ±1580 Het eiland wordt eigendom van de Staten van Friesland. ±1640 Vanwege geldnood verkopen de Staten van Friesland het eiland. Het komt uiteindelijk in handen van de adellijke familie Stachouwer. Uit hun tijd stamt o.a. de bouw van het huidige dorp, Rijsbergen (verblijfplaats van de eigenaren van het eiland) en Pathmos (boerderij van de Stachouwers). ±1700 Voor 1700 bestond het huidige dorp nog niet. Ter hoogte van het huidige Rif, op de westpunt van het eiland, lag toen het oude dorp. Door stormvloeden en voortdurende overstuiving (de buitenduinen waren toen nog veel minder begroeid dan nu), waarbij de zee steeds meer strand en duinen opslokte, waren de inwoners genoodzaakt hun huizen af te breken. Verder naar het oosten werd, vanaf ongeveer 1720, begonnen met de bouw van de eerste huizen van het huidige dorp. Nog steeds is dat te zien aan de jaartallen in de muur-ankers op veel eilander huizen. ±1860 De welgestelde Haagse planterszoon mr. Banck koopt het eiland van de Stachouwers. Hij legt de eerste echte zeedijk aan, waarvan nog een deel is te zien ten noorden van de Westerplas. Voordat hij die dijk aanlegde, stroomde het water bij hoge vloeden tot aan de rand van het dorp. Zijn naam leeft voort in de Banckspolder en de Bank van Banck (monument op de zeedijk). ±1890 Mr. Banck verkoopt Schiermonnikoog aan de Duitse graaf Von Bernstorff. De Duitse graaf legt de dennenbossen Eerste en Tweede Dennen aan, met als doel de stuivende duinen vast te leggen en het hout te verkopen, o.a. als stuthout voor de steenkoolmijnen Schiermonnikoog ging als vijandig vermogen, krachtens een door de regering te Londen genomen besluit, over op de Nederlandse Staat. Het beheer werd uitgevoerd door de Dienst der Domeinen (= ministerie van Financiën) Schiermonnikoog wordt Nationaal Park. Het grootste gedeelte van het eiland, behalve de polder en het dorp, valt binnen het Nationaal Park. Natuurmonumenten gaat het beheren. Lessuggesties: 1. Wat betekent de naam: Schiermonnikoog 2. Schiermonnikoog is een wandelend eiland: het groeit aan in het oosten. Dat komt door de zeestroming. Die gaat van west naar oost langs het eiland en verplaats ook het zand in die richting. Dat betekent dat van tijd tot tijd van de westkant van het eiland zand verdwijnt. Aan de oostkant wordt het eiland langer. Leg de volgende plaatjes in de goede volgorde, van vroeger tot nu. 7

8 Afbeelding 1: Schiermonnikoog: vormverandering 4 eeuwen 3. Wat doen de inwoners voor de kost? 3.1 Toen Toerisme Pas na 1950 is het toerisme een steeds belangrijker bron van bestaan geworden. Nu verdient de overgrote meerderheid van de beroepsbevolking haar geld in de toeristische sector; vroeger was dat een te verwaarlozen inkomstenbron. Zeevaart en visserij Voor 1950 was met name de zeevaart een belangrijke bron van inkomsten voor veel eilanders. Schiermonnikoog had van 1872 tot 1934 een eigen zeevaartschool. Veel Schiermonnikogers waren dan ook gezagvoerder of stuurman en zwierven over de wereldzeeen. Gedurende een aantal jaren na de Tweede Wereldoorlog gingen veel eilanders mee op de walvisvaart. Kapitein Klaas Visser van de Willem Barentsz was een Schiermonnikoger. Hij bracht de walviskaken mee die in het centrum van het dorp staan. Landbouw en veeteelt Voor de aanleg van de zeedijk in 1860 was het moeilijk om goede landbouw te bedrijven: regelmatig werd het gebied door zout zeewater overstroomd. Na de aanleg van de dijk werd de bodem zoet en kon er landbouw worden bedreven. 3.2 Nu Toerisme De meeste van de ca inwoners van Schiermonnikoog verdienen hun brood in het toerisme. Hotels, restaurants en appartementen, de winkels, de jachthaven en het kampeerterrein: allemaal kunnen ze bestaan bij de gratie van de toeristen die het eiland bezoeken. Het overgrote deel van die toeristen bezoekt het eiland vanwege de rust en natuur. Schiermonnikoog beschikt in het hoogseizoen over zo n 5000 slaapplaatsen. Daarnaast komen er op mooie dagen tot 3000 dagtoeristen naar het eiland. Jaarlijks bezoeken ongeveer mensen het eiland. Landbouw/veeteelt Er zijn 7 agrarische bedrijven op het eiland, die uitsluitend veeteelt beoefenen. Al deze bedrijven bevinden zich in de Banckspolder. Gedurende een deel van het jaar weiden zij het gezamenlijke jongvee in de kwelder ten 8

9 oosten van de polder. Behalve voor grasland wordt de polder ook gebruikt voor de verbouw van mais. Veel van de boerderijen bieden plaats aan toeristen, vnl. groepen. Overige Naast bovenvermelde aktiviteiten hebben inwoners een taak in het beheer van het eiland en het leveren van diensten: zo maken o.a. gemeente- en politieambtenaren, medewerkers van Rijkswaterstaat en Natuurmonumenten, leraren, artsen en zorgverleners deel uit van de werkende eilandbevolking. Lessuggesties: 1. De meeste bewoners van Schiermonnikoog verdienen geld aan de toeristen. Dat kan op allerlei manieren. Beschrijf 3 mogelijkheden. Geef aan wat jij het liefste zou doen en waarom. 4. Wat is er te zien en te beleven Resten van voor 1700 Het enige wat nog rest van het in zee verdwenen dorp zijn: - Een wapensteen van de familie Stachouwer (Hotel Van der Werff) - Een grafsteen (Got Tjark) De streken De eerste huizen in het nieuwe dorp werden omstreeks 1720 gebouwd. De toenmalige eigenaresse van het eiland was de familie Stachouwer en die verordonneerde dat de huizen volgens een vooraf bepaald patroon moesten worden gebouwd. Daaraan dankt het dorp het huidige patroon van streken (Langestreek, Voorstreek, Middenstreek). Iepen horen ook al vanaf het begin bij het dorp. Bij de bouw moesten voor ieder huis twee iepen worden geplant. De oudste iepen van nu zijn zo n 100 jaar oud. De iepziekte heeft er vele geveld. De iepespintkever brengt de ziekte over. De enige oplossing is: kappen en iepen herplanten die resistent zijn tegen de ziekte. De eilander huizen Het dak begint laag en heeft een flauwe helling, waarna het in een steiler dak overgaat. Oorspronkelijk had ieder huis een hijsbalk voor het ophijsen van de turf. Veel huizen zijn nog in het bezit van een lytj hús, een aanbouw die in de zomer door het gezin werd bewoond wanneer de mannen en zonen op zee voeren. Hotel Van der Werff Het huidige hotel Van der Werff is in 1726 begonnen als Recht- en Raadhuis (zie ook de gevelsteen boven de deur van de gelagkamer). Bovendien waren er twee bedsteden. Wanneer er meer slapers waren werd stro op de vloer van de gelagkamer gelegd. In 1913 kocht Sake van der Werff het hotel en pakte de zaken meteen flink aan: hij adverteerde veel en de gasten stroomden toe. Schiermonnikoog werd wijd en zijd bekend en trok veel gasten, waaronder Prins Bernard. Pathmos In 1762 bouwde de familie Stachouwer een schuur op de plaats van het huidige Pathmos. In 1787 werd die vervangen door een boerderij. Tot 1954 bewoonden nazaten van de familie Stachouwer de boerderij Pathmos. Rijsbergen Gebouwd rond 1760 als domicilie van de familie Stachouwer. Daarna de residentie van de opeenvolgende eigenaren van Schiermonnikoog, met als laatste de familie Von Bernstorff. Na de tweede wereldoorlog werd Rijsbergen verbouwd tot Jeugdherberg. Tegenwoordig is Rijsbergen een verblijfsaccommodatie met kamers voor twee tot vier personen. Vanuit Rijsbergen loopt het Kerkelaantje in westelijke richting en komt uit op de Nieuwestreek; vroeger op de oostgevel van de kerk. Hierlangs liepen de eigenaren van het eiland met hun gevolg naar de kerk 9

10 De kerk In 1465 werd de toen aanwezige kapel verheven tot parochiekerk. Deze kerk lag op het huidige Westerstrand, zo n kilometer naar het westen, het strand op. Door stormvloeden die de duinen wegsloegen kwam de kerk uiteindelijk op het strand te liggen en toen in 1717 het water een keer anderhalve meter hoog in de kerk stond werd besloten een nieuwe kerk te bouwen op een plek ca. 1 km naar het oosten (waar nu het Rif begint). Dat was niet zo,n goede keus, want ook hier vrat de zee in korte tijd zoveel land weg, dat in 1762 alweer een nieuwe plek werd gekozen: ditmaal midden in het (nieuwe) dorp op de plaats waar, ook nu nog, de Got Tjark (Grote kerk) staat. Witte toren en vuurtoren Voordat de witte en rode toren werden gebouwd stonden er op het eiland meerdere houten kapen. Deze dienden ter navigatie voor de scheepvaart. In 1853 werd een begin gemaakt met de bouw van twee vuurtorens: de noorder- (huidige vuurtoren) en zuider vuurtoren (de witte toren). Ze vormden een baken voor in- en uitgaande scheepvaart. De lampen in deze torens brandden op olie. Hiervoor werd een olieschuurtje gebouwd. Bij de torenwachterswoning (Duinoord) naast de witte toren staat dat schuurtje nog. Rond 1910 kreeg de rode toren een draaiend licht en werd het licht van de witte toren voorgoed gedoofd. De vuurtoren is bemand en beschikt over moderne communicatie-apparatuur. Hij laat in 10 seconden 4 schitteringen zien, waarna 10 seconden rust. De toren is niet toegankelijk voor bezoekers. Beide torens zijn ca. 40 meter hoog. Overige informatie: - scholen/vakanties Jonge Schiermonnikogers volgen basis-onderwijs op het eiland. Daarna kunnen ze naar de Inspecteur Boelensschool (VMBO). Hierna moeten de leerlingen naar de wal voor vervolg-onderwijs. Dat betekent voor de meeste van hen dat ze vanaf dat moment alleen in het weekend en tijdens vakanties op het eiland zijn. - gezondheidszorg Op het eiland is een Zorgcentrum met huisarts, apotheek, tandarts en fysiotherapeut. Indien noodzakelijk kan een patiënt met de reddingboot naar Lauwersoog worden vervoerd. In ernstiger gevallen wordt een patiënt per helikopter overgebracht naar een ziekenhuis. - gas-/elektriciteits-/watervoorziening Gas: vanaf het Friese vasteland loopt een aardgasleiding naar het eiland. Elektriciteit: vanaf het Friese vasteland loopt een elektriciteitsleiding naar het eiland. Watervoorziening: Schiermonnikoog voorziet in haar eigen drinkwaterbehoefte door middel van een pompstation in de duinen. - afvalverwerking/afvalwater Huisvuil en alle andere vaste afval wordt naar de vaste wal vervoerd. Afvalwater wordt in het riool opgevangen en in de waterzuiveringsinstallatie op het eiland gezuiverd. Het restwater wordt in de Waddenzee geloosd. - vervoer Dagelijks is er een veerverbinding met Lauwersoog. De eerste boot vertrekt om uur van het eiland, de laatste om uur. Zie ook: - taal Schiermonnikoog heeft een eigen dialect dat door nog slechts enkele tientallen, merendeels oudere eilanders wordt gesproken. De taal lijkt op Fries, maar kent een aantal andere klanken en veel afwijkende woorden, die voor een deel afkomstig zijn uit Scandinavische talen. De oorzaak daarvan ligt in de contacten die het eiland vroeger vanwege de zeevaart met de noordelijke landen had. 10

11 - feesten Schiermonnikoog kent twee unieke feesten: klozum en kallemooi. Klozum is een feest waarbij op de avond van 3 en 4 december de schooljeugd en op 5 december de volwassenen zich onherkenbaar verkleden en met een masker voor een stukje opvoeren in huizen waarvan de voordeur openstaat en het licht in de gang brandt. De volwassen klozums voeren een stukje op over een actueel onderwerp of persoon. Om uur verzamelen de klozums zich in het dorpshuis en worden de maskers afgedaan. Kallemooi wordt met pinksteren gevierd. Op zaterdagnacht wordt om middernacht de Kallemooimast midden in het dorp opgericht, met in de top een meitak en daaronder een haan in een rieten mand, voorzien van een in melk gedrenkt brood. De haan is de bewuste nacht gestolen uit een eilander kippenhok. Op derde pinksterdag wordt de mast gestreken en wordt de haan teruggebracht naar de eigenaar. Voor de jeugd zijn er kinderspelen en er is het pinksterrijden op een boerenkar door het dorp. Lessuggestie: Op dit kaartje zie je de hele Waddenzee met alle eilanden. In welke drie landen liggen de eilanden? Kleur de eilanden die bij een land horen in dezelfde kleur (gebruik je atlas). Afbeelding 2: de Nederlandse, Deense en Duitse waddeneilanden 1. Dit zijn de Nederlandse eilanden. Zet de goede naam bij elk eiland. Zoek op de atlas de naam op van de haven waarvandaan de boot naar Schiermonnikoog vertrekt. Afbeelding 3: Nederlandse waddeneilanden 11

12 5. Het wad 5.1 Algemeen Het wad is enkele duizenden jaren geleden ontstaan. De eilanden bestonden toen nog niet, maar in plaats daarvan lag er een strandwal ten noorden van het vasteland. In het gebied dat ten zuiden van de strandwal lag ontstonden moeras- en veengebieden. Toen het Noordzee-water steeg brak dat op een gegeven moment door de strandwal heen. Het zeewater bedekte het achterliggende gebied in de loop der tijd met lagen zand en slib. Nog steeds wordt tijdens vloed door het zeewater veel zand en slib meegenomen, de Waddenzee in. Wanneer het eb is, neemt de zee minder zand en slib weer mee terug. Er is dus een netto ophoping van zand en slib in de Waddenzee. De zeespiegel stijgt echter ook en houdt gelijke tred met de ophoging door zand- en slibaanvoer. Met het water komen ook allerlei minuscule levende en dode dieren- en planten(resten) mee. Dit is ideaal voedsel voor wormen en schelpdieren. Ze verzamelen het voedsel elk op hun eigen manier. De wormen, krabben en schelpdieren vormen op hun beurt weer voedsel voor grotere dieren zoals vogels. De Waddenzee is dan ook een geweldig belangrijk gebied voor vogels. In de herfst strijken er duizenden vogels neer die onderweg zijn naar hun overwinteringsgebieden. In de bodem van de Waddenzee vinden ze dan voldoende voedsel om hun vetvoorraad aan te vullen, zodat ze genoeg energie hebben om de lange tocht naar Afrika te maken. In het voorjaar, wanneer ze terugkeren naar hun broedgebieden in het hoge noorden, gebruiken ze de Waddenzee weer als tussenstation om hun energievoorrad (vet) aan te vullen. Er zit ontzettend veel leven in de wadbodem (gemeten als hoeveelheid levend materiaal), meer dan in bossen, weiden en meren. Er kunnen echter maar een paar soorten standhouden, omdat de omstandigheden nogal zwaar zijn. Ten eerste is er de stroming en de wisseling van eb en vloed. Bij storm wordt de wadbodem omgewoeld. De bodem, waarin ze leven is zout en erg zuurstofloos (de dikke sliblaag voorkomt goede doorluchting van de bodem. Speciale bacteriën die geen zuurstof nodig hebben zorgen ervoor dat de modder zwart ziet en naar rotte eieren ruikt. Bovendien kan de zon tijdens eb gemeen branden op de wadbodem en in de winter wordt het erg koud. Het wad kenmerkt zich dus door twee opvallende milieu-omstandigheden: - Dynamiek: zout/zoet(regenbuien, spuisluizen), droog/nat(eb/vloed), zand/zuurstofloos slik(sterke/zwakke stroming; helder/troebel water), koud/warm(winter/zomer); storm/windstil (wel/geen stroming) - Voedselrijkdom: bij elke vloed stromen er grote hoeveelheden levende en dode voedingsstoffen de Waddenzee in Door de dynamiek kunnen er maar weinig soorten in de Waddenzee leven. Door de voedselrijkdom komen die soorten in enorme aantallen voor. Dieren en planten hebben zich daarom op allerlei manieren aangepast aan het leven op en in het wad.: - zout/zoet: ingraven (kokkel); zout uitscheiden (lamsoor); zoet water opslaan (zeekraal) - droog/nat: huisje afsluiten bij droogte (mossel, alikruik, zeepok) - zand/zuurstofloos slik: zuurstofrijk water door gang pompen (zeepier); lange sipho om boven zand/slik uit te komen (strandgaper); hemoglobine (zuurstofbindend) bloed (zeepier, rode draadworm) - koud/warm: dieper ingraven (nonnetje); wegtrekken naar warmere Noordzee (garnaal, krab) - storm/windstil: hechtdraden (mossel); diep ingraven (strandgaper); snel kunnen ingraven (kokkel) In de winter graven veel bodemdieren zich dieper in. Anderen, zoals garnalen, vissen en krabben, trekken in de winter naar het diepere (en dan warmere) water van de Noordzee. Al deze wormen en schelpdieren vormen het voedsel voor talloze wadvogels. De Waddenzee doet dienst als wegrestaurant voor doortrekkende vogels (richting Spanje of Afrika of juist naar Scandinavië of Siberië), overwinterplaats of broedgebied. Vooral in de trektijd houden zich in het waddengebied tienduizenden vogels op. 12

13 5.2 Wat is er te zien? - Wieren en algen: Op de wadbodem zie je vaak algengroei (dunne bruine en groene laag). Dit zijn bodemalgen (diatomeeen of kiezelwieren), die in een dun, netvormig laagje op de bodem van het wad groeien. Ook liggen er groene en witte vellen zeewier. Dat is zeesla: de groene vellen zijn vers, de witte oud en gebleekt door zon en regen. - Wormen: Op het wad liggen duizenden tandpasta - hoopjes, afkomstig van de wadpier. Deze wormen leven in U-vormige buizen en filteren uit zand en water de dode plant- en dierresten. Als het water en zand gefilterd is, poepen ze het aan de andere kant van de buis weer uit, gemiddeld 1 keer per uur. Op zo n moment is hij extra kwetsbaar voor predatie, maar met sterke borstelharen zet hij zich schrap in z n buis, waardoor een vogel vaak alleen maar een klein stukje staart te pakken krijgt. De zeeduizendpoot (groenbruin, rode streep over lichaam) en zandzager (lichtroze, beweeglijker)zijn echte jagers en leven van wormen en garnalen die ze opeten met hun sterke kaken. Ze kunnen echter ook leven van algen en dode resten, die ze dan stofzuigerend van de bodem halen. De draadworm is een 1mm dunne worm die rood van kleur is en vaak als een dun draadje tussen twee stukken wadbodem is te zien wanneer je aan het graven bent. De schelpkokerworm leeft in een koker gemaakt van zand, schelpgruis en slijm met bovenop een soort boomkroon van zandkorrels. Dat dient als vangnet voor plankton. - Slakken: Het wadslakje en de alikruik grazen alle dode resten en algen van de wadbodem af met hun tongetjes. Het wadslakje kan zich gemakkelijk ingraven of mee laten stromen op het wad. Alikruiken leven vooral op dijken, paalbeschoeiingen en mosselbanken. - Tweekleppigen: Mossels leven op de wadbodem in grote mosselbanken. Kleine mossels hechten zich met behulp van byssusdraden al aan andere mosselen, schelpen of stenen om te voorkomen dat ze weggespoeld worden. Zo n mosselbank vormt een goede hechtplek voor zeewier en ook een ideale schuilplaats voor krabben en andere beestjes. Al het water van de Waddenzee wordt in twee weken door de totale mosselpopulatie gefilterd. Strandgaper en kokkels zijn ook waterzevers en kunnen alleen maar voedsel zoeken als ze overstroomd zijn. Kokkels zitten ondiep ingegraven in het wad en gapers (die veel groter zijn) wat dieper. Op de schelp zie je duidelijke groeiringen. De slijkgaper graaft zich diep in, maar beschikt over twee sipho s die tussen de licht geopende kleppen naar boven worden gestoken. Met de instroomsipho zuigt het schelpdier water en dode resten aan (als een soort stofzuiger over het wad), filtert hen binnen in zijn schelp en via de uitstroomopening komt het water weer naar buiten. Het nonnetje doet hetzelfde, alleen zit minder diep. Met de stofzuigermethode verzamel je veel meer voedsel dan met alleen filteren, maar de sipho steekt ook veel verder uit. Die wordt dan ook regelmatig opgegeten door vissen of krabben, maar de sipohobuis heeft het vermogen om te regenereren (weer aan te groeien). - Geleedpotigen: Garnalen vind je vooral in geulen. Overdag zijn ze ingegraven in de bodem (met pigmentcellen zijn ze goed gecamoufleerd). s Nachts gaan ze op zoek naar voedsel; het zijn alleseters. Er wordt op garnalen gevist. In de winter leven ze in de Noordzee, waar ze eitjes afzetten. De jonge garnalen, die hieruit ontstaan, trekken s zomers naar de Waddenzee. De strandkrab zie je in allerlei groottes; dat zijn dieren van verschillende leeftijd. De jonge dieren leven veel op het wad; ouderen alleen in de geulen. Een groeiende krab moet vaak vervellen, omdat zijn harde pantser niet meegroeit. Bij elke vervelling groeit hij een stukje. Tijdens zo n vervelling is hij erg kwetsbaar. Een vrouwtjeskrab kan alleen paren tijdens de vervelling. Zeepokken zijn kreeftachtigen die vastzitten op stenen, hout of schelpen. Ze zijn beschermd door een huisje van kalk, waarvan de bovenste twee platen open en dicht kunnen. Met borstelige pootjes filteren ze plankton en dode resten uit het zeewater. - Vissen: De ondiepe (en warmere), voedselrijke Waddenzee vormt de kraamkamer voor veel vissen uit de Noordzee, zoals schol, bot, haring en wadgrondel. Zeehonden en sterns profiteren hiervan. - Vogels: Talloze vogelsoorten tref je aan op het wad, afhankelijk van het seizoen. De prooidieren van veel vogels zijn alleen te pakken als het laagwater is, omdat ze met hun snavel in de wadbodem prikken op zoek naar voedsel (tastjagers) of op het zicht jagen (oogjagers). De tastjagers hebben een gevoelige snavelpunt, waarmee ze de prooi waarnemen. Oogjagers hebben grote ogen en een sterke, korte snavel en eten prooien die direct zichtbaar zijn. De meeste vogels eten hun voedsel met schelp en al op en verpulveren de schelp met hun sterke maag. Hun poep bevat dan ook nog veel schelpresten. De scholekster wrikt de schelp open of hamert hem kapot. Tijdens hoog water verblijven de vogels op zogenaamde hoogwater-vluchtplaatsen (op Schiermonnikoog bij het Rif en op de Oosterkwelder). Het is belangrijk dat ze dan niet gestoord worden, omdat dit het enige tijdstip is dat ze even bij kunnen komen. Met alle prooidieren die ze eten, krijgen ze ook veel zout binnen. De meeste vogels hebben bij hun ogen klieren die goed in staat zijn het zout uit het bloed te halen en het daarna uit te scheiden. Vogels schudden met hun kop om deze zoute druppels kwijt te raken. 13

14 In de zomer en het najaar kun je langs de vloedlijn enorme hoeveelheden veren zien. Deze zijn afkomstig van vogels in de rui. Elk jaar vernieuwen vogels hun verenkleed. 5.3 Het wad ontdekken Het is verboden zonder begeleiding het wad op te gaan en bovendien ook niet verstandig, omdat er overal diepe moddergeulen zijn. Bovendien bestaat het gevaar te verdwalen; zeker wanneer het weer zodanig wordt dat je niet meer ver kunt zien. Verder moet je heel goed rekening houden met het eb en vloed. Het Bezoekerscentrum biedt zeer regelmatig wadexcursies aan, waarbij u met een ervaren gids het wad op gaat, op zoek naar alle leven dat in en op de wadbodem is te vinden. Meer informatie Braat, C.W. (red.), Beheer- en inrichtingsplan Van der Kam, J., e.a., Ecologische atlas van de Nederlandse wadvogels. Abrahamse, J. e.a., Waddenzee. Van der Kam, J., De wadden wereld tussen eb en vloed. Lohmann, M., Gids voor planten en dieren van de kust. Lessuggesties: De Waddenzee in het klein: elke 6 uur stroomt de Waddenzee vol met miljoenen liters (zee)water en in de volgende 6 uur stroomt de Waddenzee weer leeg. De sterke stroming die hierdoor ontstaat woelt de zeebodem om. Het zeewater stroomt vanuit de Noordzee de Waddenzee in via diepe geulen tussen de eilanden. Hier is de stroming het sterkst en wordt het (zware) zand afgezet. Langs de waddenkust van de eilanden en langs de kust van het vasteland is weinig stroming en ook op het wad ten zuiden van het eiland, waar de vloedstromen elkaar tegenkomen stroomt het water nauwelijks. Op deze plekken zakt het (lichte) slib naar beneden. 1. Wat er op de wadbodem gebeurt als het water de Waddenzee is ingestroomd, gaan we (in het klein) nadoen: Neem een jampotje en vul dat voor een kwart met grof zand en voor een kwart met klei/modder. Vul het potje tot de rand met water. Doe het deksel erop en schudt het goed (stroming). Zet het jampotje neer en schrijf op wat je ziet wanneer het water tot rust komt (wanneer het niet meer stroomt; als de vloed haar hoogste punt heeft bereikt): na 1 minuut (water troebel(grijs) of helder; zand of klei op de bodem?) na 5 minuten (wat gaat het eerst naar de bodem, wat het laatst?) na 30 minuten (welke lagen zie je?) 2. Met vloed, als het water de Waddenzee instroomt, komt het water vanuit het westen en stroomt om het eiland heen de Waddenzee in. De vloedstroom bereikt dus eerst aan de westkant van het eiland en stroomt dan verder naar het oosten. Even later stroomt het ook om de oostpunt van het eiland heen. Op het wad ten zuiden van het eiland bereiken beide stromen elkaar (zie tekening). Het wad is hier het hoogst en er lopen geen diepe geulen. We noemen dit het wantij. Verklaar hoe het komt dat het wad hier het hoogst is. 14

15 Afbeelding 4: Vloedstromen en wantij 1. Teken op dit kaartje wat volgens jou de beste route is om van de vaste wal (Pieterburen) naar Schiermonnikoog te wadlopen. Verklaar waarom je die route zou nemen. Afbeelding 5: Wadlopen naar Schiermonnikoog 2. De Waddenzee en de wadbodem is rijk aan voedsel. Toch komen er, vergeleken met de Noordzee, veel minder soorten dieren (schelpen, krabben, wormen) in de bodem voor. Die (enkele) soorten komen wel in hele grote aantallen voor. Hoe zou dat kunnen, denk je? Denk daarbij aan de invloed van: zout/zoet, droog/nat, zand/zuurstofloos slik, koud/warm, storm/windstil. 3. Eten en gegeten worden. Daar draait het om bij alle dieren in de Waddenzee. Bekijk het plaatje van de wadbodem met de wadvogels. Teken rode lijnen van de snavels naar het voedsel dat elke vogel eet. Let goed op de lengte van de snavel. In werkelijkheid is ook de dikte van de snavel van belang voor de keuze van het voedsel: zo kan een scholekster met zijn dikke snavel bijvoorbeeld een mossel openbeitelen, maar dat kan een wulp met zijn dunne snavel niet! De vogels zijn: kanoetstrandloper, wulp en scholekster Afbeelding 6: Schiermonnikoog: wie eet wie? 15

16 4. Graankorrels worden gegeten door muizen. Muizen worden gegeten door uilen. We noemen dit een voedselketen: graankorrels muis uil. Ook in de Waddenzee kennen we dergelijke voedselketens. Leg de volgende plaatjes zo neer, dat ze twee voedselketens vormen (begin onderaan met het eerste onderdeel van de keten): Afbeelding 7: Schiermonnikoog: voedselpiramiden op het wad 6. Kwelder 6.1 Ontstaan en algemene informatie Tijdens vloed wordt door het zeewater veel zand en slib meegenomen, de Waddenzee in. Wanneer het eb is, neemt de zee minder zand en slib weer mee terug. Er is dus een netto ophoping door zand en slib in de Waddenzee. De meeste ophoping vindt plaats, waar het water het minst hard stroomt; dit is vaak dicht bij het eiland. Daar vind je dus de overgang van land naar zee, die we kwelder noemen. Het ophogingproces wordt versterkt doordat verschillende wieren- en plantensoorten die daar groeien, slib vasthouden. Landinwaarts wordt het land hierdoor steeds hoger. Tijdens storm en/of hoog water wordt de kwelder soms overspoeld met zeewater; het laagste deel meer dan de hogere delen. Alle plantensoorten hebben dus in bepaalde mate te maken met een zoute omgeving, die landinwaarts afneemt. Planten kunnen niet leven van zout water en ze moeten zich aanpassen aan deze moeilijke omstandigheden. Dat doen ze op verschillende manieren, die hieronder beschreven staan. Naast verschillen in zoutgehalte verandert ook de hoeveelheid stikstof in de bodem; hoe dikker de kleilaag, hoe meer stikstof de planten tot hun beschikking hebben. Stikstofgehalte, hoogte van het land en zoutgehalte zorgen voor een grote variatie in het voorkomen van planten. In de kwelder liggen uitlopers van de Waddenzee, die slenken genoemd worden. In de buurt van slenken ziet u dan ook de planten die goed tegen zout kunnen. Het grootste kweldergebied op Schiermonnikoog ligt in het oosten, de Oosterkwelder (zie kaart). Noordelijk van de Oosterkwelder ligt, tussen paal 7 en 10, de stuifdijk. Na paal 10 zijn het nog slechts losse duinpartijen die de afscheiding vormen tussen kwelder en strand. Bij hoge springvloeden loopt het water hier, tussen de duinen door, dwars over het eiland van de Noordzee naar de Waddenzee en omgekeerd. Er is ook een klein stukje kwelder ten zuiden van de Bank van Banck. Dit wordt het Aanwas genoemd. 16

17 Tussen 15 april en 15 juli is de Oosterkwelder i.v.m. broedende vogels niet toegankelijk voor publiek; soms wat langer als de vogels na een overstroming nog een broedpoging ondernemen. Geïnteresseerden kunnen wel mee met een excursie van Natuurmonumenten. Op warme, drukkende dagen kunnen wandelaars nog wel eens gepest worden door dazen: stekende insecten die je niet hoort aankomen. Lange kleding dragen is de beste remedie. 6.2 Wat is er te zien? Planten Vanaf het wad is er een zonering in plantensoorten, bepaald door het zout- en stikstofgehalte. Naar de kust toe volgen de onderstaande soorten elkaar op: - wieren en algen: deze primitieve planten leven op de wadbodem.. - zeekraal: deze plant is een pionier en kan veel zout verdragen. Dit eenjarige plantje gebruikt daarvoor de vetplant-methode: het slaat zout op en zuigt hiermee zoet regenwater op. Daarnaast verbruikt het zo min mogelijk water, door verdamping tegen te gaan (geen blaadjes en een dikke huid). In de herfst zit er toch teveel zout in de planten en sterven ze af. Het plantje is eetbaar (smaakt uiteraard wat zoutig), wordt gekweekt langs de Friese kust en duur verkocht. - engels slijkgras: dit stugge gras kan ook veel zout verdragen. Het heeft zich aangepast door het opgenomen zout uit te scheiden met zoutkliertjes (goed zichtbaar!). Het is een plant die het slib goed vasthoudt. - schijnspurrie: een vetplant, die z n meeldraden drooghoudt bij overstroming door de bloemblaadjes er omheen te vouwen. - zulte of zeeaster: een plant met prachtige paarse-gele bloemen in augustus. Hoe meer stikstof in de bodem, hoe groter de plant. In Zeeland en Noord-Friesland wordt deze plant gekweekt en verkocht onder de naam lamsoor. - lamsoor: deze plant heeft ook zoutklieren en is bovendien licht van kleur, waardoor de verdamping beperkt wordt. In augustus bloeit ze prachtig paars. - zeealsem: zeelalsem beperkt de verdamping door grijzige bladeren. Vroeger werd deze kruidige plant gebruikt om luizen te verdrijven uit hondenhokken of bedsteden. Dieren Tussen de planten leven vele insectensoorten. Hazen leven overal op de kwelder; konijnen blijven wat dichter bij de duinen. Af en toe wordt een verwilderde kat gesignaleerd. Brakke, natte binnenvalleien van de kwelders zijn begroeid met riet en vormen een geschikt leefgebied voor rietvogels, zoals bruine kiekendief, rietzanger en grauwe gans. De kwelder is een broedgebied voor kustvogels als eidereend, kluut, noordse stern en visdief. Ook broeden er sinds 1991 steeds meer lepelaars. In de begraasde delen broeden steltlopers, met name tureluur en wulp. De lage duintjes zijn erg geschikt als broedgebied voor zilvermeeuwen (7500 paar) en kleine mantelmeeuwen (4500 paar). Aan de noordkant van de kwelder zingen in het voorjaar veel leeuweriken en graspiepers. Kuifeenden, tafeleend, slobeenden en dodaars scharrelen hun kostje bij elkaar in de voedselrijke slenken. Blauwe en bruine kiekendieven zweven boven de kwelder en jagen er op konijnen en jonge vogels. In de herfst en winter leven er duizenden rot- en brandganzen op de kwelder, die zich vol eten om de tocht naar hun broedgebieden in Noord-Europa weer te kunnen ondernemen. Ze grazen duurzaam : na intensief grazen laten ze het stukje kwelder voor een paar dagen met rust, waardoor het kan herstellen en nieuwe blaadjes aanmaken. Vervolgens komen de ganzen weer terug. Bakens Bij Kobbeduinen en bij Willemsduin staan grote houten bouwwerken, die wel iets van een baken hebben (ook wel zeekaap genoemd). Zeekapen werden op het eiland vroeger, tot de bouw van de vuurtorens rond 1850, gebruikt als navigatiepunten voor de zeevaart (zo dankt het Kapeglop, oostelijk van de Badweg, haar naam aan de zeekaap die hier stond totdat de vuurtorens werden gebouwd; glop = duinvallei). De bakens van Kobbeduinen en Willemsduin zijn daar in een recenter verleden echter neergezet voor meetdoeleinden. Nu zijn het, naast markante herkenningspunten in het landschap, tevens waardevolle cultuurhistorische objecten geworden. 17

18 Van 15 april tot 15 juli is het gebied afgesloten vanwege de vele broedende vogels. Wel kunt u dan met één van de excursies meegaan die in deze tijd naar het gebied worden georganiseerd (informatie bij het Bezoekerscentrum). Om verder te lezen: Braat, C.W. (red.), Beheer- en inrichtingsplan Looman, J. en Oosterbaan, A., Wieren en kwelderplanten. Abrahamse, J. en Koning, H., ± Schiermonnikoog. Lessuggesties: 1. Vogels die op de kwelder van Schiermonnikoog broeden hebben niet veel natuurlijke vijanden. Zo komen er bijvoorbeeld geen vossen voor op het eiland. Toch is broeden op de kwelder niet zonder gevaar. Met name storm kan een gevaar zijn voor de broedende vogels. Waarom?. 7. Strand 7.1 Ontstaan en algemene informatie Gedurende de laatste ijstijd, toen de Noordzee grotendeels droog lag, werd het gebied ten noorden van de huidige waddeneilanden bedekt met zand dat vanuit het noorden hierheen woei. Het strand van Schiermonnikoog is opgebouwd uit dat zand. Met het stijgen van de zeespiegel ontstonden, door de branding en de wind, langgerekte strandwallen ter hoogte van de huidige Waddeneilanden. Achter de strandwallen ontstonden veengebieden. Zo n 2000 jaar geleden brak de strandwal op verschillende plaatsen door en ontstonden eilanden. Door de eb- en vloedstroom wordt zand aan- en afgevoerd en door de wind wordt het zand over het strand verspreid en ontstaan duinen. Het strand is een zeer dynamisch gebied: het ene jaar is er een grote aanvoer van zand, een ander jaar verdwijnt er weer zand naar zee toe. In rustige jaren groeien de duintjes op het strand flink aan, terwijl na een flinke storm met hoog water weer hele stukken duin in zee verdwijnen en de strandduintjes weer helemaal verdwenen kunnen zijn. De laatste jaren is een zandbank aan de noordwestzijde van het eiland bezig om aan het strand vast te groeien. Tussen het oude strand en de zandbank ligt een geul. Hierdoor vindt geen overstuiving met zand meer plaats vanaf de bank, waardoor op het oude strand een wad-achtig milieu ontstaat en er algen en zoutminnende wadplanten gaan groeien. De zandbank is rustplaats voor zeehonden. De geul die de zandbank van het strand scheidt is gevaarlijk vanwege sterke stroming, drijfzand en slikvelden: niet oversteken dus!! 7.2 Beheer en gebruik Op mooie zomerdagen gaan veel mensen naar het strand om te zwemmen en te zonnen. De meeste mensen treft u dan aan op het strand bij de strandovergangen van de Badweg en de Prins Bernhardweg. Minder druk is het bij de andere overgangen. Het hele jaar door is het strand een geliefde plek om te wandelen en schelpen en andere aangespoelde zaken te zoeken. Of zandkastelen te bouwen, te vliegeren of te strandzeilen. Voor de laatste twee aktiviteiten en voor het rijden met een voertuig op het strand zijn regels opgesteld door de gemeente: - vliegers die met twee of meer lijnen worden bestuurd mogen alleen worden gebruikt tussen de strandovergangen Jacobspad (paal 5) en Westerhofpad (paal 4) - strandzeilen is alleen toegestaan op het strandgedeelte tussen de strandovergang Westerburenweg en de strandovergang bij de vuurtoren - voertuigen: van 1 mei t/m 15 september mag tussen en uur op het strand worden gereden; daarbuiten de gehele dag - 18

19 Het maken van een kampvuur is natuurlijk ook een erg leuke bezigheid. Daarvoor zijn speciale plaatsen op het strand aangewezen en er moet een vergunning voor worden aangevraagd op het gemeentehuis. Op het strand is, met name bij wind vanuit zee, van alles te vinden. Soms ook vaten of jerrycans met gevaarlijke stoffen. Het aanspoelen van gevaarlijke stoffen moet bij de gemeente worden gemeld. Ook wanneer je een dode of zieke zeehond vindt, moet je dat aan de gemeente doorgeven. Zij zorgt ervoor dat gevaarlijke stoffen en zeehonden worden opgehaald. Op Schiermonnikoog is het strand zo breed, dat tot nu toe geen beheersmaatregelen zoals het leggen van dammen of zandsuppleties noodzakelijk zijn. Rijkswaterstaat houdt de dynamiek van het strand en de zeebodem voor de kust in de gaten. Doelstelling is om de eblijn (tot waar het water zich tijdens eb terugtrekt) te handhaven op de huidige plaats. Tot nu toe gaat dat vanzelf. Achterliggende gedachte is, dat wanneer het strand de huidige breedte houdt, er weinig onderhoud aan de duinen nodig is. 7.3 Wat is er te zien Het strand van Schiermonnikoog is het breedste strand van Europa. Het is op dit moment te verdelen in vier stukken: - het Rif (westpunt van Schiermonnikoog) - het strand ten westen van paal 5 - het strand ten oosten van paal 5 - de Balg (oostpunt van Schiermonnikoog) Het Rif Het Rif is het strand dat de westpunt van Schiermonnikoog vormt. Het begint ten zuiden van de Westerkwelder (Bank van Banck) en strekt zich haast twee kilometer in westelijke en zuidwestelijke richting uit. Het is een belangrijke hoogwatervluchtplaats: bij vloed verzamelen zich hier duizenden en in de trektijd tienduizenden vogels, met name steltlopers en meeuwen. Wanneer het water zich terugtrekt verspreiden de vogels zich weer over het droogvallende wad om daar voedsel te gaan zoeken. Het is van belang om de grote groepen vogels op hun hoogwatervluchtplaatsen niet te verstoren. Ze raken dan de energie kwijt die ze net hebben opgebouwd voor de lange reis naar hun overwinteringsgebied (herfst) of broedgebied (voorjaar) Het strand ten westen van paal 5 Het strand ten westen van paal 5 wordt doorsneden door een geul. Deze geul scheidt het oude strand van de zandbank ten noorden ervan. Dit gedeelte van het strand is bereikbaar via de volgende strand-overgangen: - Westerpad aan het einde van de Westerburenweg (fiets) - Bergweg; afslag van het Westerduinenpad (wandelen) - Vuurtoren (fiets) - Afslag halverwege het Vuurtorenpad (wandelen) - Badweg; hier is in de zomer een strandpaviljoen (fiets) - Westerhofpad (wandelen) - Paal 5, Jacobspad (fiets) Het strand hier is in twee stukken gedeeld door een geul die van west naar oost loopt. Het eerste gedeelte van het strand, tussen de duinen en de geul, is deels begroeid met algen en zoutminnende planten zoals zeekraal en melkkruid. De bodem hier is vaak bedekt met een laagje slib. De geul oversteken die de zandbank van het strand scheidt, is zeer gevaarlijk. Behalve een sterke eben vloedstroom zitten er hier en daar diepe gaten in de geul. Bovendien zijn er enkele plekken met een dikke sliblaag en drijfzand. De randen van deze geul trekken veel vogels. Altijd zijn er meeuwen te zien, maar, afhankelijk van de tijd van het jaar, ook allerlei steltlopers en eenden. De bank achter de geul is het domein van vogels en zeehonden. Met name op de zandruggen langs de geul tegenover het einde van de Badweg liggen vaak zeehonden te rusten. Ze zijn dan goed te bekijken vanaf het strand aan het einde van de Badweg. Wanneer je daarbij aan de rand van het water blijft, verstoor je de zeehonden niet. 19

20 Het strand ten oosten van paal 5 Het strand ten oosten van paal 5 is momenteel grofweg in twee onderdelen te verdelen: het met duintjes begroeide strand over een breedte van enkele honderden meters (vanaf de duinrand richting zee) en het zandstrand ten noorden daarvan. Het is te bereiken via de volgende strandovergangen: - Badstrand; De Marlijn (einde Prins Bernhardweg) - Paal 7 (einde Reddingsweg) - Vanaf het Waterstaatspad aan de zuidzijde van de stuifdijk tussen paal 7 en 10 (diverse plaatsen) De duintjes die we hier zien zijn het resultaat van stuivend zand dat op dit deel van het strand is vastgelegd door biestarwegras. Dit gras kan, in tegenstelling tot helmgras, goed tegen zout grondwater. Het is een van de eerste planten die zich vanaf de zeekant op het strand vestigt. Het is de eerste belangrijke vastlegger van het stuivende zand. Het niet-begroeide strand is het meest onderhevig aan veranderingen: door de werking van eb- en vloedstromen en stormen wijzigen de geulen en banken zich in dit gebied het snelst. Bovendien vormt de wind hier heuvels en dalen van zand. Het is het meest dynamische gebied op het eiland. Hier zijn met noordelijke winden de vloedlijnen te vinden met daarin allerhande aangespoeld materiaal. Dit materiaal bestaat uit een natuurlijke component in de vorm van schelpen, wieren, krabben en vele andere zeedieren en planten. Zo zijn er alleen al zo n 150 verschillende soorten schelpen te vinden. Van de niet-natuurlijke component zijn de stukken hout van allerlei vorm, maar ook de lampen, flessen, viskisten en andere verpakkingsmaterialen van overal ter wereld het meest in het oog springend. Een ander niet-natuurlijk aanspoelsel vormen de vele stukken net en touw. Dit materiaal, meestal kunststof, heeft de nare eigenschap dat het niet vergaat. Het blijft daardoor zeer langdurig in zee drijven, waardoor vogels en soms zelfs bruinvissen (een kleine soort dolfijn) erin verstrikt raken en sterven. Stookolie van schepen spoelt gelukkig nog maar zelden aan. Een klein plekje is al dodelijk voor een vogel, omdat de veren aanelkaar gaan plakken en daardoor niet meer voldoende isoleren. Water dringt door tot de huid van de vogel, die dood gaat aan longontsteking. Wanneer de wind uit zuidelijke richtingen waait liggen er bij laagwater soms veldjes met aanspoelsel tegen de rand van de geulen. Wanneer deze veldjes zwart zijn, bestaan ze voor een groot gedeelte uit veenresten die uit de oude bodemlagen worden gespoeld. Hiertussen is soms barnsteen te vinden, een fossiele, goudgele tot oranjebruine hars, die tot fraaie sieraden is te verwerken. Zowel aan de eb- als vloedlijn zijn bij deze windrichting vaak de lege sliertjes te vinden van de schelpkokerworm: een beschermend omhulsel voor de worm, dat bestaat uit aanelkaar gelijmde zandkorrels en schelpstukjes De Balg De Balg is de meest oostelijke punt van Schiermonnikoog. In de afgelopen decennia is het eiland hier dermate aangegroeid, dat het meest oostelijke deel buiten de gemeentegrens op terrein van de provincie Groningen kwam te liggen. ligt! Inmiddels is een grenscorrectie uitgevoerd. De Balg is een enorm zandstrand met een breedte van ca. 2 kilometer. Het is een goede vindplaats van veel grote schelpen, die hier door de sterke stroming aanspoelen. Enkele soorten: strandgaper, oester, noordkromp en wulk. Op de Balg zijn vaak zeehonden te zie, evenals op de zandplaten aan de oostzijde van het eiland. Om verder te lezen: Ruijter, E. de, Zeeboek. Bruyne, R.H. de, Schelpen van de Nederlandse kust. Boer, Th.W. de & R.H. de Bruyne, Schelpen van de Friese Waddeneilanden. Lessuggesties 1. Op het strand kun je allerlei spullen vinden. Verdeel de aangespoelde spullen in twee groepen: natuurlijke en niet-natuurlijke spullen. Boomtak, emmer, vogelpoot, mossel, tube tandpasta, plank, krabbeschild, zeewier, fles, plastic zak, steenkool, stuk visnet. 20