combining scientific excellence with commercial relevance Knipselkrant

Transcriptie

1 combining scientific excellence with commercial relevance Knipselkrant

2 INHOUDSOPGAVE KNIPSELKRANT JUNI 2013 Titel Bron Innovatiekracht met watertechnologie Elsevier, 30 maart 2013 Duik in wonderlijke wereld van het water Leeuwarder Courant, 24 mei 2013 Grote namen op Wetsus-congres Leeuwarder Courant, 4 april 2013 Blue Tech Forum bindt jonge innovatieve WaterForum Online, 15 mei 2013 bedrijven aan investeerders Wetsus is uniek in Europa Ondernemend Leeuwarden, mei 2013 Nieuwe business rond Wetsus in Leeuwarden Leeuwarder Courant, 17 april 2013 Limburgs techbedrijfje komt af op waterlabs Leeuwarder Courant, 7 juni 2013 Langjarige steun van overheden voor Wetsus Leeuwarder Courant, 19 april 2013 Vwo ers naar India met hun slimme Leeuwarder Courant, 25 april 2013 waterzuivering Wasser Berlin: Nederlandse watertechnologie WaterForum Online, 24 april 2013 zoekt meer samenwerking met Duitsland Wetsus zoekt jong talent voor watertechnologie Bètapunt Noord Magazine, 2013 Afscheid stemt prins weemoedig Leeuwarder Courant, 23 maart 2013 Verwerking van mest en zuiveringsslib: H2O-online, 17 mei 2013 kansen voor synergie

3

4 Elsevier, 30 maart 2013

5 Leeuwarder Courant, 24 mei 2013

6 Leeuwarder Courant, 4 april 2013

7 Blue Tech Forum bindt jonge innovatieve bedrijven aan investeerders Brave Blue World, de vierde editie van het Blue Tech Forum, was gisteren in Amsterdam. Dit eendaagse congres bracht innovators, industrieleiders en investeerders samen om de nieuwste technologieën te delen en te netwerken. Om de wave van innovatie verder vooruit te helpen, aldus Paul O Callaghan, CEO van O2 Environmental dat het Blue Tech Forum organiseert. Cees Buisman van Wetsus Het was de eerste keer dat dit exclusieve evenement buiten de VS was georganiseerd. Dat was mede dankzij de inspanningen van Cees Buisman, wetenschappelijk directeur van technologisch topinstituut Wetsus, dat ondersteunde bij de organisatie. Ook andere bedrijven hebben het Forum gesteund, zo was Nijhuis Technology premier sponsor. In een strak georganiseerd programma konden de honderd deelnemers een groot aantal presentaties meemaken. Van start-ups, maar ook van gevestigde investeerders en grote industriëlen die hun kennis en ervaring deelden over ondernemerschap. Tegelijk werd er gretig genetwerkt en wisselden stapels visitekaartjes van eigenaar tijdens de breaks. UV LED In de categorieën Water, olie & gas, Voedselproductie en Smart water schotelden vooraf geselecteerde jonge innovatieve bedrijven hun nieuwe technieken voor, op zoek naar investeerders die hun onderneming verder kunnen helpen. Veelbelovende innovaties kwamen in een sneltreinvaart voorbij. UV LED bijvoorbeeld. Daarmee kun je bacteriën, parasieten en virussen uit het water halen. Zo kun je drinkwater desinfecteren, de waterkwaliteit verbeteren en ultrapuur water maken. Nieuwe vormen van elektrolyse, zoals CapDI (Capactive deionization), een methode waarmee je een behoorlijk hoger percentage ontzilting bereikt dan met omgekeerde osmose. Een methode om giftige of juist kostbare metalen te filteren uit industriewater door ze te binden aan polymeren, ook als dat water hard, zout of zuur is. Urgent Met nieuwe vindingen en goede ideeën kun je geld verdienen in de watersector. Tegelijk is innovatie gewoon noodzaak, kwam uit veel presentaties naar voren. De enorme toename van de wereldbevolking en de klimaatverandering vragen om urgente oplossingen voor voedsel-, energieen watervraagstukken, vaak in combinatie. Veel uitvindingen zijn duurzaam en besparen geld, energie en kosten. Ook bestaande gerenommeerde bedrijven zijn afgelopen jaren toegetreden tot de sector. Water is booming. Essential in every industry and process, aldus Menno Holterman van Naestea. BASF, Naesta Holding, Quotec en Fujifilm gaven in Amsterdam daarover een presentatie. Fujifilm moest na het wegvallen van de fotorolletjes nieuwe producten ontwikkelen. Een daarvan is membranen. Het bedrijf investeert jaarlijks 7-8% van hun omzet in onderzoek en ontwikkeling. BASF (omzet 72 miljard in 2012) kreeg vorig jaar 1170 nieuwe patenten voor al hun producten, maar een deel daarvan is watergerelateerd.

8 Mindset veranderen De rondetafelsessies gaven de deelnemers gelegenheid hun ideeën en gedachten over kansen en trends uit te wisselen. Zo is er veel innovatie, maar krijgen die ook de kans om tot ontwikkeling te komen? Volgens Jonathan Clement, CEO van PWN Technologies, een van de sprekers vanuit de gevestigde bedrijven, is de watersector conservatief en moet de mindset van de sector veranderen. Ervaren grote en zeer grote ondernemers en investeerders gaven de jonge ondernemers advies: Maak een goed plan, aldus Jos Paques van het gelijknamige bedrijf en Zorg dat je kennis in geld vertaalt. Niet omdat je rijk wilt zijn, maar omdat een bedrijf continuïteit moet hebben. Tuija Pohjainen van Kemira wees op het belang van de dialoog bij productontwikkeling, intern en met de klanten. Maar liefst 70% van hun patent portfolio is vernieuwd sinds Bouw aan respect en vertrouwen, aldus Jonathan Clement. Ook: Richt je focus goed op wat je wilt bereiken, maar stel daarbij je klanten boven je projecten. Multidisciplinair Cees Buisman van Wetsus gaf in zijn key note speech aan dat er een aantal ontwikkelingen nodig is om de problemen van de komende decennia het hoofd te kunnen bieden. Zo is een multidisciplinaire aanpak van de verschillende wetenschappen noodzakelijk, iets wat nu niet voor de hand ligt gezien de nadruk die er nu bij hoogleraren ligt op scoren voor het eigen vakgebied door de H-ranking (de index waarmee een wetenschapper zijn kwaliteit kan aantonen op basis van publicaties en citaten, red.), in plaats van samenwerken met andere vakgebieden. Ook moeten binnen de watersector de verschillende onderdelen veel meer samen gaan doen; zowel publiek en privaat maar ook civiele techniek en procestechnologie bijvoorbeeld. Buisman nam zijn eigen Wetsus en de Watercampus als voorbeeld. Blue Tech Forum 2013 in Amsterdam De deelnemers konden stemmen voor twee prijzen. De UV LED vinding van Crystal IS (UV LED) won de Blue Tech Disrupt-o-meter Award: de prijs voor het product dat meeste kans heeft om de bestaande markt te verstoren. Voltea won voor zijn CapDI (elektrolyse) systemen de Blue Tech Blue Truffle Award: de prijs voor een bedrijf dat heel goed bezig is. In het midden staat Paul O Callaghan. WaterForum Online, 15 mei 2013

9 Ondernemend Leeuwarden, mei 2013

10 Leeuwarder Courant, 17 april 2013

11 Leeuwarder Courant, 7 juni 2013

12 Leeuwarder Courant, 19 april 2013

13 Leeuwarder Courant, 25 april 2013

14 Wasser Berlin: Nederlandse watertechnologie zoekt meer samenwerking met Duitsland Hoge eisen aan drinkwater, afvalwater en oppervlaktewater in een sterk geïndustrialiseerde en dichtbevolkte omgeving zorgen ervoor dat de waterbehandeling in Duitsland en Nederland sterk op elkaar lijken. Bij de ontwikkeling van nieuwe watertechnologie lopen de bedrijven en onderzoeksinstituten in beide landen tegen dezelfde problemen aan. Reden voor de Nederlandse watersector om tijdens de vakbeurs Wasser Berlin op 23 april een speciaal symposium te organiseren om te zien hoe Nederland en Duitsland meer kunnen samenwerken bij het ontwikkelen van nieuwe waterbehandelingstechnologie. Minister Melanie Schultz van Haegen opende het symposium met de constatering dat beide buurlanden nog niet veel samenwerken als het gaat om nieuwe watertechnologie. Net als in Nederland telt de Duitse watertechnologiemarkt ook veel kleinere bedrijven. Door meer samen te werken zouden beide sectoren beter in staat zijn totaaloplossingen aan te bieden op de mondiale watermarkt. Schultz ziet samenwerking als een belangrijke voorwaarde voor succes omdat bedrijven en onderzoeks instellingen afzonderlijk te klein zijn. Waarom dan niet met de buren, zo vroeg de bewindsvrouw zich af. Cees Buisman - Wetsus Ervaringen uitwisselen Tijdens het symposium wisselden beide sectoren ervaringen uit met innovatieve projecten. Zo vertelde Wetsus-directeur Cees Buisman over de succesvolle samenwerking van wetenschappers en bedrijfsleven in Leeuwarden. Volgens Buisman is er veel creativiteit nodig om de toekomstige waterproblemen het hoofd te kunnen bieden. Voor de voedselproductie is meer water nodig maar de landbouw krijgt het steeds moeilijker om zoetwater te vinden van een goede kwaliteit. Buisman waarschuwde dat high tech waterbehandeling hiervoor geen oplossing kan zijn. Daarvoor zijn de kosten te hoog. Voor de voedselproductie is een kostprijs van 5 eurocent per kuub de grens. De uitdaging ligt volgens Buisman in de ontwikkeling van nieuwe zeer kosteneffectieve behandelingstechnieken. Beregeningswater Opvallend was dan ook de presentatie van Christine Mesek van Stadtentwasserung Braunschweig die vertelde over hoe in haar stad het effluent van de rwzi niet extra op nutriënten wordt gezuiverd maar, samen met het vergiste zuiveringsslib, als beregeningswater in de landbouw wordt gebruikt. De waterkwaliteit in het verdeelsysteem op de 550 ha landbouwgrond wordt nauwlettend gemonitord. Volgens Mesek wordt met de landbouwers en de bewoners uitgebreid gecommuniceerd over de hygiënische aspecten.

15 Friedrich Hetzel - DWA Nieuwe problemen Friedrich Hetzel, hoofd van de afdeling water en afvalwater van de Deutsche Vereinigung für Wasserwirstschaft, Abasser und Abfall (DWA), onderschreef de constatering dat ook in Duitsland het onderzoek naar nieuwe watertechnologieën sterk nationaal is gericht. Nederland en Duitsland hebben er volgens hem baat bij er samen voor te zorgen dat de goede bescherming van de volksgezondheid wordt gewaarborgd. Daarbij horen volgens Hetzel strikte normen en goede waterbehandelingstechnieken die de normen haalbaar maken. Opkomende problemen met nieuwe resistente bacteriën en medicijnresten zijn nieuwe gebieden waar de watersector een antwoord op zal moeten vinden. Maar ook op nieuwe demografische ontwikkelingen, zoals vergrijzing of ontvolking van bepaalde gebieden en het verschijnsel dat er steeds vaker heel grote evenementen worden georganiseerd die voor piekbelastingen zorgen. Hetzel toonde zich sterk voorstander van meer Nederlandse en Duitse samenwerking bij het ontwikkelen van nieuwe watertechnologie. Belangrijk daarbij is te kijken hoe de sterke niches in beide landen gecombineerd kunnen worden tot totaaloplossingen voor specifieke waterproblemen. Daarvoor is volgens hem eerst vertrouwen nodig en is het belangrijk dat de watertechnologen elkaar leren kennen. Internationale relaties Waartoe goede internationale relaties kunnen leiden, bleek uit de presentatie van Andreas Giesen van Royal HaskoningDHV. Giesen vertelde over de speciale samenwerking tussen overheid, wetenschap en bedrijfsleven bij de ontwikkeling van de nieuwe Nereda zuiveringstechnologie. Hij vertelde de anekdote dat de Duitse professor Peter Wilderer en de Nederlandse professor Mark van Loosdrecht elkaar troffen op een Oktober bierfeest en het met elkaar eens werden dat het mogelijk moest zijn om het korrelslib van een anaerobe waterzuivering ook te ontwikkelen voor aerobe waterzuivering. Uiteindelijk is het Mark van Loosdrecht gelukt en het korrelslib wordt nu succesvol toegepast bij de eerste operationele Nereda waterzuiveringsinstallaties. Op de vakbeurs in de Duitse hoofdstad zijn zo n 20 Nederlandse bedrijven en organisatie uit de Nederlandse watersector aanwezig. De meeste exposanten zijn te vinden in het Nederlandse paviljoen dat door Water Alliantie en het Netherlands Water Partnership is opgezet. Aleid Diepeveen - NWP, Dirk Niebel - Bundesminister für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung en Melanie Schultz van Haegen - Minister van Infrastructuur en Milieu WaterForum Online, 24 april 2013

16 Bètapunt Noord Magazine, 2013

17 Leeuwarder Courant, 23 maart 2013

18 Verwerking van mest en zuiveringsslib: kansen voor synergie Bij de verwerking van menselijke en dierlijke mest kunnen meer nutriënten en energie worden teruggewonnen. Waterzuiveraars en mestverwerkers kunnen elkaar versterken door samen in onderzoek en praktijk te werken aan nieuwe verwerkingsmethoden. Menselijke uitwerpselen en dierlijke mest lijken qua samenstelling veel op elkaar. Toch is de wijze waarop we ermee omgaan totaal verschillend. Tot eind jaren negentig werd zuiveringsslib nog wel gebruikt als meststof, maar vanwege de verontreinigingen met metalen is dit in Nederland niet meer toegestaan. Het slib wordt daarom steeds vaker verbrand. Hierbij wordt weliswaar de energie-inhoud van de organische stof benut, maar verdwijnen de nutriënten als gas (stikstof) of vastgelegd in de as (fosfor). Door de grootschalige importen van veevoer en kunstmest is bovendien een overschot aan dierlijke mest ontstaan. Hierdoor is de praktijk gegroeid om overschotmest te verwerken en buiten de Nederlandse landbouw te benutten. De focus ligt hierbij op het exporteren van fosfor in de vorm van gehygiëniseerde mest of mestkorrels. De verwerking van de dunne fractie is gericht op het terugwinnen van bruikbare stoffen (stikstof en kalium). Groeiend fosfaat- en energietekort Fosfor wordt geïmporteerd uit landen buiten Europa (vooral de VS, Rusland en Marokko). Schattingen geven aan dat bij het huidige gebruik van fosfor in de landbouw, de economische fosfaatvoorraad in de wereld over 30 tot 90 jaar uitgeput is. De moeilijker toegankelijke fosforvoorraden zullen naar verwachting nog een halve eeuw tot ruim twee eeuwen kunnen voorzien in onze behoefte, afhankelijk van de ontwikkeling van het gebruik van fosfaat [1]. De toenemende schaarste is nu al merkbaar in stijgende fosforprijzen. Het hergebruik van mineralen in zuiveringsslib en mest wordt daarmee aantrekkelijker. Op dezelfde termijn raken ook de voorraden fossiele brandstoffen op. Bovendien vraagt de maatschappij om omschakeling naar duurzame energie. Het wordt dus interessant om de organische stof in zuiveringsslib en mest te benutten als energiebron, bijvoorbeeld via vergisting, pyrolyse of verbranding. Mestsamenstelling en -kwantiteit Menselijke en dierlijke mest hebben beide een vergelijkbare oorsprong: het zijn de overblijfselen van het verteren van voedsel. Menselijke mest komt terecht in het riool en vervolgens in zuiveringsslib. De volumes en gehalten aan stikstof, fosfaat, kalium en organische stof in verschillende soorten mest en in zuiveringsslib zijn vermeld in tabel 1.

19 Tabel 1. Vergelijking volume en samenstelling zuiveringsslib en dierlijke mest (Bron: CBS, 2012 en [2]) Uitgedrukt in P en N is het volume aan mest in Nederland een factor vijf groter dan het volume aan zuiveringsslib. Op zoek naar gezamenlijke kennis en samenwerking Waterzuivering en (dierlijke) mestverwerking vertonen opvallende parallellen én verschillen in organisatie en techniek. Mogelijkheden voor wederzijdse inspiratie en samenwerking kunnen bijvoorbeeld liggen op het vlak van technologische ontwikkeling, organisatie en financiering, marktontwikkeling en het gezamenlijke gebruik van infrastructuur. Medio 2012 organiseerden Wetsus en InnovatieNetwerk een workshop over dit onderwerp met deelnemers uit de wereld van de waterzuivering en de mestverwerking. Dit artikel bouwt voort op de resultaten van die workshop. We geven een aanzet voor een gezamenlijke kennis- en innovatieagenda van beide sectoren. Daarbij ligt het accent op samenwerking bij de technologische ontwikkeling, van fundamenteel onderzoek tot pilots in de praktijk. In dit artikel gaan we eerst wat dieper in op de overeenkomsten en verschillen tussen humane en dierlijke mest. Vervolgens schetsen we de belangrijkste ontwikkelingen in de watertechniek en in de mestverwerking. Daarna geven we aan op welke punten beide sectoren van elkaar kunnen leren. Ontwikkelingen in de waterzuivering Bij de rioolwaterzuivering verandert de kijk op nutriënten en organische stof. Lange tijd zag men deze vooral als probleemstoffen. Tegenwoordig realiseert men zich dat het waardevolle grondstoffen zijn. Energie- en Grondstoffenfabriek Een eerste stap zetten de waterschappen enkele jaren geleden door de introductie van het concept Energiefabriek. De achterliggende gedachte is dat er voldoende energie in het rioolwater aanwezig is om de eigen rioolwaterzuivering van energie te voorzien en het surplus te leveren aan het electriciteitsnet. Er is hernieuwde aandacht voor processen die de gasproductie van de gisting verhogen. Er zijn diverse projecten gestart waarbij men het slib eerst thermisch en onder druk hydrolyseert om zo meer biogas te winnen. Ook streeft men niet langer in de eerste plaats naar minimale slibproductie maar zoekt men nu juist naar processen die de slibproductie vergroten, zodat de vergisting ervan meer energie oplevert.

20 Deze nieuwe aanpak zorgde voor veel enthousiasme en nieuwe ideeën bij de waterschappen. De Energiefabriek wordt nu opgevolgd door de Grondstoffenfabriek. In dit project onderzoekt men de mogelijkheden om waardevolle grondstoffen uit het rioolwater te winnen, te beginnen bij fosfaat. Bij enkele rioolwaterzuiveringen worden installaties gerealiseerd die het fosfaat als struviet winnen uit het rioolwater, bijvoorbeeld in Amsterdam, Apeldoorn, Tilburg en Venlo. Ook zijn er goede mogelijkheden om na slibverbranding fosfor terug te winnen uit de as. Deels gebeurde dit al bij Slibverwerking Noord- Brabant door geschikte, ijzerarme slibben apart te verbranden en de as af te zetten naar fosforproducent Thermphos. Door het faillissement van Thermphos is dit gestopt, maar er lopen proeven voor inzet van de as bij ICL Fertilizers. Cellulosewinning Een andere interessante ontwikkeling is de winning van cellulosevezels uit het rioolwater. Deze cellulose is vooral afkomstig van wc-papier. Pilotonderzoek met een microzeef op de rwzi Blaricum heeft aangetoond dat het mogelijk is een relatief goed gedefinieerde stroom biomassa met interessante volumes te krijgen uit rioolwater [2]. Voor gebruik in de papierindustrie is de cellulose waarschijnlijk te vervuild, maar met specifieke behandelingen kan het mogelijk geschikt worden gemaakt voor biobased grondstoffen. Productie van bioplastics Een recent ontwikkelde techniek maakt het mogelijk bioplastics te maken uit rioolwater. De bacteriën voor de zuivering van het afvalwater zetten onder bepaalde omstandigheden vetzuren om in polyhydroxyalkanoaat (PHA). Dit is een soort plastic, verwant aan polymelkzuur (PLA), dat nu al veel gebruikt wordt diverse toepassingen. Door de juiste omstandigheden te creëren gaan de bacteriën PHA produceren (als energiereserve voor slechtere tijden), waardoor uiteindelijk meer dan 90% van de celmassa uit het polymeer bestaat. Dit kan vervolgens uit het slib worden geëxtraheerd. Na langdurig onderzoek is de techniek nu rijp om in de praktijk te testen. In de rioolwaterzuivering van Brussel produceert Veolia Water nu al enkele kilogrammen bioplastic per maand. De waterschappen onderzoeken de toepassing van deze techniek in Nederland. Gescheiden sanitatie In (zieken)huizen en bedrijfspanden worden nieuwe concepten voor sanitatie getest. De hogere concentraties aan de bron maken het mogelijk meer energie en grondstoffen te winnen. Bovendien wordt hierdoor kruisvervuiling met bijvoorbeeld industriële afvalwaterstromen vermeden. De concepten voor decentrale sanitatie vertonen veel overeenkomsten met de verwerking van dierlijke mest, die ook decentraal plaatsvindt. In het SOURCE-project is dunne mest verwerkt samen met de urine uit een ziekenhuis. Een nieuwe ontwikkeling is de gescheiden behandeling van faeces en urine. Het zwarte water met faeces biedt goede mogelijkheden voor anaerobe energieproductie. De urine is interessant als bron van fosfaat en stikstof. Wetsus heeft een techniek ontwikkeld om bacteriën stroom te laten produceren uit urine en daarbij tevens ammoniak en struviet terug te winnen.

21 Overige technieken Ook voor de verwerking van industriële afvalwaterstromen worden technieken ontwikkeld om zuiver water te maken en grondstoffen te winnen. Deze technieken kunnen relevant zijn voor de verwerking van mest. Zo wordt er bij Wetsus veel onderzoek gedaan naar het gebruik van membraantechnieken voor het maken van schoon drinkwater. Vooral de vervuiling (fouling) van deze membranen vormt in de praktijk een probleem. Er zijn inmiddels verschillende mogelijkheden om dit probleem te beheersen of zelfs te voorkomen. Ook zijn technieken in opkomst om met relatief weinig energie waterige stromen in te dikken en zouten terug te winnen. Interessant in dit verband is eutektische vrieskristallisatie. Momenteel lopen de eerste praktijkproeven met deze techniek voor de behandeling van Reverse Osmosis-concentraat afkomstig van de behandeling van de dunne fractie van mest. Ontwikkelingen in de mestverwerking De eerste initiatieven op het gebied van mestverwerking dateren van jaar geleden. Door scheiden, (de)nitrificatie, vergisten en drogen werd de mest verwerkt tot energie en een gekorreld eindproduct [4]. Met name vanwege de onzekerheid in de aanvoer van mest bij schommelende marktprijzen zijn deze initiatieven nooit echt van de grond gekomen. In dezelfde tijd is ook voorzichtig gestart met het scheiden van dierlijke drijfmest in een dunne en een dikke fractie op de boerderij. Inmiddels wordt mestscheiding regelmatig toegepast, vooral op rundveebedrijven, omdat de dunne fractie op het eigen bedrijf ingezet kan worden als N-meststof. De dikke fractie wordt als meststof en bodemverbeteraar afgevoerd naar de akkerbouw. Dit levert een besparing op in transportkosten. Vergisting De laatste jaren heeft vergisting een hoge vlucht genomen, mede door overheidssubsidies voor duurzame energie. Momenteel zijn circa 140 vergistingsinstallaties in bedrijf. Vanwege de slechte vergistbaarheid van mest worden in deze installaties meestal ook andere organische stromen (zoals mais, gras, glycerine) meevergist om zo meer biogas te kunnen produceren.. Het biogas wordt ter plaatse omgezet in elektriciteit en warmte of het wordt geleverd aan het gasnet. De vergisting van mest samen met andere producten stagneert momenteel vanwege de stijgende grondstofprijzen van de co-producten en vanwege de stijging van het mestaanbod. Daarom komt mono-vergisting - van uitsluitend mest - meer in de belangstelling. De hiervoor noodzakelijke investeringen zijn echter nog relatief hoog ten opzichte van de opbrengsten. Er zijn verschillende technieken in ontwikkeling verhitting, drukverhoging of enzymatische behandeling om het rendement te verhogen door ontsluiting van het vezelrijke materiaal in de mest. Elektriciteitsproductie door verbranding van biogas in een gasmotor heeft als voordeel dat het digestaat met de vrijkomende warmte kan worden gedroogd en gehygiëniseerd, wat een vereiste is voor afzet van het eindproduct als meststof. Mineralen verwaarden Stikstof en kalium bevinden zich overwegend in de urine, terwijl het fosfaat en de organische stof overwegend in de vaste mest zitten. De huidige marktwaarde van de mineralen (N, P en K) en de organische stof in mest bij toepassing als bodembemester is weergegeven in tabel 2.

22 Tabel 2. Gehalten en waarden van mineralen en organische stof in mest [5] Om deze mineralen te benutten zijn verschillende routes mogelijk. Voor de benutting van N en K is de productie van mineralenconcentraten uit de dunne fractie een optie. Zulke concentratenzijn bruikbaar als kunstmestvervanger. Hiervoor is wel aanpassing van de regelgeving noodzakelijk. Vanaf 2009 zijn, met instemming van de Europese Commissie, in een achttal pilots de landbouwkundige, economische en milieukundige effecten van productie en gebruik van verschillende mineralenconcentraten als kunstmest onderzocht. Gegevens uit het onderzoek [6] dienen voor overleg met de Europese Commissie over een wettelijke erkenning van het mineralenconcentraat als kunstmest. Een belangrijke bottleneck bij de praktische toepassing zijn de lage gehalten in de concentraten : minder dan 10 gram N en K per kg. Hierdoor zijn de kosten voor de toediening van deze meststoffen relatief hoog. Voor het winnen van fosfaat uit mest is verbranding een mogelijke route. Momenteel wordt de as met fosfaat na vergassing en verbranding gebruikt in asfalt voor snelwegen, wat een onomkeerbaar verlies van de nutriënten betekent. Bij de verbranding van pluimveemest is een meer duurzame weg gekozen: calciumfosfaat wordt teruggewonnen en geleverd aan de kunstmestindustrie. Nieuwe technieken bieden goede mogelijkheden om het fosfaat na de verbranding terug te winnen uit de as met behoud van de biologische beschikbaarheid, zoals bij de verbranding van zuiveringsslib is aangetoond. Parallellen met watersector Al enkele decennia wordt de mest van vleeskalveren grotendeels centraal verwerkt. De verwerkingstechnieken zijn vergelijkbaar met die in de waterzuivering: scheiden en (de)nitrificeren. Het effluent wordt geloosd en het slib wordt afgezet naar de landbouw. Mestverwerking Gelderland produceert hierbij in Putten al enige jaren ook kaliumstruviet als bijproduct. In 2012 zijn er enkele proeven met mestraffinage gestart. De mest wordt daarbij na vergisting omgezet in bijvoorbeeld organische mestkorrels, struviet, N en K-concentraten en effluenten. Als dit positieve resultaten oplevert kunnen deze technieken ook op rioolwater worden toegepast. Mogelijk kan het effluent van de raffinage via een rwzi verder behandeld worden. Net als bij menselijke mest is vooral in de varkenshouderij, maar ook steeds meer in de rundveehouderij, onderzoek verricht naar het gescheiden opvangen van urine en faeces. De technieken zijn inmiddels beschikbaar (mestbanden, sleuvenvloer, mestschuiven) maar nog wel

23 storingsgevoelig. De verwachting is dat een verdere doorontwikkeling plaatsvindt, gekoppeld aan kleinere mestplaatsen voor varkens, de zogenaamde varkenstoiletten. Samenwerking tussen de sectoren In 2011 is een studie gedaan in opdracht van de STOWA, het Productschap Vee en Vlees en Waterschapsbedrijf Limburg naar de mogelijke synergie tussen rioolwaterzuivering en mestverwerking [7]. Deze studie richt zich vooral op de verwerking van mest op rioolwaterzuiveringen en concludeert dat de meeste kansen daarvoor liggen in de verwerking van de dunne fractie van de mest. Gezamenlijke verwerking van ruwe mest en rioolwater is moeilijker want dat leidt vooralsnog tot te hoge kosten voor de mestverwerking. Knelpunten Lozing van het effluent van mestverwerking op een rwzi is niet vanzelfsprekend. Ten eerste dient de rwzi voldoende capaciteit te hebben en bij voorkeur te kunnen lozen op groot open water. De waterschappen gaan scherpere eisen aan de lozingen stellen in verband met de Kaderrichtlijn Water. Daarbij komen vanuit de maatschappij vragen over ziektekiemen, hormonen, zware metalen en antibiotica in dit effluent. Nader onderzoek naar deze stoffen is noodzakelijk. Alleen dan kunnen oplossingen worden geformuleerd en kunnen garanties worden afgegeven over deze lozingen. Momenteel worden proeven gedaan bij Slibverwerking Noord-Brabant met het meeverbranden van dierlijke mest bij de verwerking van zuiveringsslib. Dit is interessant nu het mogelijk blijkt te zijn om het fosfaat uit de as van de slibverbrandingsinstallatie terug te winnen. Toch valt ook deze route relatief duur uit voor de verwerking van mest omdat zuiveringsslib nu eenmaal vuiler is dan mest. Hierdoor is de verwerking van slib duurder en ditzelfde tarief zal ook toegepast moeten worden op de verwerking van mest. Een ander punt is dat de hoeveelheden mest en slib niet vergelijkbaar zijn. Uitgedrukt in P en N is het volume aan mest in Nederland een factor vijf groter dan het volume aan zuiveringsslib. Daardoor vormt eventuele restcapaciteit in de slibverbranding of de rioolwaterzuivering maar een klein deel van de noodzakelijke verwerkingscapaciteit van mest. Een praktische samenwerking tussen de watersector en mestverwerking is ook om andere redenen moeilijk. Zo is de watersector sterk centraal en publiek georganiseerd in enkele relatief grote waterschappen, terwijl de mest geproduceerd wordt bij een groot aantal kleine ondernemers. Hierdoor is de wereld van de mestverwerking sterk gericht op praktische, kleinschalige en goedkope oplossingen die zich in zeer korte tijd kunnen terugverdienen. De watersector heeft juist veel geïnvesteerd in installaties met een lange levensduur en is daardoor minder flexibel. De grotere mate van centralisatie in de waterzuivering biedt anderzijds de mogelijkheid om zaken met een zekere schaalgrootte aan te pakken. Een goed voorbeeld zijn de centrale slibverbrandingsinstallaties in Moerdijk en Dordrecht die al in de jaren 90 zijn gerealiseerd. Dit terwijl een centrale kippenmestverbranding pas na een lange aanloop in 2008 in bedrijf kon worden genomen omdat het zeker stellen van voldoende aanvoer voor problemen zorgde. Een andere mogelijkheid is om slib en mest apart te verwerken in een unit en synergie te halen uit bijvoorbeeld het gezamenlijk winnen en inzetten van warmte en het toepassen van dezelfde technieken in de verschillende stromen.

24 Kansen De meeste kansen voor samenwerking tussen de mest- en de waterwereld liggen in de ontwikkeling van nieuwe technieken voor de verwerking van rioolwater en mest. Juist op dit punt kunnen de sectoren elkaar inspireren en daardoor komen tot geheel nieuwe concepten. Vervolgens kan doorontwikkeling plaatsvinden op een manier die past bij de eigen sector. De mestverwerking kan baat hebben bij de langetermijnoriëntatie van de watersector, die ruimte biedt voor compleet nieuwe technieken. De watersector kan juist baat hebben bij praktische en goedkope toepassingen in mestverwerking en de daar aanwezige flexibiliteit om technieken op kleinere schaal uit te proberen. De ontwikkelingen in decentrale behandeling van rioolwater kunnen bijvoorbeeld interessant zijn voor de behandeling van mest en omgekeerd. Juist hier vertonen de te behandelen stromen de meeste overeenkomsten. Vanwege de bestaande, goede riolerings-infrastructuur blijkt het moeilijk om de technieken voor decentrale behandeling van afvalwater door te laten breken. Toepassing van deze technieken bij de decentrale verwerking van mest kan de ontwikkeling versnellen. Voor de verwerking van menselijke uitwerpselen in ontwikkelingslanden is grote behoefte aan nieuwe technieken die niet een uitgebreide riolering en bijbehorend waterverbruik vergen. In de toekomst zijn tekorten te verwachten aan bestanddelen in mest zoals stikstof, fosfor en bepaalde (zware) metalen. Terugwinning van fosfaat en andere nutriënten uit zuiveringsslib krijgt al veel aandacht in huidige onderzoeksprogramma s [8]. De mestverwerking kan hiervan leren, vooral om producten uit mest te maken met een geborgde constante samenstelling. Onlangs zijn in een studie innovatieve technieken voor stikstofterugwinning vergeleken met het gangbare HaberBosch-proces voor kunstmestproductie [9]. Vanwege het hoge directe en indirecte energiegebruik (input aan hulpstoffen) is hergebruik van stikstof nog niet economisch interessant. Hier ligt een gemeenschappelijke opgave voor de water- en mestverwerkingssector. Een ander logisch gebied voor samenwerking is het ontzouten van waterstromen en het winnen van nutriënten uit de dunne fractie. Bij beide processen worden vergelijkbare technieken ingezet, zoals membraantechnieken. De behandeling van de dunne mestfractie kan baat hebben bij onderzoek naar het voorkomen van fouling en de ontwikkeling van ion-selectieve membranen. Ook ontzoutingstechnieken zoals electrospray, superkritisch ontzouten en eutektische vrieskristallisatie kunnen interessant zijn voor het behandelen van de dunne mestfractie. Nieuw voor de watersector is daarbij de focus op de waarde van de zoute fractie. Voor de gewenste transitie naar een bio-based economie is het benutten van alle biomassa-stromen van belang. Zuiveringsslib en mest vertegenwoordigen gezamenlijk een interessant volume. Tot nu toe ligt de focus vooral op de (gedeeltelijke) omzetting van de organische stof in biogas. Voorbeelden uit de rioolwaterzuivering laten zien dat er ook hoogwaardigere stoffen gemaakt kunnen worden, zoals bioplastics, vetzuren en cellulose. Deze technieken zijn niet zonder meer te gebruiken bij de verwerking van mest omdat mest meer vezelrijk materiaal bevat. Toch kunnen deze technieken een aanzet geven tot nieuwe onderzoeksrichtingen bij de behandeling van mest. In alle gevallen zal na winning van de meest waardevolle stoffen een organisch residu overblijven. Thermische verwerkingsmethoden als superkritisch vergassen of een hydrothermische omzetting in een verkoold

25 nutriëntrijk residu (biochar) zijn geschikt voor dergelijke natte stromen. Een gezamenlijke ontwikkeling van dergelijke technieken ligt voor de hand. Conclusie Menselijke en dierlijke mest vertonen grote overeenkomsten in samenstelling (N, P, K, organische stof). Bij de verwerking van zuiveringsslib en mest streeft men steeds meer naar het terugwinnen en optimaal benutten van de hierin aanwezige grondstoffen. De wijze van verwerking is echter nogal verschillend, met enerzijds de grootschalige centrale verwerking van zuiveringsslib en anderzijds de kleinschalige scheiding en vergisting van mest op boerderijen. Juist deze verschillen kunnen wederzijds inspireren: bij de ontwikkeling van decentrale sanitatie kan men voortbouwen op de eenvoudige en relatief goedkope technieken uit de veehouderij. Andersom kan grootschalige mestverwerking profiteren van de ervaringen met meer geavanceerde, duurdere technieken bij centrale verwerking van zuiveringsslib. Ook kunnen waterzuiveraars en mestverwerkers gezamenlijk investeren in de ontwikkeling van nieuwe technieken, bijvoorbeeld voor de terugwinning van mineralen en de productie van bioplastics, vetzuren en cellulose. Naast de samenwerking bij de technologische ontwikkeling ligt ook gezamenlijke verwerking van de fysieke stromen voor de hand. Dit geldt met name voor de dunne fractie van mest, die mogelijk in een rwzi kan worden gezuiverd tot een loosbaar effluent. Zuiveringsslib en mest worden beide beschouwd als een afvalproduct, ook in juridische zin. Zolang ook de grondstoffen die hieruit worden gewonnen als afval worden bestempeld, is het vrijwel onmogelijk om deze volledig tot waarde te brengen. De verwerking van mest en zuiveringsslib blijven hierdoor onnodig duur. Op dit punt is aanpassing van wet- en regelgeving noodzakelijk. En tenslotte, om gezamenlijke verwerking van deelstromen uit beide sectoren te bevorderen is een harmonisatie en ontschotting van wet- en regelgeving voor zuiveringsslib en mest vereist. Alleen op deze wijze kan een levensvatbare, duurzame bedrijfstak ontstaan, die niet primair drijft op subsidies of heffingen en een belangrijke bijdrage levert aan de overheidsdoelen op het gebied van de productie van duurzame energie en het hergebruik van eindige grondstoffen. H2O-online, 17 mei 2013