Dit boek is een uitgave van Celsus juridische uitgeverij Weert

Transcriptie

1 Verdachte artsen De verhouding tussen het medisch tuchtrecht en het strafrecht Mr. L.J. Bergsma Dit boek is gebaseerd op de masterscriptie Nederlands recht (specialisatie straf- en strafprocesrecht) waarop de auteur in augustus 2017 afstudeerde aan de Universiteit Leiden. Haar begeleider was prof. mr. dr. M.A.H. van der Woude, hoogleraar Rechtssociologie bij het Van Vollenhoven Instituut voor Recht, bestuur en Samenleving aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden en gasthoogleraar verbonden aan het Department of Criminology and Sociology of Law van de University of Oslo. Als tweede lezer trad op prof. mr. dr. P.M. Schuyt, hoogleraar Sanctierecht en Straftoemeting bij het Instituut voor Strafrecht & Criminologie van de Universiteit Leiden. Dit boek is een uitgave van Celsus juridische uitgeverij Weert Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel aan deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaardt de auteur noch Celsus juridische uitgeverij aansprakelijkheid voor de aanwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolkomenheden. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photo print, microfilm or any other means without written permission of the publisher. ISBN NUR Tekst: mr. L.J. Bergsma 2018 Vormgeving: Celsus juridische uitgeverij Lay out: Bureau Lopend Vuur Omsslagfoto: Adam Ciesielski IV

2 Inhoudsopgave Lijst met gebruikte afkortingen VII 1 Inleiding Aanleiding Probleemstelling Afbakening en onderzoeksmethoden Opbouw 5 2 Medisch tuchtrecht Organisatie van het medisch tuchtrecht Relatie tussen de IGJ en het tuchtrecht Medewerkingsplicht Maatregelen Tuchtcollege Tussenconclusie 19 3 Vervolgingsbeleid OM Artsen in aanraking met justitie Medisch beroepsgeheim Relatie tussen de IGJ en het OM Tussenconclusie 37 4 Van verdachte tot veroordeelde arts Grondslag voor strafrechtelijke aansprakelijkheid en sancties Causaal verband Medische exceptie Zorgplicht en Garantenstellung Tussenconclusie 55 5 De betekenis van straf(proces)-rechtelijke leerstukken in het tuchtrecht Straf(proces)rechtelijke leerstukken in het tuchtrecht Nemo tenetur-beginsel 58 V

3 5.3 Ne bis in idem-beginsel Una via-beginsel Tussenconclusie 79 6 Sfeercumulatie van strafrecht en tuchtrecht Beleid bij sfeercumulatie Sfeercumulatie in de praktijk Tussenconclusie 89 7 Eindconclusie 91 Geraadpleegde literatuur 97 Geraadpleegde jurisprudentie 103 VI

4 HOOFDSTUK 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Op de avond van 29 september 2003 valt de 14-jarige Mariska in de manege van een pony. Met een cap op haar hoofd komt ze met haar hoofd op de grond terecht. Ze beweegt niet en reageert niet, waarna de ambulance wordt gebeld. Mariska is vlak na de val kortdurend bewusteloos en krijgt een epileptisch insult. Op de eerste hulp wordt ze onderzocht door een chirurg en wordt ook de neuroloog erbij gehaald. Er wordt (onder meer) bloed afgenomen en een CT-scan gemaakt. De neuroloog besluit, in overleg met de chirurg, Mariska op te nemen op de kinderafdeling van het VieCuri ziekenhuis. Nadat de symptomen in ernst toenemen, belt de dienstdoende arts de neuroloog diezelfde nacht, waarna de neuroloog verzoekt een tweede CT-scan te laten maken. De neuroloog komt vervolgens naar het ziekenhuis. Na de tweede scan heeft de neuroloog overleg met een arts-assistent neurochirurgie in het Academisch Ziekenhuis Maastricht, waarna het bestaande beleid wordt voortgezet. In de ochtend bezoekt de neuroloog Mariska opnieuw en wordt een derde scan gepland voor de middag. In de loop van de ochtend krijgt de neuroloog een tweede melding van een epileptisch insult, waarna Mariska medicatie krijgt toegediend. Na de derde CT-scan in de middag geeft de radioloog direct aan dat het beeld is verslechterd. De neuroloog besluit na overleg met het Academisch Ziekenhuis Maastricht Mariska aan hen over te dragen. Tijdens het transport met de ambulance krijgt ze opnieuw een insult en een ademstilstand. Per helikopter wordt Mariska daarom overgebracht naar het Radboudumc in Nijmegen. Drie uur na aankomst overlijdt Mariska. 1 In juli 2004 dient de Inspectie voor de Gezondheidszorg en Jeugd (hierna: IGJ 2 ) bij het Regionaal Tuchtcollege voor de Gezondheidszorg (hierna: RTG) een klacht in tegen de neuroloog. De kern van de klacht 1 Rb. Roermond 14 december 2010, ECLI:NL:RBROE:2010:BO7220, GJ 2011/13. 2 In 2017 is naam van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) gewijzigd in Inspectie voor de Gezondheidszorg en Jeugd in oprichting (IGJ i.o). Om te voorkomen dat beide afkorting door elkaar worden gebruikt, is gekozen voor de afkorting IGJ. 1

5 houdt in dat er een onjuiste beleidskeuze is gemaakt ten aanzien van de bewaking van de gezondheidstoestand van Mariska, de diagnose zou zijn gemist en het vervoer zou onzorgvuldig zijn geregeld. Het RTG overweegt dat Mariska op lichtvaardige gronden is opgenomen op de kinderafdeling en dat de neuroloog geen adequate instructies zou hebben gegeven aan de betrokken verpleegkundigen. Ook had de neuroloog meer vaart moeten maken met de derde CT-scan. Verder stelt het tuchtcollege dat de neuroloog de levensbedreigende situatie niet inzag, niet adequaat reageerde en in hoge mate is tekortgeschoten. Tenslotte heeft de neuroloog niet gezorgd voor een spoedtransport. Het RTG verklaart in augustus 2005 de klacht in alle onderdelen gegrond en legt de neuroloog een geldboete van 2.000,- op en bepaalt dat de uitspraak wordt gepubliceerd. 3 Op 4 september 2004 doen de ouders van Mariska aangifte wegens dood door schuld. In april 2005 werden de ouders door het Openbaar Ministerie (hierna: OM) bericht dat de verdachte niet zal worden vervolgd, onder meer omdat hij zich reeds voor het RTG heeft moeten verantwoorden. De ouders dienen hierna een klaagschrift in op grond van art. 12 Wetboek van Strafvordering (hierna: Sv) waarna het gerechtshof in maart 2006 alsnog vervolging beveelt. In aanloop naar de strafzaak brengen meerdere deskundigen een rapport uit. 4 De rechtbank overweegt dat de opname op de kinderafdeling verdedigbaar was en dat de verpleegkundige van de afdeling voldoende bevoegd en bekwaam was. De rechtbank concludeert dat de verdachte ook in de fase na de tweede CT-scan heeft gedaan wat redelijkerwijs kon worden verlangd en dat niet is gezegd dat door het handelen van verdachte de dood van Mariska is bewerkstelligd of bevorderd. De deskundigen stellen allen dat het leven van Mariska na de derde CT-scan niet meer te redden was. Nu er geen specifieke doodsoorzaak is aangewezen, kan niet worden vastgesteld of het optreden van de neuroloog van invloed is geweest op het overlijden van Mariska. De rechtbank spreekt de neuroloog vrij van dood door schuld Probleemstelling Het komt relatief weinig voor dat artsen daadwerkelijk strafrechtelijk worden vervolgd voor feiten gepleegd in de uitoefening van hun beroep. 6 Zoals in bovenstaande zaak van de neuroloog komt het ook voor dat er na (vermeend) foutief handelen van een arts zowel een medische tucht- 3 RTG Eindhoven 11 augustus 2005, 04/ Het gaat hierbij zowel om de deskundigen van de verdediging als die van het OM. 5 Rb. Roermond 14 december 2010, ECLI:NL:RBROE:2010:BO7220, GJ 2011/13. 6 Tweede evaluatie Wet BIG 2012, p

6 INLEIDING zaak als een strafzaak volgt. 7 Deze procedures kunnen zowel na elkaar als tegelijktijdig worden gevoerd. De rechtbank overwoog in bovenstaande zaak met betrekking tot de aard van het delict dat het doel van het tuchtrecht is om de kwaliteit van de gezondheidszorg te beschermen en dat het doel van het strafrecht is het beschermen van (in dit geval) het recht op leven. De strafrechter heeft daarom tot een geheel eigen oordeel te komen, naast dat van het RTG. 8 Op het eerste gezicht lijken de beide procedures dan ook onafhankelijk van elkaar te opereren en los van elkaar te bestaan. Bovenstaande zaak lijkt dat te bevestigen. Het is echter de vraag of dat wel zo is en of de tuchtrechtelijke procedure en de strafrechtelijke procedure daadwerkelijk los staan van elkaar in het Nederlands rechtssysteem. Uit de praktijk valt namelijk op te maken dat beide procedures nauwer met elkaar zijn verbonden. De IGJ is verantwoordelijk voor het toezicht op de naleving en de opsporing van overtredingen op het gebied van de volksgezondheid. 9 De IGJ is bevoegd om een tuchtklacht in te dienen en/of om aangifte te doen. 10 Indien de IGJ onderzoek doet, is een arts op straffe van een sanctie verplicht om medewerking te verlenen. 11 In het strafrecht heeft een verdachte het recht om te zwijgen. 12 Volgens het samenwerkingsprotocol dat de IGJ en het OM hebben gesloten mag de IGJ advies geven aan het OM en is de verwerking (waaronder de verstrekking) van de in de toezichtfase verkregen gegevens ten behoeve van de opsporing in beginsel toegestaan, met uitzondering van medische gegevens. Mag een arts dan ook zwijgen gedurende het onderzoek van de IGJ en de tuchtrechtelijke procedure indien er (mogelijk) nog een strafzaak volgt? En welke (belastende) gegevens mag de IGJ overdragen aan het OM? Hoe verhoudt die gegevensoverdracht zich tot de (Europese) jurisprudentie? De in de vorige paragraaf beschreven zaak laat zien dat het toegelaten is dat in een tuchtrechtelijk procedure een (punitieve) geldboete wordt opgelegd voor hetzelfde feit als waar strafvervolging voor wordt ingesteld. Is dit op grond van de (Europese) jurisprudentie ook toegestaan? Wat is de waarde van straf(proces)rechtelijke leerstukken in het tuchtrecht? Heeft een eerdere tuchtrechtelijke veroordeling enige betekenis in het 7 In dit boek wordt met het woord tuchtrecht het medisch tuchtrecht bedoeld, tenzij expliciet anders is bepaald. 8 Rb. Roermond 14 december 2010, ECLI:NL:RBROE:2010:BO7220, GJ 2011/13. 9 Art. 36 Gezondheidswet. 10 Art. 65 lid 1 wet BIG sub b j o art. 162 Sv. 11 Art. 5:20 Awb j o art. 184 Sr. 12 Art. 27 j o art. 29 Sv. 3

7 strafrecht? En wat maakt dat er überhaupt wordt overgegaan tot strafrechtelijke vervolging en aan welke voorwaarden moet er voldaan zijn als wordt gekomen tot een strafrechtelijke veroordeling? Mocht het zo zijn dat het voeren van een tuchtrechtelijke procedure vóór, tijdens of na een strafrechtelijke procedure in strijd is met het (Europees) recht en/of de (Europese) jurisprudentie, dan heeft dat grote gevolgen voor het Nederlandse tucht- en strafrecht in relatie tot medische zaken. In dit boek wordt de verhouding tussen het tuchtrecht en het strafrecht geduid en wordt een beeld geschetst van de knelpunten. Daarbij is de volgende onderzoeksvraag geformuleerd: Hoe verhoudt het medisch tuchtrecht zich tot het strafrecht? Om de onderzoeksvraag nader te specificeren bestaat deze uit een vijftal deelvragen. 1. Welke rechten en plichten heeft de arts in het medisch tuchtrecht? 2. Wat is het vervolgingsbeleid van het OM ten aanzien van medische strafzaken en welke rol speelt de IGJ hierbij? 3. Onder welke voorwaarden kan worden gekomen tot een strafrechtelijke veroordeling van artsen? 4. Wat is de betekenis van straf(proces)rechtelijke leerstukken in het tuchtrecht? 5. Hoe ziet sfeercumulatie van strafrecht en tuchtrecht eruit? 1.3 Afbakening en onderzoeksmethoden Vanwege de beperkte omvang van de bijdrage richt dit onderzoek zich alleen op het tuchtrecht en het strafrecht in relatie tot artsen in de zin van art. 3 lid 1 Wet BIG. De feiten waarop de te beschrijven zaken betrekking hebben beslaan slechts het handelen in de uitoefening van het beroep van arts. Strafbare feiten en tuchtrechtelijk verwijtbare feiten gepleegd door artsen in de privésfeer blijven buiten beschouwing. Interviews De onderzoeksvraag wordt beantwoord door middel van literatuur- en jurisprudentieonderzoek. Het kwalitatieve onderzoek, bestaande uit open interviews van ten hoogste één uur, dient ter illustratie. De interviews verduidelijken problematische aspecten en zijn in dit boek marginaal verwerkt. Wat betreft de samenstelling van de geïnterviewde personen is geprobeerd om zowel mensen uit de praktijk als mensen uit de wetenschap te betrekken bij het onderzoek. De geïnterviewden zijn officier 4

8 INLEIDING van justitie C. de Jong en senior secretaris J. Smeur, werkzaam bij het Expertisecentrum Medische Zaken (EMZ), prof. mr. dr. A.C. Hendriks, werkzaam bij de Koninklijke Nederlandse Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (hierna: KNMG) en hoogleraar gezondheidsrecht aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden, prof. dr. J. Legemaate, hoogleraar gezondheidsrecht aan de Faculteit der Geneeskunde en de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit van Amsterdam, mr. W.R. Kastelein, werkzaam bij Nysingh advocaten-notarissen en mr. F. ten Cate, werkzaam bij de IGJ. Het kwantitatief onderzoek beperkt zich tot een overzicht van cijfermatig materiaal ten aanzien van het aantal strafrechtelijke onderzoeken en strafrechtelijke vervolgingen. De cijfers zijn verkregen via het EMZ. De administratie van het EMZ is op dit punt onvolledig, waardoor de cijfers (mogelijk) geen volledig beeld geven van de werkelijkheid en daarom beperkt bruikbaar. De cijfers ten aanzien van de tuchtklachten zijn verkregen uit de jaarverslagen van de tuchtcolleges. 1.4 Opbouw Het onderzoek is opgebouwd op basis van de vijf deelvragen. Deze vijf deelvragen corresponderen met de hoofdstukken 2 tot en met 6. Om de rol van het tuchtrecht (in relatie tot het strafrecht) goed te kunnen duiden wordt in hoofdstuk 2 het tuchtrecht beschreven. Daarbij wordt ingegaan op het juridisch kader, waarna uitgebreid aandacht wordt besteed aan de medewerkingsplicht en de rol van de IGJ ten aanzien van het tuchtrecht. In hoofdstuk 3 staat het vervolgingsbeleid in het kader van medische zaken van het OM centraal. Ook wordt ingegaan op de rol van het medisch beroepsgeheim en knelpunten in de samenwerking tussen het OM en de IGJ die kunnen ontstaan bij strafrechtelijk onderzoek. Hoofdstuk 4 spitst zich aan de hand van relevante literatuur en jurisprudentie toe op de voorwaarden waaraan voldaan moet zijn om te komen tot een strafrechtelijke veroordeling. Het belang van het causaal verband tussen het handelen van de arts en de schade wordt eerst beschreven, waarna wordt ingegaan op de medisch exceptie. Tenslotte wordt ingegaan op de zorgplicht en de Garantenstellung. Hoofdstuk 5 gaat over de betekenis van straf(proces)rechtelijke leerstukken in het tuchtrecht. Er wordt ingegaan op het nemo tenetur-beginsel, het ne bis in idem-beginsel en het una via-beginsel. Eerst wordt de Nederlandse jurisprudentie uiteengezet waarin een beroep is gedaan op een van de genoemde beginselen. Vervolgens wordt ieder beginsel in een breder perspectief geplaatst door te kijken naar het Europeesrechtelijk kader. Gekeken wordt naar de relevante waarborgen uit het EVRM en de 5

9 Europese jurisprudentie, waarbij in het bijzonder aandacht is voor art. 6 EVRM. Het Europeesrechtelijk karakter van het beginsel wordt vervolgens vergeleken met de uitleg die de Nederlandse rechter geeft. Hoofdstuk 6 gaat in op sfeercumulatie van strafrecht en tuchtrecht. Eerst wordt ingegaan op het beleid ten aanzien van sfeercumulatie. Vervolgens wordt aan de hand van jurisprudentie waarin sprake is van sfeercumulatie van het tuchtrecht en het strafrecht beschreven wat de uitwerking is van sfeercumulatie in de praktijk. Tot slot wordt in hoofdstuk 7 antwoord gegeven op de onderzoeksvraag. 6