Kanker, simpel uitgelegd. Ed Roos

Transcriptie

1 Kanker, simpel uitgelegd Ed Roos

2 Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam Omslag: Studio Jan de Boer, Amsterdam tekst en figuren: 2013, Ed Roos isbn nur 870 Zie voor actuele aanvullingen op dit boek. Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk van de Forest Stewardship Council (FSC) mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.

3 Woord vooraf We krijgen allemaal te maken met kanker, bij onszelf of bij familie of vrienden. Het is dus goed nieuws dat het kankeronderzoek in een stroomversnelling is geraakt. De kennis over de ziekte is drastisch toegenomen, met als gevolg ongekende mogelijkheden voor betere diagnose, behandeling en preventie. In de nabije toekomst zal de sterfte aan kanker daardoor sterk kunnen verminderen. De berichten zijn echter niet alleen maar gunstig. Kanker blijkt nog veel ingewikkelder te zijn dan we dachten of hoopten. Voor een realistische inschatting van de nieuwe mogelijkheden is het goed te beseffen dat er ook nog aanzienlijke problemen zijn. De mededeling dat je kanker hebt, brengt altijd een grote schok teweeg. Zeker als je nog geen klachten hebt en het dus volkomen onverwacht is. Hoe kun je longkanker krijgen als je nog nooit hebt gerookt? Waarom krijg je darmkanker als je altijd goed en gezond hebt gegeten? Vervolgens kom je terecht in het medische circuit. De dokter stelt voor om mee te doen met een experimentele behandeling. Het wordt allemaal prima uitgelegd, maar je begrijpt er niet veel van. Je zoekt op internet en leest de voorlichtingsfolders, en er staat ook veel in de krant. Helaas is die informatie onoverzichtelijk en van wisselende kwaliteit, en soms ook moeilijk te volgen als je weinig kennis hebt op dit gebied. Omdat ik in het kankeronderzoek werkte, vroegen vrienden me weleens om uitleg en advies. Soms hadden ze zelf kanker, maar vaak ging het om een familielid of een goede vriend. Ik vond dat knap lastig omdat ik een celbioloog ben en geen arts, maar tot mijn verbazing werd mijn feitelijke wetenschappelijke uitleg altijd erg gewaardeerd. Voor veel mensen is kanker iets onbegrijpelijks dat je treft vanuit het niets. Goede informatie helpt dan om grip te krijgen op de situatie. Het is vaak al een hele geruststelling als je beseft dat het meestal domme pech is en dus niet je eigen schuld.

4 6 Kanker simpel uitgelegd En verder was het nuttig als ik de wetenschappelijke basis van nieuwe therapieën kon uitleggen. Ik heb ook lesgegeven aan verpleegkundigen en doktersassistenten. Zij worden voortdurend geconfronteerd met kanker en stellen zich dezelfde vragen als de patiënt. Voor de dagelijkse praktijk hadden mijn lessen waarschijnlijk niet veel nut, maar de kennis werd toch zeer op prijs gesteld, zoals bleek uit de enthousiaste reacties. Er is dus duidelijk behoefte aan goede informatie, maar een boek voor de geïnteresseerde leek bestond tot mijn verbazing nog niet. Daarom heb ik het zelf maar geschreven. Ik heb geprobeerd de informatie zo begrijpelijk mogelijk op te schrijven. Vaktermen en moeilijke woorden heb ik vermeden. De hoofdstukken zijn kort en worden afgesloten met een samenvatting van de belangrijkste punten. En voor een beter begrip zijn er eenvoudige figuren. Voor wie zich verder wil verdiepen, is het toch nuttig om de vaktermen te kennen. In de bijlage geef ik een overzicht van die termen, gerangschikt per hoofdstuk. Het manuscript is gelezen door vrienden en kennissen en aangepast op basis van hun suggesties. Ik durf daarom wel te beweren dat dit boek voor de meeste lezers, ook zonder basiskennis, goed te volgen is. Als je weinig weet van celbiologie is het wel raadzaam om niet alles in een keer achter elkaar te lezen, want dat is wel heel veel informatie ineens. Enkele meer technische stukken, die ik toch onmisbaar vond, zijn geplaatst in aparte kaders. Die kun je eventueel overslaan. De hoofdstukken kunnen apart van elkaar worden gelezen. Als je weinig basiskennis hebt, is het wel aan te raden om te beginnen met de inleiding en de eerste tien hoofdstukken. Ik was bijna veertig jaar onderzoeker in het Nederlands Kanker Instituut-Antoni van Leeuwenhoek ziekenhuis (NKI-AVL). Ik deed vooral onderzoek naar uitzaaiing, de verspreiding van kanker door het lichaam. Ik weet natuurlijk het meest van mijn eigen vakgebied, maar in het NKI-AVL worden alle aspecten van kanker onderzocht, van elementaire biochemie tot de nieuwste behandelingen in het ziekenhuis. Er zijn uitgebreide contacten tussen onderzoekers en artsen en er zijn veel lezingen, ook door experts

5 Woord vooraf 7 van elders. Ik heb zo alle ontwikkelingen op een breed terrein van nabij meegemaakt. Maar voor de zekerheid zijn de hoofdstukken die niet behoren tot mijn vakgebied gelezen en goedgekeurd door veel oud-collega s, zowel door onderzoekers als door artsen. Dat wil niet zeggen dat alle informatie onbetwist waar is. Kankeronderzoek is werk in uitvoering. Veel opvattingen staan nog ter discussie en de meningen van experts verschillen soms sterk. Door de razendsnelle ontwikkelingen veroudert de kennis ook snel. Sinds ik de eerste versie schreef, heb ik al veel moeten aanpassen. Belangrijke veranderingen of toevoegingen die zich na het verschijnen voordoen, zal ik op publiceren. Toen ik in 1973 begon met kankeronderzoek wisten we bijna niets, maar sindsdien zijn de ontwikkelingen heel snel gegaan. Inmiddels is de hoeveelheid kennis duizelingwekkend. Dat biedt veel mogelijkheden voor verbetering van de behandeling van kankerpatiënten. Maar we hebben ook geleerd hoe complex de ziekte kanker is. Geen twee tumoren zijn gelijk, en zelfs vrijwel identieke tumoren kunnen in verschillende patiënten geheel anders reageren op de therapie. Een tumor is een complex weefsel met veel verschillende celtypes die ieder hun eigen rol hebben. Dat beïnvloedt de effecten van de behandeling. De pessimisten wijzen terecht op deze moeilijkheden. De optimisten verwachten grote vooruitgang in de nabije toekomst en hebben daar ook goede redenen voor. Zij wijzen vooral op de mogelijkheden die de nieuwe kennis biedt. Ik zal niet zo ver gaan als sommige experts die menen dat kanker binnen tien jaar een chronische ziekte zal zijn. Daarvoor zijn de vooruitzichten bij bepaalde vormen van kanker nog altijd niet goed genoeg. Maar de sterfte aan kanker zal zeker sterk kunnen verminderen. Ondanks de toename van het aantal patiënten vooral door de vergrijzing daalt de sterfte nu al, en bij sommige vormen zelfs spectaculair, zoals bij borstkanker. Niet minder dan 75 procent van de vrouwen met borstkanker geneest nu volledig. Na het lezen van dit boek kun je deze ontwikkelingen op waarde schatten. Tot slot nog dit: kankeronderzoek is het werk van tienduizen-

6 8 Kanker simpel uitgelegd den onderzoekers over de hele wereld die ieder hun kleine bijdrage leveren, met hulp van veel ondersteunend personeel. Honderden van deze onderzoekers hebben belangrijke ontdekkingen gedaan, waarvan vele doorslaggevend. Ik zou eigenlijk al hun namen moeten noemen en hun werk beschrijven, maar dat zou de leesbaarheid niet bevorderen. Daarom noem ik geen namen. Ik ben me echter bewust dat ik slechts de boodschapper ben. Mijn verhaal is gebaseerd op het vele werk van talloze mensen die met doorzettingsvermogen en groot enthousiasme de geheimen van deze ziekte hebben ontrafeld. Dit boek is uiteraard gebaseerd op dit wereldwijde onderzoek, maar ik noem als voorbeelden toch veel ontdekkingen die in het NKI-AVL zijn gedaan. Het instituut heeft dan ook veel belangrijke bijdragen geleverd. In hoofdstuk 50 leg ik uit waarom de kosten van het kankeronderzoek de laatste jaren zo buitensporig zijn gestegen. Er is dan ook veel geld nodig. Je kunt daaraan bijdragen door een donatie te doen aan het NKI-AVL Fonds. Je kunt donateur worden door een machtiging af te geven voor een jaarlijkse bijdrage. Een eenmalige donatie is ook mogelijk, op rekening t.n.v. NKI-AVL Fonds, partner van KWF Kankerbestrijding. Vermeld in beide gevallen actiecode 68042, waaruit blijkt dat de bijdrage is geïnspireerd door dit boek. Giften zijn onder bepaalde voorwaarden aftrekbaar. Neem voor meer informatie contact op met de afdeling Fondsenwerving van het NKI-AVL:

7 Inhoud Inleiding 13 1 Fouten in het DNA zijn de oorzaak van kanker 17 2 Eiwitten zijn de onderdelen van de celmachine 20 3 DNA-reparaties voorkomen kanker 24 4 Een groot deel van je DNA is rommel 29 5 Kanker is een negatieve loterij, roken is Russisch roulette 31 6 Een fatale mutatie: een schakelaar die aan blijft staan 33 7 De balans tussen groei en zelfmoord raakt verstoord 36 8 De groei van voorlopers van kanker 39 9 En dan gaat het echt mis: mutatie in p Heeft het zin voor verstokte rokers om te stoppen? Chaos in het DNA veroorzaakt resistentie tegen therapie Met welke eiwitten is iets mis bij kanker? Groeifactoren of hun receptoren in de fout Antistoffen tegen kanker en het ontstaan van lymfomen Fosfaat regelt groeistimulatie van de kankercel Het eerst ontdekte kankereiwit is een fosfaatkoppelaar Signalen van groeifactor en receptor bij kanker Remming van een fosfaatkoppelaar onderdrukt CML Een fosfaatkoppelaar remmen heeft effect in melanomen Weigering van een cel om te sterven is ook een oorzaak van kanker De aan-uitschakelaar van de celdeling Baarmoederhalskanker wordt veroorzaakt door een virus Een tumor is een mislukt weefsel Eindstation van groeisignalen: controle over DNA Hoe ontstaan tumorstamcellen? Specialisatie is vaak geblokkeerd in kankercellen Geforceerde specialisatie als therapie 104

8 12 Kanker simpel uitgelegd 28 Uiteinden van DNA en verdeling van DNA bij celdeling Borst- en prostaatkanker en de rol van hormonen Kanker is pas echt gevaarlijk als het uitzaait Waarom zaaien kankercellen uit? Een tumor lijkt soms op een wond die niet heelt Wat hebben maagzweren, hepatitis en asbest gemeen? Signalen voor ontsteking in kankercellen Een eiwit dat kanker remt, maar ook bevordert Waarom is kanker soms erfelijk? Blokkeer de bloedtoevoer en verstik de tumor Een kankercel heeft weinig zuurstof nodig, maar veel glucose De pas onlangs ontdekte belangrijke rol van RNA Bestaat er immuunafweer tegen kanker? Immunotherapie tegen kanker Muizen zijn essentieel voor kankeronderzoek Hoe maak je muizenmodellen voor kanker bij de mens? Kanker van de mens behandeld in de muizenkliniek Meting van activiteit van alle genen voorspelt uitzaaiingen Genezing hangt vooral af van de chirurg Bestraling is tegenwoordig veel preciezer en effectiever Behandeling van verschillende vormen van borstkanker Het ideaal van de strikt persoonlijke behandeling De kosten van het kankeronderzoek 195 De toekomst 199 Bijlage: de vaktermen 205 Index 215

9 Inleiding Het menselijk lichaam bevat meer dan tienduizend miljard cellen. Dat is meer dan duizend keer zoveel als het aantal mensen op aarde. De doorsnede van een cel is ongeveer een honderdste millimeter, en een miljard cellen vormen een bolletje van slechts één centimeter. Cellen zijn dus erg klein. Toch zijn het zeer gecompliceerde machines, met onderdelen zoals schakelaars en pompjes dat zijn allemaal eiwitten. Maar deze vergelijking met een machine doet eigenlijk weinig recht aan de complexiteit. Een cel is meer als een stad, met een centrum en energiecentrales en met de eiwitten als miljoenen inwoners. Die eiwitten hebben verschillende taken zoals opbouwen en afbreken, maar ook het regelen en controleren van alle processen. Net als de inwoners van een stad werken eiwitten samen met andere eiwitten, en hebben ze invloed op nog weer veel meer andere. En bovendien hebben ze vaak verschillende taken die soms niets met elkaar te maken hebben, zoals een bouwvakker tevens vader en voetballer kan zijn. Om het eenvoudig te houden, zal ik eiwitten toch vaak beschrijven als simpele onderdelen zoals schakelaars. Ik heb het ook vaak over een kopieermachine, eiwitfabriek of afbraakmachine, om de processen beter voorstelbaar te maken. Die machines en fabrieken bestaan geheel of grotendeels uit samenwerkende eiwitten. De cel bevat duizenden verschillende eiwitten, van sommige heel veel en van andere heel weinig. Zoals je in een stad maar één burgemeester hebt, maar veel bouwvakkers. In totaal zijn het er vele miljoenen. Eiwitten zijn dus heel erg klein, nog veel kleiner dan een cel. De figuren waarop in dit boek een eiwit in een cel te zien is, zijn dan ook niet op schaal. Stel je een mens voor in een stad met een doorsnede van een kilometer of vijf, dan heb je een idee van de juiste proporties. Maar dan wel een stad in drie dimensies, of beter: een gebouw zo groot als een stad met duizend of meer verdiepingen.

10 14 Kanker simpel uitgelegd Cellen maken de eiwitten zelf, op basis van een code die vastligt in het DNA. Dat is een lange draad die tienduizend keer dunner is dan een haar. De totale lengte is echter meer dan twee meter. Dit DNA ligt opgerold als klosjes garen in het centrum, de celkern. Het is belangrijk dat de code intact blijft, dus schade aan het DNA wordt voortdurend gerepareerd althans bijna altijd. Een enkele keer lukt het niet en ontstaat een beschadiging van het DNA, een mutatie, die kan leiden tot een fout bij het maken van een eiwit. Dat kan het begin zijn van kanker, zoals ik zal beschrijven in de eerste hoofdstukken. Om een eiwit te maken, wordt van een deel van het DNA een kopie gemaakt, die dient als werkopdracht voor de eiwitfabriek. Daarvoor moet het DNA van een klosje af, zodat de kopieermachine erbij kan. Of dit ontrollen wel of niet plaatsvindt wordt precies geregeld, zodat de juiste eiwitten worden gemaakt (dus bijvoorbeeld geen herseneiwitten in de lever). In kankercellen gaat dit vaak mis. Hoe weet een cel wat hij moet doen als de omstandigheden veranderen, bijvoorbeeld bij een huidcel die zich opeens in een wond bevindt? Daarvoor heeft de cel aan de buitenkant een groot aantal voelsprieten (receptoren) die reageren op de veranderde omgeving, zoals het bloedkorstje dat op de wond zit. Deze signalen worden doorgegeven via een serie eiwitten die werken als schakelaars die de reactie van de cel in gang zetten. Er moeten extra cellen worden gemaakt om de wond te dichten. Daarom krijgt de cel via de schakelaars de opdracht om te delen. Door bepaalde mutaties in het DNA worden schakelaars soms zodanig veranderd dat ze verkeerde signalen geven. Hierdoor kan de cel gaan delen terwijl dat helemaal niet nodig en niet gewenst is. Dat is het begin van kanker. Bij vernieuwing van weefsels komen er steeds nieuwe cellen bij en moeten er dus evenveel cellen doodgaan. Dat doen ze letterlijk door zelfmoord te plegen. Er zijn mutaties waardoor deze zelfmoord wordt voorkomen. Ook dat is een belangrijke oorzaak van kanker. De meeste organen van ons lichaam worden voortdurend vernieuwd door vrijwel alle cellen te vervangen. Soms gebeurt dit heel vaak, zoals in de darm, de huid en in het bloed. Het begint met zo-

11 Inleiding 15 genaamde stamcellen waarvan er maar zeer weinig zijn. Het kenmerk van stamcellen is dat na deling de helft van de dochtercellen stamcel blijft. Zo houd je altijd een voorraad stamcellen in stand. De andere helft zorgt voor de vernieuwing. Die deelt nog een paar keer, waarna de ontstane cellen zich specialiseren tot bijvoorbeeld darmcellen. Bij kanker is dit proces ontregeld geraakt. Een tumor is dan ook eigenlijk een mislukt stuk weefsel. Zo is darmkanker een mislukt stukje darm, maar het is, hoe ontregeld ook, wel degelijk een weefsel. Het bevat zowel een soort stamcellen als cellen die min of meer gespecialiseerd zijn. Dat zijn dus allemaal kankercellen, maar hun eigenschappen verschillen aanzienlijk. Pas recent is gebleken dat de therapie op die verschillende kankercellen niet hetzelfde effect heeft. Dit inzicht kan de behandeling in de toekomst hopelijk aanzienlijk verbeteren. Een tumor bevat ook cellen die zelf geen kankercellen zijn, zoals de cellen die de bloedvaten vormen. Verder lijken veel tumoren een beetje op een wond en bevatten ze naast kankercellen allerlei cellen die je normaal alleen in een wond aantreft. Die cellen blijken invloed te hebben op de groei van de tumor en ze helpen de kankercellen ook om de therapie te overleven. De effectiviteit van de behandeling kan mogelijk worden verbeterd als die hulp wordt geblokkeerd. Er zijn nu fantastische nieuwe technieken waarmee mutaties in een tumor snel kunnen worden gevonden. Ze zijn in meer dan tweehonderd genen aangetroffen. Genen zijn stukjes DNA met de code voor één eiwit. Er kan dus met meer dan tweehonderd eiwitten iets mis zijn. Een enkele tumor bevat maar een paar van deze mutaties, maar in elke tumor zit weer een andere combinatie. Daardoor is de tumor van elke patiënt weer anders. Sommige mutaties waren nodig voor het ontstaan van de tumor en zijn verder niet meer van belang. Een deel van de mutaties blijft echter onmisbaar voor overleving en groei. De tumor kan dus in principe aangepakt worden als je de door de mutatie veranderde eiwitten kunt blokkeren. Er zijn al geneesmiddelen gemaakt die een aantal van deze eiwitten kunnen remmen. Als je alle mutaties kent, zou je de behandeling daar dus heel precies op kunnen aanpassen. Deze persoonlijke therapie is de hoop voor de toekomst. Het zal nog

12 16 Kanker simpel uitgelegd wel even duren voordat dit werkelijkheid is, omdat voor alle mutaties aparte geneesmiddelen moeten worden ontwikkeld en getest. Mutaties in het DNA zijn dus de essentie van kanker en daarom begint dit boek met de basis van alles: het DNA.

13 1 Fouten in het DNA zijn de oorzaak van kanker Kanker is een ziekte van het DNA. Om te begrijpen wat kanker is, moet je dus weten wat DNA is. Kanker ontstaat door mutaties (veranderingen) in het DNA, dat de code bevat voor al het leven. Je zou misschien denken dat zo n code verschrikkelijk ingewikkeld moet zijn. Het was dan ook een grote verrassing toen ontdekt werd dat de code buitengewoon simpel is. De tekst bestaat uit slechts vier letters: A, T, C en G. Dat zijn de bouwstenen van het DNA, en de letters zijn afkortingen van hun chemische namen. Die bouwstenen zitten in twee ketens, die samen een soort ritssluiting vormen. De code is de volgorde van de letters in één van de ketens. De bouwstenen van de twee ketens zitten aan elkaar vast, waarbij een A altijd aan een T vastzit, want die hebben twee tandjes, en een C altijd aan een G, met drie tandjes. Andere combinaties, zoals een A aan een C, dus twee tandjes aan drie tandjes, passen gewoon niet. De tweede keten is zoiets als een negatief van een foto, en is nodig om een kopie te maken als een cel deelt. De ritssluiting wordt dan losgetrokken en aan beide helften worden nieuwe bouwstenen gekoppeld, met steeds weer A tegenover T, en C tegenover G. Het resultaat is twee ritsen met precies dezelfde tekst (figuur 1). De mensheid heeft zich eeuwenlang afgevraagd hoe je eigenschappen van je ouders erft, maar niemand had gedacht dat het zo simpel kon zijn. Vanaf heel vroeg in de evolutie is de code zo doorgegeven, van ouder op kind. Maar ook in een volwassen mens delen cellen zich, en wel miljarden per dag. Weinig mensen beseffen dat je elke week een vrijwel nieuwe darm krijgt. Je darmcellen zijn volgende week dood en vervangen door nieuwe. Ook andere lichaamsdelen vernieuwen voortdurend, hoewel meestal minder snel. Daarvoor moeten veel cellen zich delen.

14 18 Kanker simpel uitgelegd Figuur 1: De DNA-ritssluiting (links) wordt gesplitst en nieuwe bouwstenen worden ingebouwd, met een C aan een G (drie tandjes), en een A aan een T (twee tandjes). Resultaat: twee dezelfde ritsen, de code is verdubbeld. De DNA-code van de mens bestaat uit drie miljard letters, dat is zoveel als ongeveer tweehonderd dikke, dichtbedrukte telefoonboeken met kleine letters. Voor elke nieuwe cel moeten dus drie miljard bouwstenen worden ingebouwd, en dat in miljarden cellen per dag. Je zou verwachten dat dit wel eens fout gaat, maar dat gebeurt verbazend weinig. De kwaliteitscontrole is streng, maar dat is ook begrijpelijk want de code moet behouden blijven met zo weinig mogelijk fouten. Soms gaat het toch mis, een enkele keer spontaan, maar veel vaker door oorzaken van buitenaf, zoals roken. De rook van een sigaret of sigaar bevat een waslijst aan stoffen die de bouwstenen van het DNA kunnen beschadigen. Als er daardoor tandjes ontbreken, worden niet de goede bouwstenen ingebouwd. Tegenover een beschadigde G (normaal drie tandjes) zit dan niet een C (drie tandjes) maar bijvoorbeeld een A (twee tandjes). Bij de volgende celdeling wordt dan ten onrechte een T ingebouwd tegenover deze A (figuur 2). Ook het uv-licht van de zon beschadigt het DNA en veroorzaakt mutaties. Zolang de bouwstenen beschadigd zijn, kunnen ze nog als fout worden herkend en worden gerepareerd. Maar als bijvoorbeeld een GC-koppel eenmaal vervangen is door een TA, dan is het weer normaal DNA. Er lijkt niets mee mis te zijn en daarom wordt

15 1 Fouten in het DNA zijn de oorzaak van kanker 19 Figuur 2: Door roken wordt een G beschadigd, er ontbreekt daardoor een tandje. Het gevolg is dat daartegenover ten onrechte een A wordt ingebouwd, en dan bij de volgende deling daartegenover gewoon weer een T. De code is definitief veranderd van CAGT in CATT. het niet meer gerepareerd. Deze toestand wordt pas bereikt na twee celdelingen en daarom ontstaan mutaties meestal alleen in cellen die delen. De meeste cellen in je lichaam delen zich nooit meer en kunnen dus geen kankercellen worden. Zelfs een enkel trekje van een sigaret leidt tot forse schade, en niet alleen tot eenvoudige een-letter-mutaties. Soms verdwijnen meerdere letters of zelfs hele stukken tekst. Verder ontstaan er ook breuken in het DNA, waarbij de rits dus helemaal is doorgeknipt. Als er meerdere breuken zijn, worden soms de verkeerde brokstukken aan elkaar gelast. Het resultaat kun je vergelijken met een boek waarvan de tekst midden in een woord in hoofdstuk 1 stopt, en dan midden in een woord in hoofdstuk 13 verdergaat. De code klopt dan echt niet meer, met vaak ernstige gevolgen. Maar als één trekje al schadelijk is, waarom krijgt een roker dan pas na vele jaren longkanker, en waarom kunnen zware rokers soms wel honderd jaar worden zonder kanker te krijgen? Dat is pas te begrijpen als ik de gevolgen van deze mutaties heb uitgelegd.

16 20 Kanker simpel uitgelegd DNA bevat een code van vier letters die bij de celdeling exact wordt gekopieerd. Roken en uv-licht beschadigen de letters van het DNA. Zo ontstaat een mutatie. Meestal worden mutaties alleen in delende cellen definitief. 2 Eiwitten zijn de onderdelen van de celmachine DNA bevat de code voor het maken van eiwitten en door kankerverwekkende mutaties verandert de werking van die eiwitten. Maar wat is eigenlijk een eiwit? Ons lichaam bevat meer dan tienduizend miljard cellen, en elk van deze cellen, hoe klein ook, is een machine met duizenden verschillende onderdelen, zoals schakelaars en pompjes. En dat zijn allemaal eiwitten. Eiwitten zijn de uitvoerders van vrijwel alle activiteiten in ons lichaam en in onze hersenen. Ze worden allemaal op dezelfde manier gemaakt van twintig verschillende bouwstenen die ook met letters worden aangeduid. Ze worden in de eiwitfabriek van de cel aan elkaar gekoppeld in een volgorde die wordt gedicteerd door de DNA-code (figuur 3). Figuur 3: Eiwitten worden gemaakt door twintig verschillende bouwstenen aan elkaar te koppelen in een volgorde die wordt bepaald door de DNA-code. De bouwstenen hebben aan één kant gelijke schakelelementen die aan elkaar worden gekoppeld, en aan de andere kant structuren met verschillende eigenschappen.