F I S CH ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN. Chemistry for Sustainability. Flanders Innovation Hub for Sustainable Chemistry

Transcriptie

1 T + F + M + F I S CH Chemistry for Sustainability Flanders Innovation Hub for Sustainable Chemistry Chemistry for Sustainability Jan Ma Dia Bou B-1 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN jvan ww

2 Chemistry for Sustainability Chemistry for Sustainability ONTWIKKELD OP: INITIATIEF VAN : BEGELEIDING EN REDACTIE: MET DE MEDEWERKING VAN: jvanhavenbergh@fi-sch.be FISCH vzw Flanders Innovation Hub for Sustainable Chemistry B. Römgens en J. Vanden Berghe Duboisstraat 39 b Antwerpen Tel.: Fax: M, a.c.k. aquaconcept BeNeLux, ACP Belgium, Airliquide, Aveve, Axalta coatings, BASF, B.A.T. Services, Bayer, Beneens, Bio Base Europe Pilot Plant, Blunova, Boerenbond, BOSS paints, Borealis Group, Chemelot, Coatings Research Institute (CoRI), Cropsafe bvba, De Neef Chemical Processing nv., Desotec N.V., Dupont, Ecover, Eni Gas & Power nv/sa, EOC Group, essenscia, EWI, FEBEM/FEGE, Huntsman, Indaver nv, INEOS nv, Interscience, Jacobs België NV, Janssen Pharmaceutica, KHLim, KU Leuven, Machiels group, Millibeter, Nitto Europe, NV REWIN West-Brabant, OVAM, Recticel, Royal Haskoning, Plarebel, Prayon nv, Proviron Functional Chemicals NV, Segers & Balcaen NV, SIM, SITA, Solvakem, Specialty Polymers Antwerp NV, Taminco, Tessenderlo Chemie, Thomas More, UGent, Universiteit Antwerpen, Van Gansewinkel, Veolia Water Solutions & Technologies, VITO nv, Vlaams Kenniscentrum Water, Volvo cars, VossChemie BeNeLux INHOUDSTABEL Management Summary 4 Managementsamenvatting 6 1 Achtergrond Flanders Innovation hub for Sustainable Chemistry Over FISCH Aanleiding voor het ontwikkelen van roadmaps Doel 9 2 Markt en Technologie Roadmapping Methodiek en structuur De globale roadmap 12 3 De markt Belangrijkste drivers voor valorisatie nevenstromen Selectie van kansrijke stromen voor valorisatie 17 4 Kansrijke stromen voor valorisatie Afval van organische solventen Afval van zouten en zoutoplossingen Residuen van destillatie en chemische reacties Gebruikte katalysatoren Afval van verf, lak en coatings 27 5 Randvoorwaarden voor succesvolle valorisatie Inzicht in beschikbare stromen Industriële Symbiose Symbioseplatform voor technologie en markt Pooling Business cases en haalbaarheidsstudies Ontwikkelen nieuwe business modellen Meer inzicht in de werkelijke risico s Overige randvoorwaarden 36 6 Technologieën 38 7 Ontwikkelpaden en scenario s 43 SEPTEMBER 2014 Bijlage: Globale analyse kansrijke technologieën 46 2 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 3

3 MANAGEMENT SUMMARY AIMS This document describes a roadmap for side and energy. This increasing competition also pushes the jvanhavenbergh@fi-sch.be stream valorisation in the Flemish chemical industry. The scope of the roadmap has been retion. Flemish companies to extensive cost optimiza- stricted to waste and side streams from production The increasing scarcity and price of (basic) raw processes. The postconsumer streams were materials is also an incentive to invest in the addressed in the context of other exercises, such valorisation of side streams so that demand as the OVAM Vlaams Materialenprogramma roadmap for and dependence on primary resources may Kringloop Economie. This roadmap Valorisa- well decrease. tion of Side streams has been developed on the By focusing on more efficient use of materials, initiative of FISCH, Flanders Innovation Hub for the industry is preparing itself for a decreasing Sustainable Chemistry. It is intended to be used availability of (basic) resources at a competitive as a tool to design technical development paths price. and strategies with regard to research, development There is an increasing attention for sustainabilportunities and demonstration. In this respect the opity both by industry and consumers. By using for direct reuse on site as well as reuse raw materials from waste streams companies after more centralised off site treatment were are responding better to the sustainability and explored. The roadmap has been developed both corporate social responsibility (CSR) trends. in a graphical and a textual form and describes This gives them a competitive advantage. the relationships between societal and market trends, framework conditions and technical and R&D challenges. MARKET For Flanders, the chemical industry is of very high importance. The industry is the main contributor to the Belgian trade balance. As a consequence of the large production sites and its central location in Europe, there is an important market potential for valorisation of side streams from chemical industry. Also, in Flanders all relevant market players are present. The main drivers for the valorisation of side streams are: The decline in the competitiveness of the European and Flemish chemical industry as a result of the rise of the BRIC countries and the Middle East and moreover rising costs for labour Participants in the survey, the interviews and workshops did see valorisation of side streams as an opportunity to save on primary resources and to lower costs, not only by reducing waste but as well by direct reuse of their own waste streams. In addition companies identified opportunities to improve their energy efficiency and to generate new revenues by converting waste into materials with high added value. AMBITIONS In the coming years, major breakthroughs have to be realized for numerous process characteristics to enable valorisation of side streams on a larger scale. This involves improving the flexibility, efficiency and performance of processes. The main issues for process development that have been identified are: small-scale economic processing, broad spectrum, low energy consumption but with high recycling efficiency, stability and robustness. Actions should also be taken to achieve a completely correct (selective) collection of side streams, collaboration throughout the whole value chain and optimal process control to facilitate side stream treatment and recovery. TECHNOLOGY AND R&D To achieve the proposed goals, studies and developments are needed in different domains. Within the scope of this roadmap the key technology domains are separation and conversion technologies and ICT. For different side streams hybrid combinations of separation techniques and new membranes or membrane reactors are very promising developments. Research on technologies for better water reuse and on those that combine the separation and conversion of these streams will be important in coming years and will create many opportunities. The collection of chemical data and recording of process parameters will contribute to the development of improved models of process mechanisms and ultimately lead to optimal process automation and management. FRAMEWORK CONDITIONS Creating the necessary conditions is crucial for maximizing side stream valorisation. The process and technology developments mentioned earlier can only have the desired impact if the right framework is provided. A good understanding of the composition and characteristics of streams is essential. It must be absolutely clear that processing and reuse are completely safe and that the performance of products based on recycled side streams is predictable and guaranteed. In order to be able to collect, and possibly pool, these side streams adequate tools and know-how are essential. Furthermore it is necessary that a market for raw materials based on secondary streams is created. This means that applications are specified, that buyers are looked for and mobilized. The Symbiosis platform, where supply and demand are matched in an easy way, is to be expanded. Finally, the legislation needs to be adapted. This is both to eliminate barriers for transport and processing, as well as other measures that promote the reuse of materials. 4 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 5

4 MANAGEMENTSAMENVATTING DOELSTELLING de stijgende kosten voor arbeid en energie. Dit document beschrijft een roadmap voor de va- Deze toenemende concurrentie drijft de Vlaamse bedrijven tevens tot doorgedreven lorisatie van nevenstromen in de Vlaamse chemische industrie. De roadmap beperkt zich hierbij vooral tot nevenstromen uit de productie. De post consumer stromen zijn namelijk opgepakt in het kader van andere oefeningen, zoals de OVAM Vlaams Materialenprogramma roadmap Kringloop economie. Deze roadmap Valorisatie van Nevenstromen is ontwikkeld onder impuls van FISCH, de Vlaamse Competentiepool voor Duurzame Chemie. Deze roadmap is een hulpmiddel om binnen het domein van nevenstromen valorisatie, op sectoraal niveau, ontwikkelingstrajecten en strategieën uit te werken op het gebied van onderzoek, ontwikkeling en demonstratie. Hierbij is zowel gekeken naar mogelijkheden voor on site of direct hergebruik als naar hergebruik na een meer centrale off site herwerking. De roadmap is zowel in grafische als in tekstuele vorm uitgewerkt en beschrijft verbanden tussen maatschappelijke en markttrends, randvoorwaarden en technologische en R&D-uitdagingen. MARKT Voor Vlaanderen is de chemische industrie van zeer groot belang. Deze industrie levert de belangrijkste bijdrage aan de Belgische handelsbalans. Door de omvangrijke productiesites en de centrale ligging in Europa bestaat een belangrijk marktpotentieel voor de valorisatie van nevenstromen uit de chemie. In Vlaanderen zijn alle relevante marktspelers aanwezig. De belangrijkste drivers voor de valorisatie van nevenstromen zijn: De afname van de concurrentiekracht van de Europese en Vlaamse chemie door opkomst van de BRIC landen en het Midden Oosten en kostenoptimalisatie. De toenemende schaarste en prijs van (basis) grondstoffen is ook een drijfveer om in te zetten op valorisatie van nevenstromen, zodat de vraag naar en afhankelijkheid van primaire grondstoffen kan minderen. Door in te zetten op efficiënt materialengebruik bereidt de industrie zich voor op de dalende beschikbaarheid van (basis)grondstoffen aan een concurrentiële prijs. Het toenemend belang van duurzaamheid voor zowel industrie als de consumenten. Door het gebruik van grondstoffen uit nevenstromen spelen bedrijven in op het gewenste duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dit levert dan een competitief voordeel op. Deelnemers aan de enquête, de interviews en workshops zien het valoriseren van nevenstromen vooral als een mogelijkheid om op primaire grondstoffen te besparen en daarmee de kosten te verlagen door het terugdringen van afval alsook het direct hergebruiken van eigen nevenstromen. Daarnaast zien bedrijven mogelijkheden om ook de energie-efficiëntie te verbeteren en nieuwe omzet te genereren door het converteren van afval in materialen met een hoge toegevoegde waarde. AMBITIES In de komende jaren moeten belangrijke doorbraken gerealiseerd worden op het vlak van een aantal proceseigenschappen om valorisatie van nevenstromen op grote schaal mogelijk te maken. Het gaat hierbij om verbetering van de flexibiliteit, efficiëntie en performantie van processen. De belangrijkste procesontwikkelpunten die geïdentificeerd werden zijn: kleinschalige economische verwerking, breed werkingsspectrum, laag energieverbruik maar toch met hoog recyclagerendement, stabiel en robuust. Ook dient men te werken aan een volledig juiste (selectieve) inzameling van nevenstromen, integrale ketensamenwerking en optimaal procesbeheer om de verwerking en valorisatie te vergemakkelijken. TECHNOLOGIE EN R&D Om de voorgestelde ambities te realiseren, zijn onderzoek en nieuwe ontwikkelingen nodig in verschillende domeinen. Binnen de scope van deze roadmap zijn de belangrijkste technologiedomeinen scheiding, conversie en ICT. Voor verschillende stromen zijn hybride combinaties van scheidingstechnieken en nieuwe membranen of membraanreactoren zeer kansrijke ontwikkelingen. Ook onderzoek naar technologieën voor beter water hergebruik en technologieën die scheiding en conversie van stromen combineren zullen in komende jaren belangrijk zijn en vele opportuniteiten creëren. Het verzamelen van chemische data en de registratie van procesparameters zal bijdragen tot de ontwikkeling van verbeterde verwerkingsmechanisme-modellen en uiteindelijk leiden tot optimale procesautomatisering en procesbeheer. RANDVOORWAARDEN Het creëren van de nodige randvoorwaarden is cruciaal voor het maximaliseren van nevenstromenvalorisatie. De eerder besproken proces- en technologieontwikkelingen kunnen enkel de gewenste impact hebben indien het juiste kader voorzien wordt. Een goed inzicht in de samenstelling en karakteristieken van stromen is essentieel. Het moet volstrekt duidelijk zijn dat verwerking en hergebruik volledig veilig is en dat de performantie van de producten op basis van gerecycleerde stromen volledig voorspelbaar en gegarandeerd is. Er dienen voldoende hulpmiddelen en kennis aanwezig te zijn om nevenstromen op een betaalbare en eenvoudige wijze volledig juist in te zamelen en eventueel te poolen. Daarnaast is ook nog nodig dat een markt voor grondstoffen op basis van nevenstromen gecreëerd wordt. Dit betekent onder andere dat toepassingen gespecificeerd worden, afnemers gezocht en gemobiliseerd worden en het SYMBIOSE platform, waar vraag en aanbod op een eenvoudige wijze gematched worden, verder uitgebouwd wordt. Tot slot dient de wetgeving aangepast te worden. Het gaat hier enerzijds om wegwerken van belemmeringen voor transport en verwerking en anderzijds om maatregelen die het hergebruik van grondstoffen stimuleert. 6 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 7

5 1. ACHTERGROND 1.1 FLANDERS INNOVATION HUB FOR SUSTAINABLE CHEMISTRY Over FISCH FISCH, de drijvende kracht achter deze roadmap, is een gezamenlijk initiatief van de Vlaamse chemische sector en de Vlaamse overheid, dat zich inzet om de transitie naar duurzaamheid te faciliteren en te versnellen. De missie van de vzw FISCH is concreet: het identificeren, stimuleren en katalyseren van innovaties voor duurzame chemie in Vlaanderen. Het is het eerste chemie kenniscentrum in Europa dat duurzaamheid als belangrijkste criterium neemt voor het beoordelen en realiseren van projecten. FISCH is het Micro-Algen Miniatuur chemie-fabriekjes van de toekomst Scheidingstechnologie Hoe zuiverder, hoe beter Polymeer Kinglopen Kunststoffen oneindig hergebruiken Kennistools Kennis is macht resultaat van een haalbaarheidsstudie van chemiebedrijven, chemieprofessoren en kenniscentra naar een innovatieplatform voor duurzame chemie in Vlaanderen, die werd uitgevoerd onder leiding van essenscia. FISCH structureert zijn activiteiten in zeven innovatieprogramma s. Deze innovatieprogramma s zijn zorgvuldig gedefinieerd en kaderen binnen een strategische innovatieagenda, die de belangrijkste doorbraakthema s omvat voor een meer duurzame chemie in Vlaanderen. Hernieuwbare Chemicaliën De kracht van de natuur gebruiken Microprocestechnologie Hoe kleiner, hoe efficiënter Valorizatie van nevenstromen Afval wordt grondstof FISCH Innovatie Programma s FISCH creëert een forum waar kleine, middelgrote en grote bedrijven uit alle Vlaamse industriesectoren door open samenwerking, onderling en met de kennisinstellingen, duurzame (bio)chemische oplossingen realiseren die een positieve bijdrage leveren tot het oplossen van de huidige en toekomstige maatschappelijke uitdagingen Aanleiding voor het ontwikkelen van roadmaps FISCH heeft de taak op zich genomen om op maat van de Vlaamse chemie-gebruikende industrie duidelijke ontwikkelpaden bloot te leggen voor technologische innovaties die zullen bijdragen tot een duurzame chemiesector. De wereld na 2030 zal in vele opzichten verschillen van de wereld vandaag, bijvoorbeeld door nieuwe klantenverwachtingen, toenemende schaarste aan grondstoffen en veranderende procesomstandigheden. De Vlaamse chemische industrie wil zich volop richten op de toekomst. De sector wil haar goede positie op de wereldmarkt behouden en zelfs versterken. Daarom is het van essentieel belang om samen met de chemische bedrijven, hun klanten, hun leveranciers en kennispartners vast te stellen welke belangrijke kansen en uitdagingen er bestaan voor de chemiesector in Vlaanderen. Roadmaps met een concrete strategie werden ontwikkeld voor de Vlaamse industrie voor de volgende zes innovatieprogramma s: 1. Micro-algen 2. Hernieuwbare chemicaliën 3. Polymeer kringlopen 4. Valorisatie van Nevenstromen 5. Microprocestechnologie 6. Scheidingstechnologie Deze roadmaps zijn een hulpmiddel voor FISCH en de Vlaamse chemiesector om in te schatten welke projecten en ontwikkelingstrajecten de meeste toegevoegde waarde kunnen genereren voor Vlaanderen. Een roadmap identificeert korte- en langetermijndoelstellingen, gebaseerd op marktnoden en -trends. De roadmap verbindt deze doelstellingen met specifieke technologische oplossingen en uitdagingen. Een roadmap vormt op deze manier dus een plan dat ontwikkelpaden naar nieuwe producten en processen of opkomende technologieën weergeeft. Roadmaps laten de chemiesector onder andere het volgende toe: - Het bepalen van de sterktes en zwaktes van Vlaanderen in elk van de innovatieprogramma s; - Het maken van strategische, visionaire keuzes voor onderzoek, ontwikkeling en investering op (middel)lange termijn; - Het ondersteunen van consortia van bedrijven om te investeren in strategische R&D-, demonstratie- of infrastructuurprojecten die een belangrijke meerwaarde hebben voor de Vlaamse chemische industrie. De zes roadmaps werden in volle transparantie ontwikkeld met actieve input en medewerking van bedrijven en onderzoeksgroepen actief in de relevante domeinen. Het uitgangspunt voor deze roadmapoefening Valorisatie van Nevenstromen was een desktopstudie uitgevoerd door VITO Doel Het doel van de roadmap Valorisatie van Nevenstromen is het realiseren van meer hoogwaardige valorisatie van afval- en nevenstromen door: - In-house of eigen afval- en nevenstromen hoogwaardiger te valoriseren, intern of door een externe partij - Afval- en nevenstromen te gebruiken als nieuwe, alternatieve grondstof - Nieuwe technologieën te ontwikkelen die kunnen bijdragen aan de valorisatie van nevenstromen in andere sectoren. 8 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 9

6 2. MARKT EN TECHNOLOGIE ROADMAPPING 2.1 METHODIEK EN STRUCTUUR Deze roadmap werd ontwikkeld volgens een 3. Uitwerking van 5 specifieke stromen door middel van groepsinterviews. Tijdens de verdere uit- specifiek en aangepast proces, gebaseerd op de T-Plan-roadmappingmethodiek. De jvanhavenbergh@fi-sch.be T-plan werking is gekeken naar: methodiek is uitgewerkt door de University of a) mogelijke toepassingen van gerecupereerde Cambridge (Centre for Technology Management stromen; en Institute for Manufacturing). DNV-GL heeft b) technologische mogelijkheden en nodige technologische innovaties; specifiek voor de Valorisatie van Nevenstromen roadmap van FISCH deze methodiek aangepast, c) de belangrijkste randvoorwaarden voor het rekening houdend met de omvang van het onderwerp, de overlap met andere lopende initia- succesvol valoriseren van deze nevenstromen. 4. Analyse van de randvoorwaarden voor nevenstromenvalorisatie in een workshop met de sectieven, het tijdskader en de beschikbaarheid van experten uit bedrijven en kennisinstellingen. De tor. roadmap Valorisatie van Nevenstromen is dan ook geen alomvattend studie document, maar een richtingaanwijzer en routekaart die de voorkeuren en keuzes van de participerende Vlaamse bedrijven en kennisinstellingen weergeeft. De op maat uitgewerkte methodiek bevatte volgende acties en stappen: 1. Enquête van nevenstromen: inventarisatie van nevenstromen en bevraging naar doelen, belangrijkste stromen en verbeterpotentieel van de stromen. Uit deze enquête werden 5 stromen geselecteerd voor verdere uitwerking op basis van de resultaten van de prioritering van de doelen, de belangrijkste stromen en het aantal vertegenwoordigers van (chemische) bedrijven dat bereid was om mee te werken. De vijf geselecteerde stromen zijn: - organische solventen, - zouten en zoutoplossingen, - residuen van chemische destillatie, - katalysatoren, - verven en lijmen. 2. Analyse van de belangrijkste technologieën via een desk research (uitgevoerd door VITO) en interviews. Desktop studie: overzicht van verschillende (categorieën) nevenstromen, technologische principes voor verwerking, vewerking, markt, trends en case studies Desktopstudie: overzicht van verschillende (categorieën) nevenstromen, technologische Enquête Nevenstromen: Inventarisatie, belangrijkste doelen en belangrijkste stromen Groepsinterview ZOUTEN Interview technologieën ZOUTEN Groepsinterview SOLVENTEN Groepsinterview DESTILLATIE Interview technologieën SOLVENTEN en DESTILLATIE Finale Workshop: Uitwerking KATALYSATOREN en VERVEN Oplijsten, prioriteren en bespreken randvoorwaarden Aangepaste roadmap methodiek Het roadmappingsproces werd steeds in de unieke context van het Vlaamse landschap geplaatst. Aan de interviews en de workshop hebben in totaal meer dan 45 Vlaamse bedrijven en kennisinstellingen deelgenomen. De resulterende roadmap is dan ook een product op maat van de Vlaamse bedrijven, waarbij innovatie niet aanzien wordt als een antwoord op bedreigingen maar als een reactie op opportuniteiten. 10 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 11

7 2.2 DE GLOBALE ROADMAP De 7 geïdentificeerde PROCES-features bieden de Vlaamse industrie de mogelijkheid om beter De resultaten van de desktopstudie, enquête, jvanhavenbergh@fi-sch.be interviews en workshops werden verwerkt in een in te spelen op de 4 belangrijkste MARKT-drivers, roadmap, waarop onderlinge afhankelijkheden en relaties werden gedefinieerd en in een tijdskader geplaatst. Hiernaast wordt een overzichtsbeeld van de roadmap weergegeven. De grafische weergave volgt de hierboven vernoemde T-plan roadmap structuur. In horizontale stroken worden achtereenvolgens markt-drivers en -barrières, proceseigenschappen, technologische innovaties en randvoorwaarden weergegeven. Met pijlen worden de belangrijkste verbanden tussen deze elementen weergegeven, zoals geïdentificeerd tijdens de workshops. Deze globale roadmap werd opgesteld op basis van input die door de deelnemers aan de workshops werd geleverd. De roadmap kan het beste van onder naar boven gelezen worden. Dan wordt ook direct het belang van de randvoorwaarden duidelijk: zonder deze maatregelen zal het potentieel van de technologische innovaties in de verschillende technologie domeinen slechts beperkt benut kunnen worden. De pijlen tussen TECHNOLOGIE-domeinen en PROCES-features maken duidelijk dat verscheidene technologische maatregelen uit de verschillende domeinen een essentiële bijdrage leveren aan de in de toekomst gewenste performantie van valorisatieprocessen voor nevenstromen. Zo zullen technologische ontwikkeling voor betere scheiding en conversie bijdragen tot robuustere processen, of zullen innovaties in automatisering en dataprocessing zorgen voor optimaal proces beheer. schaarste en prijs van grondstoffen, efficiënt materiaalgebruik, kosten van optimalisatie en de duurzaamheidstrend. Deze 4 drivers helpen op hun beurt dan weer om de concurrentiekracht van de bedrijven en de sector te verhogen. In de volgende hoofdstukken worden de globale roadmap en achterliggende resultaten verder toegelicht. RAND VOORWAARDEN stromen van stromen modellen symbiose cases in risico s beschikbare Juiste inzameling & pooling Business Wetgeving Industriële Demonstratie Meer inzicht Inzicht in Nieuwe TECHNOLOGIE domeinen data processing) Selectieve inzameling Voorbehandeling Stabilisatie Scheiding Conversie (automatisering & ICT PROCES features rendement Decentraal) beheer inzetbaar zuinig (recyclage) Robuust (centraal/ (capex/opex) proces Flexibel Hoog Schaalbaar Energie Lage kost Optimaal MARKT drivers Schaarste & prijs grondstoffen Efficiënt materiaal gebruik Kosten optimalisatie Duurzaamheidstrend Concurrentiekracht 12 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 13

8 3. DE MARKT Niet alleen het economisch streven naar maximale kosten-efficiëntie is een drijvende kracht om meer te gaan inzetten op valorisatie van nevenstromen, ook de ontwikkelingen op het vlak van duurzaamheid en sluiten van kringlopen zetten bedrijven ertoe aan om te optimaliseren en te innoveren. Valorisatie van nevenstromen voor de productie van energie en bruikbare materialen, met een klemtoon op die processen en praktijken die de milieu-impact over de hele levenscyclus reduceren, is van het grootste belang. Verschillende technologische processen voor de doeltreffende behandeling van afval en de daarmee gepaard gaande productie van energie, brandstoffen of bruikbare chemische stoffen, zijn op dit moment reeds beschikbaar of komen op. Toch is er nog een lange weg af te leggen naar de maximalisering van de valorisatie van industriële, huishoudelijke en agrarische afval- en nevenstromen tot nietenergetische toepassingen. Het is hierbij belangrijk dat de ontwikkelingen duurzaam zijn, wat inhoudt dat de innovaties economisch haalbaar, milieuvrien- De recente financiële en economische crisis heeft delijk en sociaal aanvaardbaar zijn. Bijvoorbeeld in de chemische industrie in de Europese Unie zwaar het geval van recyclage betekent dit dat het energieverbruik tijdens recyclage naar een secundaire getroffen en de positie van de Europese sector aanzienlijk verzwakt. Bovendien zijn de toenemende grondstof lager moet zijn dan deze voor de productie van de primaire grondstof, en niet mag leiden tot globalisering, de groeiende concurrentie vanuit Azië en het Midden-Oosten en de dreigende overcapaciteit op de markt, belangrijke en nadelige markt- een significante andere afvalproductie of emissie. ontwikkelingen die de toekomst voor de chemische industrie in Europa, en dus ook in Vlaanderen, mee zullen bepalen. Het is dus uitermate belangrijk dat bedrijven streven naar maximale efficiëntie en kostenreductie, zowel door optimalisatie als door innovatie. Hierbij moet verder gekeken worden dan het eigen productieproces, en moet zowel de input-zijde (grondstoffen) als de output-zijde (niet alleen producten, maar ook afval- en nevenstromen) herbekeken worden. Bij ontwikkelingen die streven naar een meer hoogwaardige valorisatie van nevenstromen, is het een goed idee te vertrekken vanuit de inherente eigenschappen van de nevenstromen alsook vanuit hun positie op de ladder van Lansink. Deze laatste geeft aan op welke manier een afvalstroom momenteel beheerd wordt en kent als het ware een score toe aan de efficiëntie van het kringloopsluiten voor dat bepaald materiaal. Daarnaast kan de meerwaarde van de nevenstroom afgeleid worden: hoe hoger op de ladder, hoe hoger de meerwaarde. De manieren om een nevenstroom hoger op deze ladder te plaatsen, bestaan uit economische en technologische aspecten. Enerzijds dient er een vraag naar de nevenstroom te bestaan of dient een nieuwe markt gecreëerd te worden. Anderzijds dient een nevenstroom door bestaande of nieuwe technologie op zulke wijze behandeld te worden dat het eindproduct voldoet aan de vereisten van de markt (kan zowel kwantitatief als kwalitatief zijn). Het principe van de ladder van Lansink kan als volgt worden samengevat. 1. Bovenaan de ladder staat afvalpreventie. De beste manier om met afval om te gaan, is het afval te vermijden. De chemische industrie streeft hiernaar door optimalisatie van productieprocessen. 2. De tweede sport op de ladder is hergebruik. Hergebruik is het opnieuw gebruiken van het afval zonder dat het een verandering ondergaat. 3. Vervolgens staat er sorteren en recycleren op de ladder. Het is vaak belangrijk dat afval gesorteerd of gescheiden wordt om vervolgens te dienen als grondstof voor eenzelfde product of een ander product. Het aanwenden van innovatieve technologieën is hier vaak een belangrijke factor. De aangewende technologieën zijn vaak productspecifiek en gericht op chemische en fysische eigenschappen van de te behandelen nevenstroom. 4. Indien de vorige stappen niet toegepast kunnen worden, kan het (energierijke) afval verbrand worden met energieherwinning (en rookgaswassing). Hierbij dient het afval te voldoen aan bepaalde acceptatiecriteria gaande van een voldoende hoge calorische waarde tot limieten op bijvoorbeeld chloor- en zware metaalgehalten van het afval. 5. Storten van afval staat onderaan de ladder en dient zoveel mogelijk vermeden te worden. Het storten van gevaarlijk afval kan gepaard gaan met stabilisatie van het afval a priori aan het storten. Tijdens het voortraject van FISCH (o.a. in de FISCHhaalbaarheidsstudie, maar ook tijdens de vele interactieve vergaderingen met de bedrijven), werd vastgesteld dat vraag en aanbod van nevenstromen vandaag in Vlaanderen niet op elkaar aansluiten als gevolg van twee belangrijke hinderpalen. 1. Een matchmaking platform dat resource-behoeften en resource-vragen met elkaar kan verbinden, is afwezig. 2. Er is een gebrek aan de benodigde conversietechnologieën en industriële installaties voor hergebruik, recyclage of omzetting van nevenstromen naar andere grondstoffen voor de aanmaak van producten of energie. De eerste hinderpaal wordt momenteel ingevuld door het SYMBIOSE 1 project, dat zulk matchmaking platform realiseert. Zowel de SYMBIOSE-activiteiten als de activiteiten van FISCH zelf, leiden tot talrijke nieuwe ideeën voor projecten en initiatieven rond het thema valorisatie van nevenstromen. Deze nieuwe projecten en initiatieven zullen op hun beurt een bijdrage leveren aan het wegwerken van de tweede hinderpaal. Met deze roadmap willen we een referentiekader vormen om al deze projectideeën af te toetsen en richting te geven, zodat zij optimaal kunnen bijdragen aan het uiteindelijke doel van dit programma, namelijk maximale valorisatie van nevenstromen in de chemische industrie. De focus van deze roadmap ligt op het hoogwaardiger valoriseren van de afval- en nevenstromen uit de chemische en chemie-gebruikende industrie. Daarnaast kunnen ook afval- en nevenstromen (uit andere sectoren) gebruikt worden als nieuwe, alternatieve grondstof én kunnen technologieën en producten ontwikkeld worden die kunnen bijdragen aan het hoogwaardiger valoriseren van nevenstromen (uit andere sectoren). Als eerste actie voor de uitwerking van deze roadmap, werd een brede online bevraging gedaan bij alle leden van zowel het FISCH- als het SYMBIO- SE-netwerk. Deze bevraging werd opgezet in samenwerking met OVAM, en de resultaten worden gebruikt zowel voor deze roadmap als voor de Roadmap Kringloopeconomie van het Vlaams Materialen Programma. Bedoeling van deze bevraging was enerzijds een beter beeld te krijgen van de belangrijkste drivers voor het valoriseren van nevenstromen, en daarbij horend een inschatting van het verbeterpotentieel van deze drivers, en anderzijds een eerste selectie te maken van concrete stromen. Het belang van een nevenstroom wordt immers niet alleen bepaald door de omvang van die nevenstroom, maar ook door de bereidwilligheid er samen mee aan de slag te gaan. Meer dan 400 personen hebben deelgenomen aan de bevraging. 1 Onafhankelijk Belgisch matchmaking service platform voor de valorisatie van afval en nevenstromen naar materiaal 14 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN /nl/symbiose ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 15

9 3.1BELANGRIJKSTE DRIVERS VOOR VALORISATIE NEVENSTROMEN Een lijst met 14 mogelijke doelen om aan valorisatie nevenstromen te werken werd gedestilleerd uit allerhande Europese en Vlaamse programma s rond nevenstromen en kringlopen. Deze werd aan de deelnemers voorgelegd met de vraag hoe groot het belang van die doelen volgens hen is. Besparen van primaire grondstoffen Vermijden van afval (in productie en keten) Verhogen van materiaal efficiëntie Verlagen van kosten Hoogwaardig hergebruik Recyclage Verbeteren van de energie efficiëntie Verlagen van de ecologische voetafdruk Producten met hoge waarde en betrouwbaarheid Terugdringen uitstoot broeikasgassen Verhogen functionaliteit van materialen Landfill verminderen Gebruik van bio-gebaseerde materialen Creëren van werkgelegenheid Resultaten bevraging: belang van de doelen. De weergegeven waarden zijn gewogen waarden waarbij volgende weging werd gebruikt: niet =0, beperkt =1, groot =2, zeer groot = 3 De vijf belangrijkste drivers om in te zetten op valorisatie van nevenstromen zijn: besparen van primaire grondstoffen, vermijden van afval (in productie en keten), verhogen van materiaalefficiëntie, verlagen van kosten en hoogwaardig hergebruik. Wanneer enkel de resultaten van de bedrijven uit de chemische sector geanalyseerd worden, komt het Verlagen van kosten als belangrijkste doel naar voren, en komt Verbeteren van de energieefficiëntie de top vijf binnen ten koste van Hoogwaardig hergebruik. Deze drivers weerspiegelen de algemene trends en drivers voor duurzame chemie. Het verbeteren 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 van de energie-efficiëntie en het besparen van primaire grondstoffen zijn van belang omwille van de dreigende schaarste en stijgende prijzen van (primaire) grondstoffen. De toenemende duurzaamheidstrend zet de industrie ertoe aan om afval te vermijden en zoveel mogelijk nevenstromen te recycleren en te valoriseren. Deze trends, evenals de drivers voor kostenoptimalisatie en efficiënt materiaalgebruik, dragen allen bij tot het verhogen van de concurrentiekracht van de Europese industrie, dewelke onder druk staat door de opkomst van de BRIC landen en het Midden Oosten. Vervolgens werd de deelnemers gevraagd om het verbeterpotentieel van deze doelen in te schatten. Van de vijf hoofddoelen scoren er vier op het vlak van verbeterpotentieel hoog tot zeer hoog volgens meer dan 70% van de deelnemers. Het verbeterpotentieel van het doel Verlagen van kosten wordt beduidend lager ingeschat, ongeveer 50% van deelnemers scoort dit gering tot redelijk. 3.2 Selectie van kansrijke stromen voor valorisatie De hoeveelheden van typische afvalstromen uit de chemische en chemie-gebruikende industrie staan weergegeven in Tabel 1. Deze lijst met categorieën nevenstromen werd verder aangevuld met een aantal bijkomende stromen die vanuit de werking van SYMBIOSE en FISCH reeds als belangrijk naar voor kwamen, namelijk: Productie-afval van de kunststofverwerking (de categorie plastic afval wordt hierdoor vanaf nu als post consumer afval beschouwd) Vervuild water Afval van de waterzuivering (slib, ) CO 2 utilisatie Gemengde stromen Organisch-biologische nevenstromen Afvalstroom beschrijving Hoeveelheid (ton) afval van biociden 514 residuen van destillatie en chemische reacties (incl. logen en wasvloeistoffen) afval van fotochemicaliën afgewerkte katalysatoren Kunststofafval afval van lijm, hars, gom en kit (incl. vochtwerende middelen) afval van minerale en synthetische oliën afval van organische oplosmiddelen afval van oxiderende chemicaliën 67 afval van verf, lak en andere coatings (incl. kleurstoffen en pigmenten) afval van detergenten, zepen en desinfecterende middelen afval van zouten en oplossingen van zouten (excl. cyanides) afval van zuren en basen afval van niet elders ingedeelde chemische stoffen (1) Hoeveelheden bevatten enkel stromen die onder de huidige wetgeving daadwerkelijk onder de definitie van afval vallen. (2) Hoeveelheden bevatten zowel primaire (ontstaan bij de initiële afvalstoffenproducent) als secundaire (ontstaan bij bedrijven die bestaand afval verder verwerken door het te sorteren, recycleren, verbranden ) afvalstromen. (3) De onderverdeling is per soort en niet per sector, zodat een bepaald percentage van de genoemde hoeveelheden eventueel afkomstig kan zijn uit andere sectoren. Tabel 1: Voorbeelden van afvalstromen uit de sector van de chemie met hoeveelheden voor Bron: OVAM bedrijfsafvalstoffen. 16 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 17

10 4 KANSRIJKE STROMEN VOOR VALORISATIE De volledige lijst werd voorgelegd aan de deelnemers met de vraag maximaal vijf stromen aan te oefening (We kunnen enkel verder werken met de interesse om mee te werken aan de vervolg- duiden waarmee we samen aan de slag zouden die stromen waarvoor ook voldoende deelnemers gevonden worden om er effectief mee aan moeten gaan, omdat we daar kansrijk en duurzaam grote innovatieve stappen kunnen zetten. De resultaten van deze vraag staan weergegeven in de de slag te gaan). figuur hieronder. De selectie van stromen waarmee werd verder gewerkt, is niet enkel gebaseerd op de resultaten van deze vraag, maar houdt ook rekening met de volgende twee elementen: - mogelijke overlap of complementariteit met andere roadmaps en lopende activiteiten; - aantal antwoorden op de vraag die peilt naar Plastic afval Productie-afval kunststof verwerking Gemengde stromen Afval van organische solventen Vervuild water Organisch-biologische nevenstromen Residuen van destillatie en chemische reacties CO2 utilisatie Afval van waterzuivering (slib, ) Afval van verf, lak, coatings Afval van zuren en basen Afval van lijmen, resin, gum, kit Gebruikte katalysatoren Afval van minerale en synthetische olie Afval van zout en zoutoplossingen Afval van biociden Afval van detergenten, zeep, ontsmettingsmiddelen Afval van chemische oxidanten Afval van fotografische reacties Rekening houdende met al deze gegevens, werden volgende stromen geselecteerd om mee verder te werken: - Afval van organische solventen - Residuen van destillatie en chemische reacties - Afval van zout en zoutoplossingen - Afval van verf, lak, coatings - Gebruikte katalysatoren 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 Resultaten van de bevraging: belang van de verschillende stromen. Waarden zijn weergegeven in % van de respondenten dat de stroom in de top 5 noemt. De volgende stromen werden niet weerhouden omwille van mogelijke overlap met andere activiteiten: - Plastic afval: deze stroom werd geselecteerd door OVAM als één van de belangrijkste post-consumer stromen voor hun roadmap Kringloop Economie. - Productie-afval van kunststofverwerking: deze stroom is het onderwerp van de FISCH roadmap Polymeer Kringlopen. - Vervuild water: maakt onderdeel uit van het VIS-traject Blauwe Cirkel. - Organisch-biologische nevenstromen: maken onderdeel uit van het VIS-traject VISIONS en worden tevens behandeld in de Key Enabling Technology (KET) roadmap Industriële Biotechnologie. - CO 2 -utilisatie: FISCH heeft reeds een specifieke strategische oefening opgestart rond CO 2 gebruik. Voor de geselecteerde stromen, Afval van organische solventen, Afval van zout en zoutoplossingen, Residuen van destillatie en chemische reacties, Gebruikte katalysatoren en Afval van verf, lak, coatings werd nagegaan welke (nieuwe) toepassingen, valorisatiemogelijkheden en technologische maatregelen zouden kunnen uitgewerkt worden. De belangrijkste algemene technologische ontwikkelingen voor de valorisatie van nevenstromen worden verder toegelicht in hoofdstuk 6. Mogelijke niet-technologische maatregelen voor deze kansrijke stromen in het specifiek, ook algemeen voor een verbeterde valorisatie van nevenstromen, worden besproken in hoofdstuk 5 Randvoorwaarden. 4.1 Afval van organische solventen Markt Solventen en het beheer ervan zijn van groot belang voor de chemische en chemie-gebruikende bedrijven. Voor gebruikers hebben solventen een belangrijke invloed op het totale proces en de productiekosten. Voor solventproducenten zijn het belangrijke producten met vaak een aanzienlijke marktwaarde. Performantere solventen zijn dus onderscheidende productie- of verkoopsfactoren en hierdoor delen zowel gebruikers als producenten vaak pas in een zeer laat stadium, zeker aan derden, informatie over veranderingen en nieuwe introducties in het solventgamma. Solventen worden in grote hoeveelheden en variëteiten gebruikt in de chemie en de farmaceutische sector maar ook in andere sectoren zoals de metaalbewerking, textielsector, elektronicasector, kunststofverwerkende industrie Bepaalde soorten solventen worden in verschillende sectoren gebruikt terwijl andere sectorspecifiek zijn. Belangrijke industriële processen in de chemische industrie waarin solventen worden gebruikt zijn bijvoorbeeld solventraffinage, polymerisatieprocessen, productie van farmaceutische producten en fijnchemicaliën, oppervlaktecoatings en reinigingsprocessen. Algemeen zijn naar de toekomst toe voor solventen een aantal veranderingen en trends te onderscheiden die een sterke impact kunnen hebben op gebruik en recyclage. Zo is er een sterke tendens om mogelijke schadelijke, gevaarlijke of (repro)toxische solventen (voornamelijk producten die opgenomen zijn op de REACH SVHC 2 lijst) te vervangen door meer duurzame alternatieven. Op korte termijn verwacht men de opkomst van biogebaseerde solventen die in de regel echter een kleiner werkingsspectrum hebben dan de huidige traditionele solventen en ook gevoeliger voor degradatie zijn. Vervanging door bio-solventen kan dus als gevolg hebben dat meerdere solventen in procesketens gebruikt zullen worden, met eventueel ook kortere levenscycli vanwege die specificiteit. Kortere levenscycli door specificiteit is op zich ook al een gevolg van kortere levenscycli van materialen en eindproducten waarvoor de solventen worden ingezet. Op langere termijn zien we de opkomst van ionische solventen. Door deze als oplosmiddel voor organische reacties te kiezen, kan een hogere reactiesnelheid en/of betere selectiviteit bereikt worden dan bij gebruik van klassieke solventen. Vanuit de industrie wordt veel interesse getoond voor het gebruik van ionische vloeistoffen als solvent voor katalytische reacties, als katalysator zelf, als solvent voor het uitvoeren van extracties voor de scheiding van metaalionen, of als elektrolyt voor brandstofcellen. Door de relatief hoge waarde, de hoge kost 2 Een zeer zorgwekkende stof (SVHC of Substance of Very High Concern) is een chemische stof (of een deel van een groep van chemische stoffen) waarvoor wordt voorgesteld dat het gebruik binnen de Europese Unie wordt onderworpen aan autorisatie onder de REACH-regelgeving. 18 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 19

11 van opslag en de variëteit aan solventen blijft het Recuperatie van solventen in gecentraliseerde faciliteiten is een gangbare praktijk in vele industrieën, voor de bedrijven belangrijk om de opslaghoeveelheden van nieuwe en gebruikte solventen zo laag maar meer en meer worden afvalsolventen on-site mogelijk te houden. gerecycleerd. De economische haalbaarheid voor recyclage of valorisatie van solventresten of -afval wordt enerzijds bepaald door de calorische waarde van het oplosmiddel en aan de andere kant door de marktprijs van virgin solvent of de waarde van het solvent(-mengsel). Het gaat dan zowel om de waarde van het solvent zelf als om de waarde van de stoffen die met het solvent gemengd zijn. Elke liter solvent die kan worden gerecycleerd met een hogere waarde dan de calorische draagt bij aan een effectieve vermindering van grondstofgebruik. Onder afval van organische solventen verstaan we organische agentia die vervuild zijn, bijvoorbeeld met gesuspendeerde en opgeloste stoffen, andere organische moleculen of producten, water, andere oplosmiddelen, of andere componenten die niet aan het oplosmiddel werden toegevoegd tijdens de productie. De gesuspendeerde of opgeloste stoffen in het solvent hebben een bepaalde waarde die sterk kan verschillen tussen processen of industrieën. Bij solventgebruik voor reinigingsprocessen zullen deze stoffen vaak een lage of helemaal geen waarde hebben. Bij solventgebruik in de farmaceutische sector of in processen met waardevolle metalen, kunnen deze stoffen (bv. API s (Active Pharmaceutical Ingredient) en zeldzame aardmetalen) een zeer hoge waarde hebben. De grotere variëteit aan solventen en de vaak kortere levenscycli zullen in de toekomst een belangrijke impact hebben op de valorisatie van de gebruikte solventen. Optimaal solventbeheer, hergebruik binnen het bedrijf en solvent leasing zullen dan ook belangrijker worden. Een vereenvoudigd schema van een typisch recuperatieproces van solventen wordt getoond in de figuur hiernaast. Niet elke stap wordt noodzakelijkerwijze uitgevoerd. Het herwinnen van oplosmiddelen uit processtromen begint met gepast collecteren en sorteren op de industriële site. De eerste stappen van scheiden en collecteren gebeuren via damprecuperatie en/of machinaal scheiden. Dampen worden verwijderd door condensatie (met behulp van watergekoelde condensors en koeleenheden), adsorptie (van damp beladen lucht) of absorptie (van een gasstroom). Machinaal scheiden omvat verwijderen van water door decanteren en van onopgeloste deeltjes door filtratie, sedimentatie of centrifugeren. Als het oplosmiddel voldoende zuur of alkalisch reageert, kan dit corrosie veroorzaken van de verwerkingsapparatuur en kan het nodig zijn om de ph aan te passen vóór verwerking (neutralisatie). Recente technieken om solventen te scheiden en op voldoende hoge kwaliteit te brengen zijn veelal gebaseerd op destillatie. Zo wordt afscheiding van opgeloste verontreinigingen bereikt door dunne film verdamping en stoomdestillatie. Afhankelijk van de aard van de oplosmiddelen en onzuiverheden, van de vereiste zuiverheidsgraad kunnen gemengde oplosmiddelen gescheiden worden door meerdere destillatiemethoden, zoals batch of continu rectificatie, azeotrope destillatie of vacuüm destillatie. Terwijl destillatie eenvoudig is voor ideale mengsels, is dit meestal niet het geval voor farmaceutische afvalmengsels waarin meerdere oplosmiddelen en ongebruikt reactant complexe azeotropische mengsels kunnen vormen. Azeotrope destillatie is technologisch uitdagend vanwege het gebruik van entrainers die zelf ook weer gerecupereerd moeten worden en een bijkomende bron van verontreiniging vormen. Toepassingen mogelijke routes tot valorisatie Solvent naar solvent toepassingen (recuperatie en hergebruik): - Indien de (markt)waarde van het solvent voldoende hoog is. - Binnen één bedrijf of tussen bedrijven onderling (industriële symbiose). - Recuperatie tot de virgin solventkwaliteit of tot een lagere graad van zuiverheid. - Voor inzet in dezelfde toepassing of andere, minder strenge of laagwaardigere toepassingen. Solvent naar brandstof toepassingen (energetische valorisatie): - Indien de marktwaarde van de nevenstroom door bewerking (zuivering, transformatie ) de calorische waarde van de nevenstroom niet overstijgt. Mogelijke te realiseren technologische maatregelen 1) Hybride scheidingstechnologieën: door het combineren van verschillende scheidingstechnologieën (bv destillatie pervaporatie, extractie pervaporatie) kan een breder gamma van solventmengsels gerecycleerd worden. De combinatie van technologieën is sterk afhankelijk van de aard van de nevenstroom, bijvoorbeeld: - combinatie destillatie pervaporatie voor het verwerken van solventnevenstromen met azeotropen en/of zonder thermosensitieve waardevolle moleculen - combinatie extractie pervaporatie voor waterachtige solventstromen - combinatie extractie extractieve destillatie voor mengsels met weinig verschil in polariteit 20 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN Vereenvoudigde procedure voor de terugwinning van solventen. ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 21 (Bron: VITO desktop studie)

12 2) Selectievere technologieën gericht op een hoog recyclagerendement van contaminanten in het solventmengsel: Markt - Organische solvent nanofiltratie voor homogene katalysatoren of farmaceutische componenten. Dit leidt tot zeer hoge zuiverheden maar is nog duur voor bulkchemie; - Pervaporatie (i.p.v. destillatie): een vloeistofmengsel wordt gescheiden volgens het principe van evaporatie en selectieve permeatie waardoor deze technologie om energetisch/ thermodynamische redenen veel aantrekkelijker wordt dan destillatie; - Extractieve en heterogene destillatie, evt. met inzet van ionische solventen. 3) Multipurpose technologieën, (scheidings)technologieën die meerdere, verschillende solventen en mengsels kunnen verwerken en recuperen, zouden bepaalde voordelen bieden, rekening houdend met mogelijke tendensen naar een kortere levenscyclus van en een grotere variabiliteit in solventen. Destillatie heeft hier een groot voordeel ten opzichte van membraantechnologie. 4) Energiezuinige technologieën zoals membraantechnologie worden kansrijker door de stijgende kost van energie. 5) Plant on a truck : Flexibele, modulaire en zelfs mobiele productie en zuivering units die op de site de nevenstroom verwerkt of valoriseert zodat ophaling en verbranding overbodig worden. Dit concept biedt de mogelijkheid om de recyclage van kleinere stromen aan solventen of stromen die slechts periodiek geproduceerd worden op een economisch interessante manier te verwerken. 4.2 Afval van zouten en zoutoplossingen In het dagelijks taalgebruik wordt onder zout de verbinding NaCl verstaan, maar in de wetenschap en de industrie dekt het begrip zouten een hele brede waaier van verbindingen. Algemeen gesteld is een zout een chemische verbinding bestaande uit positieve ionen (kationen) en negatieve ionen (anionen). Men onderscheidt: Organische zouten: acetaten, acrylaten, oxalaten, stearaten, Anorganische zouten: carbonaten, chloraten, chloriden, chromaten en dichromaten, cyanaten, cyaniden, fluoriden, fosfaten, fosfiden, fosfieten, Organische zouten hebben een breed toepassingsgebied. Dit kan gaan van gladheidsbestrijding van startbanen op luchthavens tot toepassingen in de farmaceutische en chemische sector en voor feed & food (oa voederconservering). Onder organische zouten vallen zowel belangrijke hoeveelheden aan bulkproducten als specialiteiten. De producteisen voor organische zouten zijn vaak streng, zeker in geval van inzet in feed & food en de farmaceutische sector. Anorganische zouten zijn hoofdzakelijk bulkproducten die vaak een relatief lagere marktwaarde hebben en vaak in overmaat aanwezig zijn, met uitzondering van bijvoorbeeld zouten op basis van fosfor of bepaalde metalen met een intrinsieke hogere waarde. Zo is er momenteel een overaanbod aan NaCl op de Europese markt. Door de lage productwaarde is een lokaal aanbod daarentegen belangrijk om dure transportkosten te vermijden. De producteisen voor een aantal anorganische zouten zijn relatief laag, bijvoorbeeld voor strooizout. De nevenstroom zouten komen voort uit de chemische sector maar ook uit andere sectoren zoals de metaalsector. De nevenstromen uit de chemie kunnen we verder nog onderverdelen in volgende sub-stromen: stromen met een enkel zout; stromen met een mix van zouten (bijvoorbeeld calciumchloride/natriumchloride); zoutstromen die organisch materiaal bevatten; zoutstromen die ook zware metalen bevatten. De roadmap richt zich primair op stromen die organische bestanddelen of zware metalen bevatten. Stromen met combinatie van zouten hebben - Strooizout gips - CaCl 2 als droogmiddel - Zwavelzuur - Meststoffen - Chloorgasproductie Tabel 2: Toepassingen voor valorisatie van zoutstromen een lagere prioriteit. Mogelijke toepassingen Toepassingen nieuwe valorisatieperspectief Er zijn al een aantal gekende toepassingen naar valorisatie zoals weergegeven in Tabel 2. De meeste toepassingen hebben echter een zeer lage marktprijs, waardoor valoriseren erg lastig is. Bovendien zijn de stromen vaak erg klein, zijn de concentraties veeleer laag en is het lastig om de kwaliteit of zuiverheid te garanderen. Recupereren vereist daarenboven extra kennis en aandacht en het principieel herdenken van het productieproces waarbij de nadruk niet meer zou moeten liggen op het vermijden (of bv. neutraliseren om te voldoen aan lozingsnormen en afvalrichtlijnen) maar eerder op het creëren van voorwaarden tot valorisatie. - Zuur <-> base Na 2 SO 4 in wasmiddelen - Zout voor ontharders - Zouten voor voeding Mogelijke technologische maatregelen Verschillende technologieën staan ter beschikking of kunnen verder ontwikkeld worden om zoutoplossingen te ontwateren: - membraantechnologie: reversed osmose (RO), nanofiltratie (NF) en ultrafiltratie (UF); - membraandestillatie; - membraanbioreactor; - electrodialyse (ED) met bipolaire membranen; - purificatie/capacitieve deïonisatie (CDI) met membraan (NF, ED); - vrieskristallisatie; - klassieke verdampingstechnieken; - ionische vloeistoffen (zijn momenteel nog erg duur); - oxidatie via UV. 22 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 23

13 4.3 Residuen van destillatie en chemische reacties een gevolg van nevenreacties of procesinefficiënties. Deze residuen zijn een typisch afvalproduct in die zin dat het in hoofdzaak ongewenste componenten bevat die uit een proces verwijderd moesten worden. Er is dus niet echt een markt van residuen zoals er een markt is van bijvoorbeeld solventen of katalysatoren. Destillatieresiduen komen typisch voor in de chemische en de farmaceutische sector. Van een groot deel van de destillatieresiduen is de samenstelling van de residuen goed gekend, maar voor een aantal is de samenstelling complex, variabel in de tijd en onzeker. De residuen bevatten vaak heel specifieke componenten waarvoor soms geen toepassing gekend is. In het geval van thermische destillatie is er vaak schade aan bepaalde componenten in het residu. De residuen zijn vaak moeilijker handelbaar, bijvoorbeeld droge filterkoeken of hoog viskeuze pasta s. De destillatieresiduen bevatten meestal in hoofdzaak organische componenten met hogere of lagere bijmenging van water en/of zouten. De hoeveelheid residu is meestal door procesoptimalisatie beperkt waardoor het verder terugdringen van de stroom niet mogelijk of zeer moeilijk is. Destillatieresiduen worden typisch extern verwerkt, tenzij het intern een bestemming heeft voor calorische valorisatie. Een deel residustromen met hoge calorische waarde en met eigenschappen vergelijkbaar met crude oil (maar dan minderwaardig) vertrekken voor calorische valorisatie met een relatief hoge positieve waarde. Andere laagwaardigere stromen, soms met hoog zoutgehalte en/of complexe en variabele samenstelling, vertrekken voor vergisting (uiteindelijk dus ook calorische valorisatie) met relatief lage of geen waarde. In het algemeen wordt Markt calorische valorisatie gewaardeerd als een robuuste oplossing. Voor nog andere stromen is externe Residuen van destillatie en chemische reacties zijn verbranding nodig omdat deze bepaalde componenten in storende concentraties bevatten. Mogelijke technologische maatregelen Membraantechnologie. Membraantechnologie is heel goed schaalbaar en via plug-and-play divers inzetbaar, maar fouling, d.i. verstopping met verlaging van de doorvoer als gevolg, is een belangrijk aandachtspunt. Een andere grote uitdaging is het gebruik van (GMP approved) solventstabiele membranen waarvoor de laatste 5 jaar diverse succesverhalen in Vlaanderen en UK gekend zijn. Zo kunnen nu bijvoorbeeld investeringen om bepaalde metalen van katalysatoren te recupereren op 6 tot 12 maanden terugverdiend worden. Echter de meeste toepassingen bevinden zich vandaag eerder in high value chemie zoals fijnchemie en farma omdat de kostprijs in bulkchemie vaak nog te hoog is. Bij nieuwe ontwikkelingen dient bovendien rekening gehouden te worden met andere afvalstromen die ontstaan. Idealiter resulteert membraanfiltratie in twee bruikbare stromen. Meer onderzoek is nodig om een goede combinatie met destillatie of voor de behandeling van sterk zure en sterk basische stromen. Chemische cracking tot lagere moleculaire eenheden, eventueel gevolgd door biotechnologische omzetting van sterk heterogene destillatieresidu s tot verbindingen met nieuwe functionaliteiten. Chemische destillatieresidu s zijn vaak zware fracties, d.i. met een hoog moleculair gewicht, welke niet of slechts beperkt bruikbaar zijn in veeleer laagwaardige toepassingen. Door het kraken van deze fractie tot laag moleculaire verbindingen kunnen deze kleinere bouwstenen afhankelijk van hun samenstelling, mogelijk dienen als voedingsbodem voor microbiële processen. Door de grote heterogeniteit van zulke kraakfracties, welke afhankelijk is van het proces en de oorspronkelijke grondstof, zullen de biotechnologische ontwikkelingen voor grote uitdagingen staan. Technologieën om waterstromen te behandelen omdat water in de toekomst duurder zal worden. Nuttige terugwinning van bepaalde componenten (bv zeldzame metalen) en water zelf dat herinzetbaar moet worden. Niet zozeer de stand van de technologie op zich, maar eerder de kost voor de behandeling van water kan een barrière zijn voor het implementeren van zulke processen. 4.4 Gebruikte katalysatoren Markt De huidige markt voor recyclage van gebruikte katalysatoren situeert zich voornamelijk bij wagens, petrochemische processen en olieraffinaderijen. Katalysatoren zijn ook uiteenlopend van aard, gaande van homogeen tot heterogeen en van vaste stof tot vloeibaar. Hun verlies aan katalytische activiteit en/ of selectiviteit noodzaakt dat ze regelmatig geregenereerd worden, tot uiteindelijk vervanging zich opdringt. De vermindering in werking van de katalysator wordt veroorzaakt worden door onder andere een verlaging van het specifiek oppervlak door sintering (veroudering), adsorptie van onzuiverheden, reagentia en/of producten op de actieve sites (vergiftiging), verstopping van de poriën door coke vorming (fouling), vergruizing van de deeltjes door abratie en attritie, het uitlogen van de edelmetalen (leaching) of het verlies van liganden. Hoofddoel van recyclage vandaag is het recupereren van de edelmetalen (Ag, Au, Pt, Pd, Rh, Ir, Ru) vanwege hun hoge marktwaarde. Zonder deze recyclage zouden de katalytische processen economisch minder interessant kunnen zijn. Algemeen gesteld is het terugwinnen/hergebruik van heterogene katalysatoren gemakkelijker en efficiënter dan van homogene katalysatoren gezien het reactiemengsel en de katalysator reeds in fase gescheiden zijn. Anderzijds kan het gebruik van homogene katalysatoren resulteren in contaminatie van het eindproduct of blijft de katalysator integraal aanwezig in het eindproduct als de concentratie voldoende laag is, bijvoorbeeld voor technische toepassingen. Beide trends leiden tot verliezen en om de materiaalefficiëntie te verhogen, lijkt onderzoek naar heterogene katalysatoren ter vervanging van homogene aangewezen. Additioneel leidt de trend om batch processen om te zetten naar continue flow tot nieuwe vereisten voor katalysatoren en zijn homogene katalysatoren op termijn waarschijnlijk minder interessant. Een nadeel is echter dat voor de aanmaak van zeer specifieke gefunctionaliseerde moleculen homogene katalyse de voorkeur geniet vanwege een hogere selectiviteit en activiteit. Door gebruik te maken van geavanceerde technieken zou inzicht in de reactiemechanismen in functie van de aard van de actieve sites moeten leiden tot het ontwerp van heterogene katalysatoren met een zelfde performantie als hun homogene analogen. Toepassingen Direct hergebruik: Direct hergebruik van katalysatoren is moeilijk omdat ze door verlies van selectiviteit en/of activiteit het einde van hun leven bereiken. Direct hergebruik zou eventueel te realiseren zijn via matchmaking waarbij de vereisten voor bepaalde processen gekoppeld worden aan de fysische en chemische eigenschappen van gebruikte katalysatoren. Een hypothetisch voorbeeld is een verlies aan activiteit door metaalsintering terwijl een ander proces bij voorkeur wordt gekatalyseerd door grote metaalpartikels. Naast puur technische vereisten is deze matchmaking echter niet eenvoudig gezien de levensduur en volumes van beide processen op 24 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 25

14 mekaar afgestemd dienen te zijn. Anderzijds zal de recupereren van waarde uit nevenstromen afkomstig stroom na het 2 de, 3 de of meervoudig gebruik nog van katalytische processen. Dit zijn aldus niet enkel steeds gerecycleerd moeten worden. jvanhavenbergh@fi-sch.be de gebruikte katalysatoren maar tevens de samenstellende delen van de katalysator welke aanwezig Recyclage: Ingezamelde katalysatoren kunnen als geheel of deels opgewerkt worden, desnoods door kunnen zijn bijvoorbeeld in oplossing in het eindproduct, het solvent of (afval)water. Tabel 3 bevat een via thermische processen het metaal terug vrij te zetten. De vraag hierbij is echter hoe dit makkelijker, efficiënter, en goedkoper kan. Bij recyclage mers van de workshop als meest relevant werden overzicht van technologieën welke door de deelne- van katalysatoren wordt vaak gekeken naar de recuperatie van de dure metaalfractie terwijl homo- implementatie. aangeduid, alsook een inschatting van hun tijd tot gene katalysatoren vaak dure organische liganden bevatten. Bij verbranding gaat deze waarde volledig verloren. Het selectief vrijzetten en isoleren van deze liganden via adsorptie, precipitatie, extractie of membraantoepassingen kan, indien economisch haalbaar, een oplossing zijn voor de recyclage van de organische fractie van homogene katalysatoren. Mogelijke technologische maatregelen Omdat in deze roadmap de focus ligt op nevenstromen werd tijdens de workshop gekeken naar het Het vervangen van de edelmetalen door andere metalen werd beschouwd als meest relevant, gevolgd door het fixeren van katalysatoren in membranen en direct hergebruik in andere processen. Enkele technologieën zijn in functie van het recupereren van de metaalfractie (in oplossing) terwijl andere zich richten op de organische liganden. Voor de meeste technologieën wordt een relatief snelle implementatie ingeschat terwijl het vervangen van de edelmetalen afhankelijk van de toepassing op korte of lange termijn zal plaatsvinden. Technologie Relevantie Typering Magnetische scheiding 1(*) Membraanfiltratie Elektrolyse, elektrochemie ++ 1 Ionenwisselaars + 1 Vloeistof-vloeistof extractie 1 Selectieve precipitatie + 1 Adsorptie 1 Ultrasoon 1(*) Membraantechnologie voor fixatie en voor katalyse Hergebruik katalysatoren in ander proces Vervanging edelmetalen door andere bv. Cu, Zn, Fe ++++! (**) Nanotechnologie voor katalyse ++ 2 Inertie van bestaande installaties opheffen ++ Legende typering: (1:<3 jaar, 2: 2-10 jaar, 3:>10 jaar) (*) wordt reeds gebruikt daar waar nuttig, (**) afhankelijk van specifiek proces Tabel 3: Technologische maatregelen voor hergebruik katalysatoren 4.5 Afval van verf, lak en coatings Doordat de workshopdeelnemers voor de uitwerking van deze stroom zeer divers waren en er te weinig specifieke deskundigen aanwezig waren, kon er voor deze stroom geen algemene beschrijving van de valorisatiemogelijkheden opgesteld worden. In wat volgt worden enkele concrete stromen en toepassingen besproken, zoals ingegeven en besproken door de aanwezige deelnemers op de workshop. Binnen deze categorie kan men onderscheid maken tussen industriële afvalstromen en postconsumer stromen. Voor de valorisatie van stromen van consumenten zal de bepalende factor de manier van inzameling, de hoeveelheden en de ophaling (logistiek) zijn. Voor de industriële reststromen lijkt, door de complexiteit van de stromen, de valorisatie direct bij de productie-omgeving van de producent plaats te moeten vinden. Immers, de verffabrikant kent de samenstelling van zijn verfresten. In veel gevallen worden herbruikbare verven van dezelfde kleur in een tank gepompt, gemengd en getest. De verf wordt aangepast met additieven en kleurstoffen als dit nodig is, en ten slotte gefilterd. Niet-herbruikbare verf kan voor andere toepassingen ingezet worden, zo kan bijvoorbeeld verf worden geconverteerd naar een additief voor de productie van cement of kunststof. Het CORI (Coatings Research Institute) heeft in de jaren 90 onderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden voor hergebruik van verfresten uit de productie van watergedragen verven voor de bouwsector. De studie zocht een alternatief voor het storten of verbranden. De uitkomst was dat deze verfresten konden hergebruikt worden in de productie van watergedragen verven, ter vervanging van CaCO 3. Dit had geen nadelige effecten op de belangrijkste eigenschappen van de verven. In tegendeel, sommige eigenschappen werden zelfs verbeterd. Deze studie heeft ook aangetoond dat het volledige volume aan jaarlijkse verfresten kon hergebruikt worden in één type verf. (H. Dedeurwaerder. Valorisation des déchets de la fabrication de peintures à l eau, Procedings XXIII FATIPEC Cogress, Brussels 1996). Poedercoatingafval wordt gevormd tijdens het poedercoaten in de vorm van overspray. Dit fijnkorrelige poederafval is meestal samengesteld uit thermohardende of thermoplastische polymeren (pigmenten, vulstoffen en additieven) en kan om verschillende redenen (ook fijne korrelgrootte, gemengde kleuren, aanwezigheid van stof) vaak niet opnieuw worden ingezet als een hoogwaardige poedercoating. Echter, aangezien het materiaal nog niet is uitgehard, bevat het nog steeds de inherente functionaliteit. Poederafval kan worden gerecupereerd en opnieuw aangebracht of kan op een andere manier gerecycleerd worden, bijvoorbeeld als bindmiddel in vezelplaten voor het interieur van auto s. Lakslib kan worden behandeld voor terugwinning en recycling van de organische bindercomponenten die accumuleren als overspray tijdens de verstuiving van oplosmiddel-bevattende tweecomponenten polyurethaanlak. De overspray wordt eerst gewassen met waterige verbindingen die sterk interageren met de isocyanaatgroepen, en optioneel een emulgator. De chemisch gewijzigde overspray wordt dan afgescheiden in de vorm van lakslib door behandeling met stollingsagentia. De geaccumuleerde organische fase wordt gescheiden van de waterfase en onoplosbare bestanddelen. Ten slotte wordt de gewijzigde biologische binder van de organische fase gescheiden. 26 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 27

15 Mogelijke toepassingen Latexverf naar latexverf Post-consumer ingezameld en verwerkt. Waterbasis verf naar waterbasis verf De technologische haalbaarheid hiervan werd reeds aangetoond in een studie van CoRI in Sinds 2012 werden er ook door industriële actoren activiteiten opgestart voor de inzameling en recyclage van post-consumer watergedragen verven. Verfpoeder naar verfpoeder of nieuw materiaal met esthetische look. Bij de productie van verf is bij kleine productie sprake van 20% productieafval, bij grote 2-5%. Het verfpoeder kan omgezet worden naar poeder/verf van lagere kwaliteit, naar materiaal dat nieuwe esthetische looks geeft of naar calorisch materiaal. Omzetten naar verf werkt nu alleen voor witte verf. 90% van de ingezamelde poeders is echter grijs. Breed valoriseren wordt mogelijk als er een technologie komt die economisch-rendabel classificeert op kleur. Mogelijke technologische maatregelen - Eco-designtechnologie en reversed engineering - Goedkope (niet thermische) ontwatertechnologieën - Kleurclassificering en scheiding van poeders - Andere cleaning concepten (zonder water) - Andere verftechnologieën 5. RANDVOORWAARDEN VOOR SUCCESVOLLE VALORISATIE Op basis van de eerste 3 groepsinterviews voor de stromen Organische solventen, Zouten en zoutoplossingen en Residuen van chemische destillatie, werd een lijst van randvoorwaarden voor succesvolle valorisatie van nevenstromen opgesteld. Tijdens de workshop en de uitwerking van de laatste 2 stromen, Katalysatoren en Verven & lijmen, heeft men deze lijst aangevuld en zijn deze voorwaarden geprioriteerd door de deelnemers. De resultaten van de prioritering zijn opgenomen in Tabel 4. De top 7 randvoorwaarden werden met de deelnemers verder besproken en uitgewerkt. Hieronder volgt een uitgebreide beschrijving van de top 7 randvoorwaarden en een korte beschrijving van de overige randvoorwaarden 8 t.e.m. 15 uit de lijst. Randvoorwaarden 1. Inzicht in beschikbare stromen (incl. samenstelling en mogelijke toepassingen) Industriële symbiose Symbioseplatform voor kennis over technologie en markt Pooling van stromen Business cases en haalbaarheidsstudies Nieuwe innovatieve business modellen voor hergebruik grondstoffen 9 7. Meer inzicht op de werkelijke risico s van onzuiverheden 8 8. Wegwerken belemmeringen in wetgeving 8 9. Creëren push vanuit wetgeving Grensoverschrijdende opschaling door Europese wetgeving Faciliteren langdurige afspraken tussen bedrijven of derden t.b.v. opschalen Nadeel hergebruik-stempel compenseren Inertie van bestaande installaties Pilootopstelling Passende/goedkope opslag en logistiek 2 Tabel 4: Randvoorwaarden Aantal stemmen 5.1 Inzicht in beschikbare stromen Wat is het? Het betreft inzicht in alle karakteristieken belangrijk voor valorisatie, inclusief de belangrijkste positieve eigenschappen (functionaliteiten), storende elementen, volume, plaats van oorsprong, continuïteit in samenstelling en volume en mogelijke toepassingen. Het gaat om alle stromen waarover de eigenaar informatie wilt vrij geven, eventueel onder bepaalde voorwaarden. Een goede analyse van de beschikbare stromen kan bepalen waar, wanneer en hoe het bijeenvoegen en scheiden van specifieke stromen best kan plaatsvinden om 28 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 29

16 tot een optimale valorisatie te komen. Dit moet - Omdat het inzicht in de nevenstromen veelal telkens case-by-case geëvalueerd worden. eenzijdig is. Er wordt veel vaker informatie jvanhavenbergh@fi-sch.be gegeven over afval- of nevenstromen die een Waarom is het belangrijk? bedrijf wilt afgeven (haves) dan over nevenstromen die men zou willen gebruiken (wants). Bovendien is over stromen die niet onder de afvalwetgeving vallen vaak veel minder informatie beschikbaar. - Omdat de valorisatie van nevenstromen veelal geconfronteerd wordt met schaalgrootte problemen. De huidige beschikbare scheidingsen valorisatietechnologieën vereisen zeer vaak een zekere schaalgrootte opdat deze economisch rendabel kunnen functioneren. - Inzicht in de beschikbare stromen verhoogt de kans op het identificeren van mogelijkheden om stromen te combineren en te valoriseren. Om te bepalen welke stromen gecombineerd en gevaloriseerd kunnen worden is echter een gedetailleerd inzicht in de mogelijke contaminaties nodig. Waarom is het lastig? - Omdat er een grote diversiteit van stromen is en de kans dat vraag en aanbod elkaar spontaan ontmoeten relatief klein is. Hoewel het SYMBIOSE-project dit probleem reeds een stuk opvangt, blijft het toch een moeilijkheid voor meer valorisatie van nevenstromen. - Omdat er veelal kleine hoeveelheden bij vele producenten aanwezig zijn. Dit impliceert twee moeilijkheden. Deze kleine hoeveelheden dienen opgehaald en verzameld te worden op eenzelfde platform. Doch elke individuele stroom heeft zijn eigen kwaliteit en eigenschappen. Een goede menging dient te gebeuren om de stromen op specificatie te brengen voordat een voorbehandeling of verwerking kan gebeuren. Het is enorm belangrijk om een product te kunnen maken uit vele kleine deelstromen. Dit vergt echter veel kennis en ervaring. - Omdat bedrijven vaak onvoldoende bereid zijn tot het delen van relevante informatie over deelstromen om inzicht te krijgen in mogelijke schaalgrootte. Zo heeft bijvoorbeeld solventgebruik een grote impact op de productie (kost, efficiëntie, performantie ) en dus geven de bedrijven aan derden niet graag inzicht in de evolutie van hun solventgebruik. Zo kan bijvoorbeeld de introductie van een nieuw solvent invloed hebben op het competitief voordeel van een bedrijf en de marktpositie, en wordt dit zo lang mogelijk geheim gehouden. - Veel bedrijven willen niet aanzien worden als een afval- of nevenstromen-verwerkend bedrijf. Hoe kunnen we het aanpakken? - In de eerste plaats bottom-up, dit wil zeggen dat de informatie van de producent of aanbieder van de nevenstroom moet komen, eventueel onder bepaalde voorwaarden. Bijvoorbeeld, door het samenwerken met onafhankelijke derde partijen gespecialiseerd in het beheren van vertrouwelijke informatie op basis van duidelijke protocollen voor datatransfer, -analyse en -communicatie. - Deze bottom-up benadering geeft meer zekerheid dat er energie wordt gestoken in studie op stromen waarvoor bedrijven nieuwe valorisatiemogelijkheden zoeken. - Deze bottom-up benadering kan aangevuld worden met een periodieke analyse van alle stromen op basis van een regionale inventaris, om te onderzoeken welke stromen uit de radar blijven en waarom. - Er dient onderzocht te worden hoe de kost om stromen inzichtelijker te maken (op bedrijfs- en sectorniveau) beheerd kan worden. Dit kan door een onafhankelijke regeling tussen producent/aanbieder en afnemer (eventueel opgelegd door wetgeving), of door een gemeenschappelijk fonds uit subsidies en/of bijdragen uit de chemie. Deze individuele bijdrage kan bepaald worden op basis van het werkelijk gebruik van het fonds en de resultaten van de analyses. - Bij de karakterisering van een stroom kan een onderscheid gemaakt worden tussen een bredere set basisparameters/functionaliteiten die altijd beschikbaar is en een set specifieke parameters/functionaliteiten die case by case geanalyseerd wordt in functie van de onderzochte toepassing. 5.2 Industriële Symbiose Wat is het? Gaat om samenwerking binnen het bedrijf en samenwerking tussen bedrijven. Binnen bedrijven gaat het om samenwerking tussen verschillende interne afdelingen zoals inkoop, R&D, productie en afvalbeheer, maar ook logistiek en marketing. In de keten zijn vaak ook leveranciers, recyclers en/of de consument betrokken bij de valorisatie van nevenstromen. Samenwerking tussen deze verschillende schakels in de keten is dan ook noodzakelijk om tot de meest hoogwaardige valorisatie te komen. Waarom is het belangrijk? De schaarste aan grondstoffen, en de daarmee gepaard gaande bevoorradingsonzekerheid dwingt tot meer efficiënt gebruik van grondstoffen. Hierdoor wordt meer samenwerking (in de beide betekenissen, intern binnen een bedrijf én doorheen de keten) een must. Waarom is het lastig? - Binnen een bedrijf is er vaak onvoldoende competentiemanagement. De afvaldienst heeft vaak onvoldoende kennis over bijvoorbeeld de positieve (= waardevolle) producteigenschappen of marktwaarde van een reststroom. Hierdoor lopen inhoudelijke discussies, zoals het vergelijken van verschillende alternatieven voor valorisatie van nevenstromen vaak zeer moeilijk. - Goede organisatie en samenwerking vergt van de bedrijven lange-termijn-denken. Niet alle bedrijven doen dit (even goed). - Bij bedrijven die financieel gezond zijn wordt afval als afval gezien en is men blij ervan af te zijn. Door tijdsgebrek en andere prioriteiten wordt er vaak geen of weinig aandacht aan gespendeerd. - Indien er (intentie tot) samenwerking is, zorgen (te) strenge grondstofspecificaties er soms nog voor dat nevenstromen niet als alternatieve grondstof kunnen ingezet worden. - De verschillende afdelingen en personen in een organisatie of keten hebben vaak erg verschillende belangen. Zo kan de productieeenheid juist naar het aantal stromen of het volume van de nevenstromen kijken terwijl de afvalbeheerder eerder in de samenstelling en verwerkbaarheid ervan geïnteresseerd is. 30 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 31

17 Hoe kunnen we het aanpakken? (restwarmte, infrastructuur, logistiek, reservematerialen, personeel ). - Het herzien van verantwoordelijkheden inzake jvanhavenbergh@fi-sch.be afval- en nevenstromen. Dit kan bijvoorbeeld door een nevenstroom onder de verantwoordelijkheid te houden van productie (i.s.m. R&D en aankoop) zolang niet is aangetoond dat deze enkel als afval kan afgevoerd worden (door invoeren van bijvoorbeeld afvalcriteria). - Vorming van consortia tussen twee of meer bedrijven om de lasten en de lusten te delen. - Goede omkadering voorzien voor nieuwe samenwerkingen met bescherming van voorgrondkennis en IP. - Federaties, clusters en platformen zoals FISCH, essenscia, SYMBIOSE en Febem kunnen samenwerking stimuleren. - Draagvlak bij het management vergroten. Zij zijn verantwoordelijk voor het lange-termijndenken. - Bepaalde organisaties die actiever werken aan hun lange-termijn-visie kunnen een voortrekkersrol opnemen. Zij kunnen hun collega s binnen de waardeketen dan ook aanzetten hetzelfde te doen en om zo een domino-effect te creëren. - Stimuli vanuit de overheid. 5.3 Symbioseplatform voor technologie en markt Wat is het? SYMBIOSE is een onafhankelijk Belgisch matchmaking service platform voor de valorisatie van, in eerste instantie, industriële afval- en nevenstromen en hun valorisatietechnologieën, maar in een later stadium ook alle andere hulpbronnen Waarom is het belangrijk? Een goede overdracht en ter beschikkingstelling van informatie over markt en technologie is nodig omdat actuele kennis over omvang en samenstelling van stromen, technologieën, toepassingen (inclusief specificaties), business modellen en kosten aan bedrijven en andere organisaties inzicht geeft in wat mogelijk is. Met kennis en voorbeelden kunnen bedrijven verleid worden om, waar passend, kansen voor het valoriseren van nevenstromen op te pakken. Het netwerk kan ook gebruikt worden om (snel) expertises te combineren en in samenwerking met de klant passende business cases uit te werken. Waarom is het lastig? Het huidige SYMBIOSE platform spreekt momenteel te weinig mensen aan langs productiezijde en inkoopzijde. Meestal sturen de bedrijven mensen langs afvalzijde. Er wordt daardoor vooral gekeken naar mogelijkheden om problemen op te lossen. Kansen om materiaalefficiëntie te vergroten of om hoogwaardige grondstoffen goedkoper uit gerecycleerd materiaal te halen, worden hierdoor niet altijd opgepakt. Zonder diepe kennis van de eisen die gesteld worden aan de inputs of grondstoffen is het identificeren van kansen moeilijk. Hoe kunnen we het aanpakken? - Meer activiteiten uitvoeren die gericht zijn op het mobiliseren van de hele keten, zodat ook meer vragende partijen of afnemers van nevenstromen geïdentificeerd worden. - Ontsluiten van de markt met tools voor het in kaart brengen van de producteigenschappen (= waardevolle eigenschappen) van de nevenstromen, naast de bestaande informatie over de afvaleigenschappen. - Externe experten die bedrijfsbezoeken uitvoeren en daarbij ook de verschillende betrokken diensten binnen een bedrijf samen rond de tafel brengen. 5.4 Pooling Wat is het? Combineren van stromen voor betere ecologische en economische verwerking. Door stromen te poolen of samen te voegen kan de benodigde schaalgrootte bereikt worden, kunnen fluctuaties of onregelmatigheden in samenstelling van stromen opgevangen worden, kan de concentratie van bepaalde elementen gecontroleerd worden, etc. Waarom is het belangrijk? Om voldoende schaalgrootte te krijgen voor efficiënte verwerking en om een voldoende groot aanbod te kunnen leveren aan verwerkers of afnemers. Waarom is het lastig op te lossen? Pooling van stromen vereist openheid van de aanbieders/producenten, onder andere over samenstelling en beschikbaarheid van de stromen. Bedrijven zijn terughoudend om de exacte samenstelling en hoeveelheden te geven. Daarom zal het kansrijker zijn als hiervoor onafhankelijke tussenpartijen worden ingeschakeld. Zo kan ook het ownership over producten en kennis geregeld worden. Pooling is ook lastig omdat er grote verschillen zijn in samenstelling en in regelgeving tussen regio s en landen. Het vereist bovendien andere, nieuwe logistieke concepten en reversed logistics (terugname systemen of retour logistiek). Hoe kunnen we het aanpakken? Achtereenvolgens: 1. Overzicht maken van beschikbaarheid en globale samenstelling stromen, bijvoorbeeld via het SYMBIOSE platform. 2. Voor kansrijke stromen meer specifiek de samenstelling en risico s voor valorisatie in kaart brengen. Vereist meer aandacht voor vervuiling. Is niet echt lastig maar vereist wel openheid van de producent. 3. Business case maken en daadwerkelijk poolen van stromen met goede business case. 5.5 Business cases en haalbaarheidsstudies Wat is het? Omdat de valorisatie van nevenstromen vaak om een gemeenschappelijke aanpak vraagt, dienen haalbaarheidsstudies en business cases ontwikkeld te worden. De studies dienen zicht te geven op economische en technische haalbaarheid op korte en lange termijn. Ze onderzoeken wat nodig is voor een substantiële marktontwikkeling. Ook wordt aandacht besteed aan de haalbaarheid en risico s van nieuwe organisatie- en samenwerkingsvormen. De studies dienen naar het hele proces te kijken, d.w.z. niet alleen naar technologie maar ook naar logistiek (inclusief reële lokalisatie) en applicatie. De studies dienen duurzaamheid (LCA) en kost mee te nemen 32 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 33

18 als de twee belangrijkste randvoorwaarden. nevenstromen. Het betreft ook integrale oplossingen waarbij de gehele waardeketen is betrokken, Waarom is het belangrijk? modellen voor afname en terugnamegarantie en Omdat de valorisatie van nevenstromen veelal producentenverantwoordelijkheid. geconfronteerd wordt met schaalgrootteproblemen en vaak om een gemeenschappelijk aanpak Waarom is het belangrijk? vraagt, is op korte termijn behoefte aan haalbaarheidsstudies Optimale (ecologische en economische) valorische om bepaalde matches met technisatie van de meeste stromen vereist (intensieve) barrières uit het SYMBIOSE netwerk extra te ketensamenwerking. De ontwikkeling en toepassing onderzoeken en business cases te ontwikkelen van nieuwe business modellen kan zowel de die valorisatie wel haalbaar te maken. productie van nevenstromen voorkomen als de economisch rendabele valorisatie van nevenstromen Waarom is het lastig op te lossen? stimuleren. Bedrijven zijn vaak onvoldoende bereid tot het delen van relevante informatie over deelstromen om inzicht te krijgen in mogelijke schaalgrootte. Hoe kunnen we het aanpakken? Participatief, met inbreng van expertise over de valorisatieketen. Snel inspelend op geïdentificeerde kansen en met lage administratieve drempel. Het werken met onafhankelijke derde partijen gespecialiseerd in het beheren van vertrouwelijke informatie op basis van duidelijke protocollen voor datatransfer, -analyse en -communicatie, kan tevens motiveren tot participatie. 5.6 Ontwikkelen nieuwe business modellen Wat is het? Nieuwe manieren van werken om kringlopen te sluiten en industriële symbiose te realiseren. Omvat oplossingen zoals chemical leasing of decentrale mobiele of on-site verwerking van Waarom is het lastig op te lossen? - Vereist vertrouwen, openheid en vergaande ketensamenwerking. Bovendien heerst er bij industriële partners vaak nog een negatieve perceptie of een zeker wantrouwen over het samen werken aan de valorisatie van nevenstromen. - Nieuwe modellen komen alleen tot stand als er sprake is van een eerlijke en goede verdeling van verantwoordelijkheden en risico s tussen de verschillende betrokken partijen. Vaak is ook een leidende of trekkende partner nodig. - De ontwikkeling en toepassing van nieuwe business modellen is vaak niet in het belang van grote en/of dominante marktspelers. Hantering van nieuwe business modellen zou in sommige gevallen producten of services van sommige spelers overbodig kunnen maken. Bijvoorbeeld, vele bedrijven doen beroep op externe verwerkers of recyclers voor de recuperatie van hun gebruikte solventen. De hantering van een chemical leasing model tussen de producent van een solvent en de afnemer kan ervoor zorgen dat deze afnemer geen beroep meer zal doen op derde partijen voor de recuperatie van het solvent. - Wet- en regelgeving zijn soms onduidelijk of verhinderen in bepaalde gevallen zelfs de valorisatie van een specifieke nevenstroom. Door de status van afval en/of afvalverwerkend bedrijf bestaan er veel barrières op legaal vlak waardoor afval-ophalende bedrijven een must zullen blijven in de gehele keten. Veel bedrijven wensen niet aanzien te worden ( en hebben dus ook niet de nodige vergunningen) als een afvalverwerkend bedrijf. - Inzicht geven of krijgen in te verwachte tekorten en prijsstijgingen van grondstoffen op korte en lange termijn ligt vaak moeilijk. Als de problemen en kansen voor valorisatie voldoende groot zijn, zullen bedrijven actiever oplossingen bedenken. - Onderzoek van kennisinstituten en investeringen van bedrijven zijn veelal gericht op kansen voor de korte termijn terwijl het valoriseren van nevenstromen vaak op middellange termijn pas rendabel voor bedrijven is. Omdat sprake is van een lange ontwikkeltijd (technologisch en qua business concepten) moet echter nu al geïnvesteerd worden in kennisen netwerkontwikkeling indien onze Vlaamse bedrijven op lange termijn willen profiteren en hun grondstoffenvoorziening zeker willen stellen. Hoe kunnen we het aanpakken? - Invoeren en hanteren van betrouwbare (kwaliteits-)certificaten zodat producenten en gebruikers eerder geneigd zijn grondstoffen op basis van nevenstromen te verwerken. - Bedrijven verleiden of dwingen tot vergaande openheid en transparantie, bijvoorbeeld door middel van wetgeving. - De netwerking rond valorisatie van nevenstromen uitbreiden en bevorderen. Dit kan door FISCH meer en structureler in te zetten als kennismakelaar en het SYMBIOSE project te versterken. - Internationale aanpakken en successen met diverse nieuwe business modellen zoeken, bestuderen en de resultaten breed verspreiden. Deze kunnen dienen als inspirerende voorbeelden voor de lokale spelers. - Opzetten van shared services en proeftuinen om beter vat te krijgen op mogelijke valorisatieroutes. Deze actie draagt ook bij tot stimuleren van het netwerk. - Een tool ontwikkelen waarmee organisaties/ consortia sneller zicht kunnen krijgen op de potentiele economische waarde van een business case. 5.7 Meer inzicht in de werkelijke risico s Wat is het probleem? De oorspronkelijke producent van een nevenstroom is niet altijd de verwerker van deze stroom. Het doorgeven van nevenstromen voor valorisatie door andere, externe organisaties houdt risico s in voor de producent, o.a. voor het merk, de eigen naam van de producent. Maar ook voor de verwerker bestaan er risico s omwille van de onzekere herkomst en samenstelling. Indien de verwerker niet de eindgebruiker is, loopt ook deze laatste risico op contaminatie van het (eind-)product. Verwerkers en eindgebruikers kunnen testen op onzuiverheden of eigenschappen die buiten specificatie vallen, maar dit moet gericht kunnen gebeuren. Ze kunnen niet 34 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 35

19 alle mogelijkheden of eigenschappen testen en Creëren push vanuit regelgeving, bv. door recyclage verplichtingen hebben dus informatie nodig over de herkomst om te weten welke eigenschappen aangetast of De overheid kan recyclage targets instellen of opleggen voor bepaalde stromen, bijvoorbeeld stro- welke contaminaties mogelijks aanwezig zijn. men met een goede economische business case. Waarom is het belangrijk? Ook kan er gekeken worden naar het instellen van een verbod voor verbranding van bepaalde waardevolle afval- en nevenstromen. Bij de verwerker: Er is een negatief beeld over het gebruik van nevenstromen. Hergebruik is een risico, dus liever niet. Bij de eindgebruiker: Perceptie (zowel consument als industrie). Daarnaast kan doorheen het productieproces een bepaalde vervuiling wel degelijk impact hebben op technologie en productie. Hoe kunnen we het aanpakken? - Wegwerken van de perceptie door informeren van zowel consumenten als industrie - Goede kennis van mogelijke effecten op eigen proces - Analysespecificaties en delen van de resultaten tussen bedrijven (gestimuleerd of opgelegd door overheid) - Meer relevante parameters testen - Laboproeven en piloottesten 5.8 Overige randvoorwaarden Wegwerken belemmeringen in wetgeving Vele belemmeringen zijn stroom-specifiek en moeten case-by-case bekeken en aangepakt worden. Maar dit omvat ook algemene acties, zoals het vereenvoudigen van vergunningsaanvragen en het wegwerken van administratieve lasten. Grensoverschrijdende opschaling op EU-niveau, mogelijk gemaakt door Europese wetgeving. In het geval van het plant on a truck concept is tijdelijke opslag van solventnevenstromen in afwachting van verwerking noodzakelijk. Deze tijdelijke opslag dient vergunning-technisch mogelijk te zijn en dient ingepast te worden in het financieel management van stocks en afval. In het geval van multipurpose installaties is de competentie van de operatoren van zeer groot belang. De systemen voor APC (Air Pollution Control) dienen hierop aangepast te zijn. Faciliteren van langdurige afspraken tussen bedrijven, waardoor effectief opschalen mogelijk is en investeringen, zonder subsidie, gerealiseerd kunnen worden. Deze opschaling kan op de site van een derde partij of via het plant on a truck concept. Opschaling kan gedreven zijn door het herwinnen van het solvent of de vreemde stoffen in het mengsel, bv API s (Active Pharmaceutical Ingredients) en waardevolle metalen. Op lange termijn is een win-win voor alle partijen nodig. De afspraken tussen bedrijven en/of een derde partij dienen op lange termijn: - perspectief te bieden op het vlak van onderscheidingsvermogen inzake flexibiliteit, duurzaamheid en/of kost t.o.v. concurrenten. In dit geval is opschaling enkel mogelijk met andere sectoren en/of met een breder veld aan innovatieve derden. Bijvoorbeeld innovatieve KMO s zullen in de verwerking stappen als grote bedrijven voor een langere periode zekerheid geven. Vaak zijn dit bestaande bedrijven, die extra inkomsten genereren bovenop bestaande business. - garantie te geven op competitief gelijk speelveld (met name deze van de hoogste flexibiliteit en duurzaamheid voor de laagste kost) t.o.v. concurrenten. In dit geval is opschaling mogelijk i.s.m. concurrenten, andere chemische waardeketens en eventueel innovatieve derden. Inertie van bestaande installaties verhindert vaak het hergebruik of de valorisatie van nevenstromen. In eerste instantie moet bekeken worden of de nevenstroom niet kan vermeden worden of anders het proces zo bijgestuurd dat de stroom een andere samenstelling krijgt en eenvoudig(er) te behandelen is. Er zit echter vaak te weinig flexibiliteit in bestaande installaties om deze opties toe te passen. Toegang tot pilootopstelling is lastig te verkrijgen. De uitbouw van eigen pilootinfrastructuur brengt grote kosten en investeringen mee. Een alternatieve optie is om bestaande infrastructuur te delen of een gezamenlijke pilotplant op te bouwen. Passende/goedkope opslag en logistiek. Pooling en verwerking van stromen stelt ook eisen aan opslag en transport. Het gescheiden opslaan en vervoeren moet zeer eenvoudig (gemakkelijk) en goedkoop kunnen (zonder extra kosten voor de spelers). Soms zijn hiervoor aanpassingen van het proces of extra vergunningen nodig. Aanpassing van het proces moet ervoor zorgen dat opslag en verwerking/hergebruik geïntegreerd wordt in de bestaande productielijn of plant. 36 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 37

20 6. TECHNOLOGIEËN In sectie 2.2 De globale roadmap wordt verwezen naar verschillende technologiedomeinen waarin de benodigde technologieën voor alle typen van nevenstromen onderverdeeld kunnen worden: selectieve inzame- ling, voorbehandeling, stabilisatie, scheiding, conversie ICT. In dit hoofdstuk zullen deze domeinen gelinkt worden aan de resultaten van de interviews en de finale workshop. Tijdens het roadmapping proces zijn niet alle domeinen aan bod gekomen, enerzijds door de focus op enkele industrieel relevante nevenstromen (zie Hoofdstuk 4), anderzijds doordat de FISCH Roadmap Hernieuwbare Chemicaliën en de KET roadmap industriële biotechnologie selectieve inzameling, voorbehandeling en stabilisatie voor biologische nevenstromen reeds behandelt. Bijgevolg zijn de opgesomde technologieën in dit hoofdstuk niet allesomvattend voor de valorisatie van nevenstromen, maar zijn ze het resultaat van de focus die de participerende bedrijven en kennisinstellingen gelegd hebben en de input die ze gegeven hebben. Samenvattend kunnen volgende algemene TECHNOLOGIE-aspecten en PROCES-ontwikkelpunten geëxtraheerd worden uit de input van de deelnemers. Combinatie scheidingconversie Continu/ in situ Meer robuust Water(her)gebruik Verbeteren efficiëntie Hybride combinaties Conversie Scheiding Multi-purpose Technologieën Nieuwe membranen Verbeteren selectiviteit Micro/in situ/ continu Proces automatisering Technologie aspecten Proces parameters Chemische data Modellen verwerkingsmechanismen ICT Selectieve inzameling TECHNOLOGIE aspecten Voorbehandeling Zuur/base neutralisatie Stabilisatie Solidificatie Bioremediëring Optimaal stromen beheer Logistiek Pooling Vermalen Ontwateren Fase scheiding Drogen Selectieve inzameling, voorbehandeling & stabilisatie Selectieve inzameling beoogt de vermindering van de onzuiverheden die kunnen interfereren met het daaropvolgende proces en het faciliteren Flexibel inzetbaar Kleinschalige (economische) verwerking Schaalbaar Breed werkingsspectrum Eenvoudige installatie Flexibiliteit Eenvoudig onderhoud Stabiel Proces ontwikkelpunten PROCES ontwikkel punten Performantie Resistent tegen hoge & lage temperaturen Selectief Hoog recyclage rendement Efficiëntie Anti-fouling Laag energie verbruik Lage kost Resistent tegen actieve chemische stoffen Ontwatering van het gebruik van deze stromen als secundaire grondstof. Afhankelijk van het soort nevenstroom kan het inzamelen gecombineerd worden met stabilisatie of voorbehandeling en/of dienen huidige installaties aangepast te worden zonder afbreuk te doen aan de rendabiliteit van de gehele waardeketen. Vooral voor solventnevenstromen geldt dat vele bedrijven een groot pallet aan solventen en/of solventmengsels gebruiken. Om optimaal te valoriseren is het noodzakelijk dat tijdelijke, eenvoudige en goedkope mogelijkheden aangereikt worden voor het gescheiden bewaren van de diverse mengsels. Daarnaast bleek uit de bevragingen dat bij nevenstromen van verven en coatings een inzameling op basis van kleur essentieel is voor een meer hoogwaardige valorisatie. In dit geval dient nog technologie ontwikkeld te worden om zulke inzameling mogelijk te maken als aangetoond kan worden dat deze valorisatie voldoende meerwaarde genereert. Om nevenstromen meer geschikt te maken voor latere behandelingen zoals scheiding of conversie en om de efficiëntie van deze verdere stappen te maximaliseren, ondergaan nevenstromen vaak een voorbehandeling. Het type voorbehandeling kan zeer uiteenlopend zijn en is afhankelijk van de aard van de nevenstromen; bijvoorbeeld de verwijdering van onzuiverheden of het reduceren van partikelgrootte. Dit kunnen zowel fysische processen zijn zoals vergruizen, drogen, sedimenteren, adsorptie, of (fysico-)chemische zoals extractie. Stabilisatie daarentegen is een behandeling om afbraak en degradatie van nevenstromen te voorkomen welke zowel fysisch, chemisch als fysicochemisch kan zijn. Veel van de technologieën voor voorbehandeling en stabilisatie zijn gekend en reeds langdurig in gebruik, maar dienen nog geïmplementeerd te worden in het domein van nevenstroomvalorisatie. Afhankelijk van de gecreëerde meerwaarde zullen deze processen mogelijk moeten verbeteren in energie-efficiëntie zoals bijvoorbeeld in het geval van droging. Voor een overzicht van technologieën die gebruikt worden bij de voorbehandeling en stabilisatie wordt verwezen naar de FISCH Roadmaps Scheidingstechnologie en Hernieuwbare Chemicaliën. Scheiding Gezien de heterogene samenstelling van vele nevenstromen is scheiding een essentieel onderdeel om tot valorisatie te komen. Scheiding bestaat uit een fysisch massatransferproces dat een mengsel splitst in twee of meer onderscheiden productmengsels waarvan tenminste één stroom verrijkt is met één of meer van de bestanddelen van het mengsel. In Tabel 5 staan enkele scheidingstechnologieën opgelijst met info over hun maturiteit en doelstellingen voor In de toegevoegde bijlage wordt tevens bijkomende informatie over de sterktes, zwaktes en innovatiemogelijkheden van deze technologieën gegeven. Verdere gedetailleerde informatie over scheidingstechnologieën kan gevonden worden in de FISCH roadmap Scheidingstechnologie. 38 ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN ROADMAP VALORISATIE VAN NEVENSTROMEN 39