Magisterská diplomová práce

Transcriptie

1 Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Magisterská diplomová práce 2012 Bc. Pavla Mrkvičková

2 Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederla ndistiky Nizozemský jazyk a literatura Bc. Pavla Mrkvičková Vertaling van het toneelstuk Bulger van Klaas Tindemans Magisterská diplomová práce Vedoucí práce: Mgr. Marta Kostelecká 2012

3 Prohlašuji, ţe jsem magisterskou práci vypracovala samostatně s vyuţitím uvedených pramenů a literatury. Ik verklaar hiermee dat ik deze masterscriptie zelfstandig heb geschreven en dat ik alle gebruikte bronnen in de literatuurlijst heb opgenomen....

4 Dankbetuiging Graag wil ik mijn dank uitspreken aan mijn begeleidster Mgr. Marta Kostelecká. Ik wil haar hartelijk bedanken voor haar begeleiding van deze scriptie. Een tweede woord van dank gaat aan Mgr. Sofie Rose-Anne W. Royeaerd, M.A. voor haar waardevolle adviezen i.v.m. Vlaamse uitdrukkingen. En het derde woord van dank wil ik aan Klaas Tindemans uitspreken, voor zijn volledige uitleg en waardevolle bronnen.

5 Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 1 Voorwoord... 2 Inleiding Bulger: Een ontoelaatbaar verhaal De inhoud De auteur en zijn bedoeling Het beeld van Bulger in de uitgekozen recensies De personages Shanya () Ramses () Justine () De vertaling van de theatertaal De tussentaal als de taal van het origineel Bulger (de tekst in het Tsjechisch) De vertaling van Bulger op de basis van Dagmar Knittlová s boek K teorii i praxi překladu Vertaling van de titel en de namen Lexicale equivalentie De volledige equivalenten De gedeeltelijke equivalenten De formele verschillen De verschillen qua denotatieve betekenis De verschillen qua connotatieve betekenis De expressieve bijbetekenis De stilistische bijbetekenis Pragmatische verschillen De manier van het spreken Vlot taalgebruik Tekstuele equivalentie De informatieve structuur van de tekst De coherentie De cohesie Moeilijke woorden, uitdrukkingen, zinnen of situaties bij het vertalen De Vlaamse woorden en verschijnselen in de tekst Conclusie Bibliografie

6 Voorwoord 'Met de vertalingen is het net als met vrouwen. Of zijn ze mooi of zijn ze trouw. ' 1 Dat zegt Blahoslav Hečko in zijn boek Dobrodruţství překladu (2000). Toen ik dit citaat voor de eerste keer tegenkwam, was ik het met hem helemaal eens. De verschillen tussen verschillende talen zijn vaak zo groot dat de vertaler een tovenaar zou moeten spelen om die twee eigenschappen in elkaar samen te voegen. Maar is het echt zo onmogelijk? Is het onmogelijk om een tekst te vertalen die de boodschap van de auteur niet vervaagd? Waar de betovering van de woorden of de woordverbindingen niet verdrinkt en andersom: waar niet alles met alle kracht vertaald wordt? Kunnen we dan dergelijke vertaling zowel als mooi als als trouw beschouwen? De vertaling stel ik me voor als een proces van het afgieten waar de vertaler net als een zeef moet werken. Een heel goed werkende zeef die alleen het mooiste doorgaan laat. Het mooiste dat wel aan het origineel trouw is. De vertaling is in één woord een uitdaging. Dat was de reden waarom ik hem als het thema voor mijn scriptie heb gekozen. Doen de studenten ook hun best om een topvertaling in te leveren, blijven er vaak alleen tientallen papieren over die in de bibliotheek braakliggen en waar later vrijwel niemand gebruik van maakt. Daarom heb ik de voorkeur aan de dramavertaling gegeven die levend zou kunnen blijven. Toen ik het theaterstuk aan het kiezen was, nam ik twee feiten in overweging. Ten eerste hebben de huidige theater en drama clubs voor kinderen niet veel theaterstukken ter beschikking die direct voor kindacteurs bepaald zijn. En ten tweede zijn er weinig stukken die de kinderen tot het nadenken zouden kunnen leiden. De voorwaarden bij het zoeken waren dus voor de hand liggend: een toneelstuk voor kinderen te vinden dat niet alleen een amusementsfunctie heeft maar ook tot het nadenken zou kunnen leiden. Aan beide voorwaarden voldoet een redelijk nieuw theaterstuk Bulger (2006) van de Vlaamse toneelschrijver Klaas Tindemans dat ik uiteindelijk heb gekozen. Hoewel het thema niet helemaal vrolijk is, ben ik er diep van overtuigd dat het aan de kinderen wel iets nuttigs kan opleveren. 1 Hečko, B: Dobrodruţství překladu, 2000, p

7 Inleiding Wat voor problemen komen bij het vertalen voor? Bestaat er een verschil tussen een dramavertaling en een vertaling van proza of van poëzie? Welke problemen komt de dramavertaler het vaakst tegen? Hoe trouw kan de vertaling aan de originele tekst zijn? Welke methode moet de vertaler kiezen zodat de vertaling zo goed mogelijk werkt en zowel mooi als trouw is? Dat alles heb ik me afgevraagd voordat ik met het vertalen van Bulger (2006) begonnen ben. Deze en andere vragen probeer ik ook in mijn scriptie te beantwoorden. In het eerste hoofdstuk van mijn scirptie zal ik meer informatie over de auteur en zijn werk geven. Ik zal de inhoud van het theaterstuk samenvatten, de bedoeling van de auteur proberen uit te leggen onder andere op basis van onze onderlinge communicatie (zie de bijlagen). Verder probeer ik de karakteristiek van drie personages van Bulger (2006) te beschrijven. De karakteristiek vind ik bepalend voor de manier waarop de personages spreken en daarom is die ook voor de vertaling belangrijk. Als bron gebruik ik hier mijn eigen waarneming van dit theaterstuk en weer de communicatie met de auteur via . Vervolgens komt het tweede hoofdstuk dat ik aan de theatertaal zal besteden. Op basis van artikelen of van boeken van beroemde vertalers en theoretici Dagmar Knittlová, Zdeněk Vančura, Jiří Levý en Alena Morávková zal ik proberen om uit te leggen wat voor specifieke kenmerken de theatertaal heeft en hoe de theatertaal vertaald zou moeten worden. Het volgende hoofdstuk is de praktische vertaling van Bulger die ik in de daarop volgende hoofdstukken zal bespreken. Omdat volgens mij de basis van elke vertaling het zoeken van equivalenten is, wordt het vierde en het vijfde hoofdstuk aan de theorie van equivalentie besteden. Hier heb ik als bron het boek van Dagmar Knittlová K teorii i praxi překladu (2000) gebruikt. Bij elk soort equivalent noem ik dan voorbeelden van mijn eigen vertaling. In het zevende hoofdstuk noem ik dan de woorden, woordverbindingen, uitdrukkingen of zinnen waar ik bij het vertalen mee problemen had. Die moest ik ook met de auteur zelf en met de moedertaalsprekers bespreken. Het laatste hoofdstuk is dan de conclusie. 3

8 Ik zou willen dat de uitgang van deze scriptie een goed toneelstuk is dat ik aan de theater en drama club Brnkadla kan besteden. Dat is de hoofdbedoeling van deze scriptie. Hoe het ook om een controversieel thema gaat, wordt het als een waardevol onderdeel van de Vlaamse cultuur gevonden (zie verder de nominatie en prijs) en niet alleen daarom zou ik het graag aan het Tsjechische publiek willen voorstellen. 1 Bulger: Een ontoelaatbaar verhaal James Bulger is een Britse peuter die in 1993 door twee jongens van elf jaar uit een winkelcentrum werd ontvoerd en daarna werd vermoord. De twee moordenaars werden tot acht jaar in een verbeteringsgesticht veroordeeld en toen ze achtien waren kregen ze een nieuwe identiteit en werden ze vrijgelaten. 2 Deze schokkende gebeurtenis diende als uitgangspunt voor het theaterdebuut Bulger (2006) van Klaas Tindemans voorheen theaterrecensent, directeur van het Vlaams theaterinstituut en dramaturg. De première vond in het jaar 2006 plaats in het jeugdtheater BRONKS waar het theaterstuk ook voor werd geschreven. Het werk werd genomineerd voor de Taalunie Toneelschrijfprijs en in 2008 bekroond met Förderpreis für neue Dramatik van Theatertreffen in Berlijn De inhoud In het volgende hoofdstuk vat ik kort met eigen woorden de inhoud van Bulger samen. In tegenstelling tot de reële gebeurtenis zijn in het theaterstuk drie hoofdpersonages. Het gaat om drie kinderen: twee meisjes Justine () en Shanya () en één jongen Ramses () 4. Justine () en Ramses () lijken normale tienjarige kinderen te zijn die misschien niet in helemaal ideale omstandigheden opgroeien. Die leren Shanya () kennen, een meisje van 2 Bellon, M.: recensie van het toneelstuk Bulger; in: Brussel Deze Week, 9 februari 2006 (zie de bijlagen) 3 An. 1, Schrijverspodium, Biografie van Klaas Tindemans, [online] 4 In de Tsjechische versie vertaal ik de namen van de personages. Daarom vermeld ik telkens tussen haakjes achter de originele naam de Tsjechische vertaling. 4

9 dezelfde leeftijd dat zich in rare en gevaarlijke spelletjes uitleeft. In het begin minachten ze haar maar later raken ze onder haar invloed. Samen stelen ze in winkels, spelen bijvoorbeeld met een kettingszaag, spreken vaak over de dood of over de brute mishandeling van dieren of bezoeken zelfs een lijkenhuis. Door Shanya () worden die twee overtuigd dat de hele wereld een vijand is tegen wie ze moeten vechten. Op een dag als ze weer in een winkelcentrum spijbelen, nemen ze een kleine peuterjongen mee om met hem te gaan wandelen. Ze behandelen hem als een speeltje alsof hij een pop was. Ze laten hem op spoorbaan achter en lopen weg. Het wordt niet expliciet gezegd of de peuter aan de gevolgen van hun mishandeling gestorven is of dat hij overreden werd door een trein. Zoals in werkelijkheid worden de kinderen veroordeeld. Het verhaal eindigt met een chat-gesprek dat zich na tien jaren afspeelt. 1.2 De auteur en zijn bedoeling Klaas Tindemans is in 1959 in Antwerpen geboren. De doctor in de Rechtsgeleerdheid promoveerde op het proefschrift Recht en Tragedie. Dan werkte hij als bureaudramaturg voor de Nationale Opera/De Munt, als productiedramaturg, zes jaar was hij werkzaam als assistent aan de Katholieke Universiteit Leuven en twee jaar als docent aan de Universiteit Tilburg. Vanaf 1998 tot 2001 werkte hij als directeur van het Vlaams Theater Instituut. Verder is hij werkzaam aan het RITS (Erasmushogeschool Brussel), aan Vrije Universiteit Brussel, aan de Master-na-Master Theaterwetenschap (Universiteit Antwerpen), aan de Academie voor Theater (Fontys Hogeschool voor de Kunsten Tilburg). Als dramaturg/theatermaker is hij actief bij het Antwerpse theatercollectief de Roovers. Voor het Brusselse jeugdtheater BRONKS schreef en regisseerde hij naast Bulger (2006) nog het toneelstuk Sleutelveld. 5 Uit interviews (zie de bijlagen) met de auteur blijkt, dat hij niet van plan was met Bulger (2006) de drijfveer tot die moord uit te leggen. Daarom is het waarschijnlijk ook niet duidelijk of de kinderen de peuter met opzet lieten sterven. Omdat het om een voorstelling voor mensen vanaf 10 jaar gaat, wilde Klaas Tindemans het provocerend 5 An. 1, Schrijverspodium, Biografie van Klaas Tindemans, [online] + An. 2 RITS, Biografie van Klaas Tindemans, [online] 5

10 uitdrukken en de kinderen met het ergste in henzelf te confronteren. 6 Hij hield zich vooral bezig met de kinderlijke fantasie en met een mogelijke voorgeschiedenis. Hoe hebben ze geleefd? En wat kon hun gedrag veroorzaken? Wegens de vereenvoudiging werden enkele elementen uit de echte Bulger-case weggelaten zoals bijvoorbeeld het sekusele element. 7 Klaas Tindemans was wel met Bulger (2006) van plan om te laten zien hoe klein het verschil is tussen een normaal kinderspel en ernstige gruweldaden. Hij probeerde om de wereld van kinderen voor te stellen die vol van brutale, gewelddadige, soms wat perverse fantasieën 8 is. Volgens Tindemans gebeurt het bij normale kinderen ook maar niet zo vaak mondt het uit in zo iets verschrikkelijks. Het zijn drie kinderen waar een hoek af is, hetzij door die obsessies, hetzij door hun gezinssituatie of het ontbreken daarvan. 9 De achtergrond van het verhaal is voor de taal van de personages en navolgende vertaling ervan van belang (zie verder). 1.3 Het beeld van Bulger in de uitgekozen recensies Zoals eerder gezegd, heeft Klaas Tindemans met Bulger (2006) gedebuteerd. Hoewel het dus om zijn eerste werk gaat, heeft de auteur er een groot succes mee behaald. Ik heb me de volgende vraag gesteld: Wordt er aan het theaterspel Bulger (2006) een voldoende kwaliteit toegekend om het naar andere talen te vertalen? Ten eerste werd Bulger al naar twee wereldtalen vertaald en wel naar het Engels 10 en naar het Duits 11 wat enigermate op de kunstwaarde van het werk wijst. In het Duits werd Bulger (2006) ook verfilmd doorde de Duitse regisseuse Katja Lehrman 12. De film was dit jaar in maart in aanwezigheid van de auteur in Wenen vertoond. Ten tweede spreken voor de kunstwaarde zeker ook de nominatie voor de Taalunie Toneelschrijfprijs in het jaar 2006 en de prijs Förderpreis für neue Dramatik van Theatertreffen in Berlijn die Klaas Tindemas in het jaar 2008 heeft gekregen. 6 An. 3, het interview met Klaas Tindemans, 2005 (zie de bijlagen) 7 Ibidem 8 Ibidem 9 An. 2, het interview met Klaas Tindemans, 2005 (zie de bijlagen) 10 zie Tindemans, K.: Scribd.com, de Engelse vertaling van Bulger, [online] 11 Bulger werd bij voorbeeld door het Berlijnse Maxim Gorki theater gespeeld 12 Bron: officiele website van de film 6

11 En ten derde spelen een belangrijke rol ook de reacties van de media. Vervolgens citeer ik daarom uit twee recensies die na de uitvoering in druk verschenen. Deze recensies staan niet online, het gaat om artikelen die mij de auteur zelf via heeft gestuurd. Tot slot vermeld ik ook het Juryrapport Taalunie Toneelschrijfprijs Wat bij voorbeeld Geert Sels in zijn recensie voor De Standaard gewaardeerd heeft, was de confrontatie van het jonge publiek met de misdaad. Volgens Sels wordt met de kinderen niet bepaald zachtzinnig omgegaan wat hij zelf als vader positief vond: De grootste moeilijkheid van jongerentheater is dat het voor jongeren is. Vaak sluipt er daardoor wat pedagogische zorg, angst voor kinderbezoedeling en goedbedoelde lieflijkheid in het werk. Probeer het maar eens anders. Soms zou ik wel willen, maar, zelf vader zijnde, dan toch niet te heel erg anders. Daarom is Bulger van Bronks een gebeurtenis. De voorstelling confronteert jongeren met een van de onbegrijpelijkste misdaden. (...) Zo is Bulger voor jongeren een herkenbare en toch confronterende voorstelling, en wat mij als ouder betreft, gelukkig met zorg uitgewerkt. 14 In verband met het jeugdtheater wordt vooral over de educatieve functie ervan gesproken. Maar wat voor educatieve elementen moet een werk vertonen zodat het als geschikt voor kinderen erkend wordt? Klaas Tindemans heeft volgens mij bewezen dat het ook anders mogelijk is. Zijn streven om de identificatie met personages en confrontatie met het ergste in de kinderen 15 sloeg waarschijnlijk in. Dat brengt naar vooren ook Wouter Hillaert in zijn recensie van Bulger die in De Morgen Dat zou je vaker willen zien in het jeugdtheater: een confronterende ontmaskering van de werkelijkheid, in plaats van de fantasierijke ontkenning ervan. 16 Ook de jury van de Taalunie Toneelschrijfprijs waardeert vooral de confrontatie die naar de toeschouwer doordringt: Verontrustend aan Bulger is het besef dat zich opdringt hoe flinterdun de scheiding is tussen normaal kinderspel en een gruwelijk misdrijf. (...) Dat het kwaad dichterbij is dan we onszelf graag voorhouden is confronterend. In die zin raakt Bulger je onaangenaam, want dit wil je liever niet horen. Knap aan de tekst is dat deze wel een moraal heeft, zonder moraliserend van toon te 13 Dyck, J. v.; Mol, A. d.; Wagenaar, D.: Juryrapport Taalunie Toneelschrijfprijs 2006, [online] 14 Geert S.: recensie van het toneelstuk Bulger, in: De Standaard, 31 januari 2006 (zie de bijlagen) 15 An. 2, het interview met Klaas Tindemans, 2005 (zie de bijlagen) 16 Wouter H.: recensie van het toneelstuk Bulger, in: De Morgen, 2 februari 2006 (zie de bijlagen) 7

12 zijn. Ook weet Klaas Tindemans zijn verhaal helder te vertellen via zijn personages, die hij herkenbaar neerzet en de taal laat spreken van jonge mensen van nu. 17 De positieve recensies, de uitgereikende prijs en de nominatie voor de Taalunie Toneelschrijfprijs en niet in de laatste plaats de vertalingen naar twee wereldtalen, laten volgens mij zien dat aan Bulger (2006) in het algemeen een voldoende kwaliteit toegekend wordt. Daarrom ben ik ook ervan overtuigd dat de vertaling naar het Tsjechisch het reportoire van theater en drama clubs voor kinderen verrijken kan. 1.4 De personages Voor de vertaling van het toneelstuk vind ik belangrijk om de karakteristiek van de personages te kennen, d.w.z. hun manier van denken en hun gedrag. Op basis daarvan verschilt dan namelijk de manier van hun spreken (zie verder). Shanya (), Justine () en Ramses () zijn drie min of meer normale 18 kinderen die met hun spelen te ver zijn gegaan. Hun gedrag wordt vooral door de gezinssituatie bepaald. Of gaat het zoals bij Shanya () om een kind dat zonder nadare redenen in een tehuis zit of zoals bij Ramses () om een kind dat blijkbaar alleen door grootouders wordt opgevoed (de personage spreekt steeds over grootouders, bijna nooit over zijn moeder en over zijn vader; alleen een keer noemt hij hun zot als hij een foto van Justine s ( s) ouders beschrijft; zie scène 15: Dat is mijn moeder, dat is mijn vader. Ergens op vakantie, toen ze nog niet zot waren. Een keer spreekt hij dan over zijn vader maar hij gebruikt de verleden tijd; zie in scène 2: Dat is nog van mijn vader geweest ). Justine heeft wel een zorgzame moeder, maar ze lijkt met haar geen goede relatie te hebben. Waarschijnlijk wegens haar vroeger puberteit vindt ze haar moeder eerder vervelend (zie het telefoongesprek in scène 3). 17 Dyck, J. v.; Mol, A. d.; Wagenaar, D.: Juryrapport Taalunie Toneelschrijfprijs 2006, [online] 18 Klaas Tindemans over zijn personages: Er is een hoek af, maar bij welk kind is dat niet zo? Eigenlijk doen ze perfect herkenbare dingen, die ook 'normale kinderen' fascineren. Gewelddadige spelletjes, rare dingen met dieren. Bron: Hillaert, W.: Bronksregisseur voert drama van Jamie Bulger op, in De Morgen, datum onbekend (zie de bijlagen) 8

13 1.4.1 Shanya () Ik ben het meiske dat iedereen zoekt. De verdwaalde prinses. 19 Shanya () is een meisje dat veel lijdt. Ze lijdt vooral aan gebrek aan liefde in de monoloog over haar afkomst geeft ze een blijkbaar ironisch commentaar op de verzorging van haar broers en zussen: Mijn oudste broer en zus gaan naar een chique kostschool aan de andere kant van het land, de grootvader betaalt graag en in de vakantie mogen ze mee op zijn zeiljacht. (...) Mijn andere zus gaat bij haar tante wonen, die heeft een schattig mongooltje, en dat is dichter bij haar school, zogezegd. Ik blijf alleen achter, mijn ouders durven mij niet meer aanraken. 20 Ook is de auteur zelf niet zeker of de monoloog over haar afkomst waarheid of fictie is 21, lijkt Shanya () jaloers op de hele wereld te zijn. Op Ramses () omdat hij grootouders heeft, op Justine () dan omdat ze ouders heeft en omdat ze zelf in een tehuis zit. Ze voelt zich blijkbaar heel eenzaam wat ze door haar souverein gedrag wilt verbergen. Daarom verbrandt ze het fotoalbum van Justine s ( s) familie. Daarom wil ze misschien ook een klein broertje. Daarom zegt ze tegen de man bij de ondervraging dat hij zijn zaak wil sluiten om naar huis te mogen. Ze is waarschinlijk jaloers op zijn kinderen: Zodat ge naar huis kunt en aan uw eigen kinderen kunt zeggen dat er geen gevaarlijke kinderen meer rond lopen. Zodat zij kunnen zeggen dat hun vader een held is 22 Shanya s ( s) gedrag en spraak is doorspekt met toespelingen dat ze heel ongelukkig is en dat ze zich eenzaam voelt: Ik wil een lief en een kind. Dat is alles. En iemand die met mij komt praten. Iemand aan wie ik alles kan vertellen. Zonder dat die ene rapport schrijft over mijn aanpassing aan de maatschippij. 23 Ze probeert daarom een heel zelfverzekerde en overschrokken indruk te maken en speelt daarom de rol van de baas. Zo schrijft ze ook tien jaar later in de chat-conversatie: Ja, maar ik ben hier wel de baas. Ze doen alles wat ik vraag. Ik ben hier de slimste en de schoonste, en daarom durft niemand mij iets weigeren. 24 Omdat ze vol complexen is en omdat ze waarschijnlijk in het verleden aan gebrek aan attentie van haar ouders leed, heeft ze er graag toeschouwers bij. Daarom doet ze ook de paardvoorstelling (zie 19 Tindemans, K.: Bulger, 2006, p Tindemans, K.: Bulger, 2006, p Bron: conversatie met de auteur, 2012: Shanya heeft zonder meer de grootste fantasie (ik ben nog altijd niet zeker, ook niet als schrijver, of de monoloog over haar afkomst waarheid of fictie is). 22 Tindemans, K.: Bulger, 2006, p Tindemans, K.: Bulger, 2006, p Ibidem 9

14 scène 4): Dit is één van haar theatrale truuks op haar agressie vorm te geven, ze heeft er graag toeschouwers bij. Het is dus geen schizofrene toestand, het is haar 'theater'. 25 Ze is dus geen schizofrene, ze is zich waarschijnlijk bewust van haar vreemde gedrag. Vergeleken met andere kinderen gaat het bij haar toch niet alleen om het pakken van iemands aandacht. Ze heeft wel een obsessie. Een obsessie voor de dood, voor dode dieren, dode mensen en voor haar eigen dood. Om haar karakter samen te vatten: Shanya () is een eenzaam meisje, vol complexen en onzeker over zichzelf, dominant, sadistisch Ramses () Justine () naar Ramses (): Gij durft niks! Zelfs geen salamander dood doen! Gij valt van de trappen van de spoorbrug, met uw triestig fietske en gij gaat wenend terug naar huis. En trouwens, zij is míjn vriendin en gij moet niet altijd achter ons aan lopen. Gij zijt zo saai dat ik soms vergeet dat gij hier staat. Ik kijk en ik zie niks. 26 Ramses () is het slapste lid van de driehoek. Hij lijkt een brave jongen te zijn die makkelijk beïnvloedbaar is. Hij is altijd bezig om bij de meisjes in de gunst te komen. Daarom doet hij ook dingen die hij waarschijnlijk anders nooit vanzelf zou willen doen. Om te laten zien dat hij niet saai is en dat hij geen slappeling is, steelt hij bijvoorbeeld het dagboek van zijn zus of hij gaat niet naar school. Hoewel Ramses () misschien niet innerlijk overtuigd is over de manier van Shanya s ( s) en Justine s ( s) spelen en gedragen, probeert hij hen steeds na te doen om de vriendinnen niet te verliezen. De auteur zegt over hem: Bij Ramses klinkt er angst door, een zekere bitterheid over de troosteloze thuissituatie. 27 Ook bij het beschrijven van de ontvoering heb ik bij Ramses () een gevoel dat hij in tegenstelling tot de meisjes aarzelde of ze met hun spelletjes niet te ver zijn gegaan: De hebben hem er ook in gegooid. Hij kwam niet direct naar boven. De meiskes krijsten wel, maar deden niks. Ik heb hem gevonden, hij zag er helemaal wit uit. 28 Ook uit de verdere beschrijving van de ontvoering blijkt dat hij de verstandigste van de drie kinderen is. Doordat hij de 25 Bron: conversatie met de auteur, Tindemans, K.: Bulger, 2006, p Bron: conversatie met de auteur, Tindemans, K.: Bulger, 2006, p. 3 10

15 schuld op de meisjes schuift, laat hij volgens mij ook zien dat hij zich van de mishandeling wel bewust was (of tenminste achteraf is): De meiskes wilden hem vastbinden en stenen naar hem gooien, de meiskes wilden hem uitkleden en zijn kleren in brand steken. 29 Kortom Ramses () is een brave maar angstige jongen, misschien ook een begaafde student die zich bij een slecht stel heeft aangesloten. Hij bezwijkt makkelijk onder de invloed van anderen. Hij moet tegen elke prijs de andere kinderen bewijzen dat hij geen slappeling is. Tenslotte komt hij er dan wel onderuit en in de chat-conversatie vermeldt hij dat hij biologie studeert waar hij ook trots op lijkt te zijn Justine () Shanya heeft gelijk. Het is oorloog. Zij zijn de vijand. 30 Justine () lijkt me een meisje met een neiging tot het verzet in alle vormen. Het heeft veel te maken met haar koppigheid: Bij Justine zit er vooral veel woede - misschien vroeg-puberaal, alleszins tegen haar ouders gericht - verborgen onder haar koppigheid en haar vijandigheid. 31 Justine () gedraagt zich meer als jongen, ze speelt met kleine vliegtuigen en soldaten, bewondert de vader van de vriendin van haar omdat hij bij het leger werkte. Daarom duurt het bij haar ook niet zo lang tot ze op Shanya s ( s) manier van spelen ingaat. Toch gedraagt ze zich in haar aanwezigheid niet zo ondegeschikt als Ramses () en durft tegen haar in verzet te komen zoals in scène 13: Justine tegen Shanya als ze haar foto s wilt hebben: Gij moogt juist niks hebben! 32 Justine s ( s) karakter zit volgens mij ergens tussen dat van Ramses () en Shanya () maar is niet zo goed duidelijk. Waarschijnlijk is ze een kind dat een enorm zware puberteit voor zich heeft. Toch blijkt ze Shanya s ( s) uitspattingen niet te bewonderen en haar voor geen grote vriendin te houden. Ze buit haar misschien alleen als een middel uit om met haar verzet door te gaan. 29 Tindemans, K.: Bulger, 2006, p Tindemans, K.: Bulger, 2006, p Bron: conversatie met de auteur, Tindemans, K.: Bulger, 2006, p

16 2 De vertaling van de theatertaal Aan welke regels zouden we ons bij het vertalen moeten houden? Dat is de vraag waar het antwoord op in de loop der tijd steeds verandert. Terwijl de vertalers de vertalingen vroeger aan het literair-esthetische principe onderworpen, vanaf de tweede helft van de 20 e eeuw maakten ze ook gebruik van het linguïstische principe. Deze twee principes werden gelijktijdig gebruikt tot voor kort, wanneer de vertalers tot het pragmatische principe overgingen. De belangrijkste rol van de vertaler is dan vooral over de interculturele barrières heen te kunnen komen. 33 Verder is volgens Dagmar Knittlová voor het vertalen de tekstlinguïstiek van groot belang en naast de vergelijkende linguïstiek dan ook de pragmalinguïstiek, de socioinguïstiek en de psycholinguïstiek. In het geval van het vertalen van toneelspelen, dus ook in ons geval mogen de fonetische aspecten niet vergeten worden. 34 (zie verder) Volgens Zdeněk Vančura 35 mag het gesprek op het toneel nooit als vertaling klinken. Daarom kan liever het onvertaalbare weggelaten worden. De vertaler levert een goed werk alleen in het geval, als het gesprek niet terug naar de taal van het origineel kan vertaald worden. Daarbij moet hij of zij niet alleen met de woorden van het origineel maar vooral met de situatie werken. Alleen een natuurlijk gesprek is dan toch niet genoeg. Het resultaat van de vertaling moet namelijk volgens Vančura een natuurlijke conversatie worden. De vertaling van toneelspelen verschilt in enkele opzichten van de vertaling in het algemeen daarom is belangrijk om te weten wat de theatertaal eigenlijk is. De theaterdialoog is een toespraak, een afzonderlijk geval van de gesproken taal en daarom heeft het een functionele betrekking a) tot de algemene norm van de gesproken taal, d.w.z. tot de spreektaal, b) tot de toehoorder (de geadreseerde), d.w.z. tot de andere personages op het podium en in de zaal, c) tot de sprekers, d.w.z. tot de toneelpersonages. 36 Met betrekking tot de gesproken taal is er sprake van een vlot taalgebruik, met betrekking tot de spreker moet er rekening mee gehouden worden dat de repliek niet alleen objecten, eigenschappen en de gebeurtenissen in de omgeving noemt maar ook de 33 Knittlová, D.: K teorii i praxi překladu, 2000, p Ibidem 35 Vančura, Z.: O překládání divadelních her, in: Slovo a slovesnost, [online] 36 (mijn vertaling, PM) Levý, J.: Umění překladu, 1998, p

17 personage zelf karakteriseert. Volgens de manier waarop hij/zij over de objecten spreekt, verklaart ook veel over zichzelf. 37 De eerste voorwaarde voor een goede theaterdialoog is daarbij het vlot taalgebruik, d.w.z. dat het gezegde goed enerzijds in de mond ligt en anderzijds ook duidelijk voor de toehoorders is. De auteur of in ons geval de vertaler zou daarom geen woorden moeten kiezen die voor de acteur moeilijk uitspreekbaar en voor de toehoorder makkelijk overhoorbaar zijn. Nog belangrijker is volgens Jiří Levý de zinsbouw van de repliek. Makkelijker uitspreekbaar en waargenomen zijn kortere en nevengeschikte zinnen in tegenstelling tot samengestelde zinnen met moeilijke hiërarchie van onderschikkende zinsverbanden. 38 Uit een onderzoek blijkt dat woordverbindingen met een heel waarschijnlijke volgorde zijn voor de toehoorders beter begrijpelijk. Uitdrukkingen die daarentegen in een ongebruikelijke volgorde voorkomen, zijn voor de toehoorders moeilijker begrijpelijk. 39 Toch verschilt de theatertaal van de gesproken taal. De taal van een theaterdialoog wordt namelijk geformuleerd en de functionele lagen worden daardoor verschoven. Gewone mensen gebruiken geen volkstaal maar een taal die meer op de spreektaal van de ontwikkelde lagen lijkt. De ontwikkelde lagen maken dan geen gebruik van de spreektaal maar wel van de schrijftaal zonder te boekachtige woorden. De schrijftaal wordt dan voor een verheven uiting gebruikt. 40 Bij de theatertaal speelt een belangrijke rol het tempo en de intonatie. Deze zogenaamde suprasegmentele eigenschappen kan gedeeltelijk de zinsbouw aanduiden. In de werkelijke dialoog kan de spreker stotteren of zich aarzelend of geaffecteerd uitdrukken. De toneelschrijver zou daarom de zinnen op zo een manier moeten formuleren zodat het de acteur tot de juiste voordracht leidt (eventueel kunnen ook notities in het regiedagboek bijgeschreven worden). 41 En ten laatste nog een belangrijke opmerking van Jiří Levý: de toneelschrijver of in ons geval dan de vertaler karakteriseert de personage door de manier van zijn of haar uitdrukken. De kwaliteit van de theatervertaling wordt dan in een andere verhouding 37 (mijn vertaling, PM) Levý, J.: Umění překladu, 1998, p Ibidem 39 (mijn vertaling, PM) Levý, J.: Umění překladu, 1998, p (mijn vertaling, PM) Levý, J.: Umění překladu, 1998, p Levý, J.: Umění překladu, 1998, p

18 was. 44 Zoals niet allen Alena Morávková zegt, de basis van het toneelstuk is de dialoog. beschouwd dan een vertaling van een tekst die voor het lezen bepaald wordt. De acteur heeft verschillende akoestische middelen (de klemtoon, de intonatie ezv.) ter beschikking waar hij of zij de stilistische gebreken van de vertaling mee kan verbeteren. 42 Uit deze woorden volgt dat ook het vertalen van de theatertaal zijn eigen regels heeft in vergelijking met het vertalen van de taal van proza of poëzie. Daarmee hield zich ook Alena Morávková 43 bezig in haar artikel 'Specifieke problemen met de dramavertaling'. Vervolgens vat ik sommige waarnemingen samen. Wat de geschiedenis van de dramavertaling betreft, bestaan er twee hoofdsoorten van: de dramavertalingen die voor het lezen bepaald werden en de dramavertalingen die voor het spelen bepaald werden. De eerste soort werd in het verleden gebruikt, in de 20 e eeuw werden dan theaterteksten geschreven waar al met de uitvoering gerekend bij 'Jan Mukařovský in Dvě studie o dialogu (Kapitoly z české poeitky I, s ') benadrukt de verbinding van de dialoog en de ruimte 'hier' en 'nu'. De sprekende houdt rekening met de directe reactie van de toehoorder. De sprekende wordt de toehoorder de functie van de talige uiting springt van één deelnemer van deze talige uiting naar de andere deelnemer over. Bovendien de theaterdialoog heeft nog een belangrijke factor en wel het publiek. Alles wat in de dramatische dialoog gezegd wordt, wordt tot hem en zijn bewustzijn gericht. (...) In het traditioneel realistische theater dient de dialoog tot het scherp omlijnen van de onderlinge relaties en tot de duidelijkere karakteristiek van elke dramatische personage met behulp van zijn of haar relatie tot andere personages. ' 45 Alena Morávková maakt de vertalers attent op gelijke problemen die ook Jiří Levý vermeldt (zie boven). De vertaler moet rekening met de acteurs en hun interpretatiemogelijkheden houden, d.w.z. hun ademcapaciteit en stemmogelijkheden. In de praktijk betekent het dat de tekst begrijpelijk en welluidend moet zijn, dat de vertaler de samenvoeging van sisklanken zou moeten vermijden en een draagvermogen 42 (mijn vertaling, PM) Levý, J.: Umění překladu, 1998, p Alena Morávková is vertaalster uit het Russisch, het Oekraïens en het Frans 44 Morávková, A..: Specifické problémy překladu dramatu (na materiálu dramatu Molière M. Bulgakova), in: Acta universitatis Carolinae Philologica 2. Translatologica Pragensia VI., 1999, p (mijn vertaling, PM) Morávková, A..: Specifické problémy překladu dramatu (na materiálu dramatu Molière M. Bulgakova), in: Acta universitatis Carolinae Philologica 2. Translatologica Pragensia VI., 1999, p

19 lengte van replieken zou moeten behouden. De vertaler moet zich er buwust van zijn dat er een groot verschil is tussen de lezer en de toehoorder. Terwijl de lezer terug kan gaan naar de plaats die voor hem of voor haar onbegrijpelijk was, moet de toehoorder alles voor de eerste keer begrijpen hoewel hij ook geen voetnoten ter beschikking heeft. Daarvan volgt de behoefte aan een volledige nauwkeurigheid van de tekst. 46 Op de eerste plaats zouden volgens Alena Morávková de lexicale middelen moeten staan, de vertaler zou daarom rijke woordenschat moeten zijn en veel synoniemen kennen om eerder die makkelijk uitspreekbare woorden te gebruiken. Op de tweede plaats staan dan syntactische middelen. De vertaler zou dramaturgische bekwaamheid moeten hebben en zowel de toneelstukken in de originele taal als de Tsjechische toneelstukken goed te kennen. Bij het vertalen zou zich de vertaler ook in de psychologie van de personages moeten inleven. In verband met de psychologie komen namelijk in de vertalingen van de minder ervarene vertalers vaak stilistische fouten voor. Het gaat dan om fouten waar de personages lijn niet opgevolgd wordt en waar tot de stilistische schommelingen komt wat uiteindelijk tot een vertekening van de karakteristiek van de personages leidt. 47 In het ideale geval zou de vertaler een regiebekwaamheid moeten hebben en met de regisseur, beeldende kunstenaar en de auteur van de toneelmuziek kunnen samenwerken. 48 In het geval van Bulger (2006) was de vertaling daarom makkelijker dat de auteur de vertalers ter beschikking staat om alle onduidelijkheden uit te leggen waar ik ook gebruik van heb gemaakt. Nu kennen we de specifieke kenmerken die we in de theatertaal of bij de dramavertaling kunnen tegenkomen en we proberen die vervolgens in de praktijk brengen. 46 Morávková, A..: Specifické problémy překladu dramatu (na materiálu dramatu Molière M. Bulgakova), in: Acta universitatis Carolinae Philologica 2. Translatologica Pragensia VI., 1999, p Morávková, A..: Specifické problémy překladu dramatu (na materiálu dramatu Molière M. Bulgakova), in: Acta universitatis Carolinae Philologica 2. Translatologica Pragensia VI., 1999, p Ibidem 15

20 2.1 De tussentaal als de taal van het origineel Wat de term de theatertaal betekent, heb ik al toegelicht. Maar voor de vertaling moet ik nog de taal van Bulger (2006) nader bepalen. Bulger (2006) is in het Nederlands geschreven en om meer precies te zijn in haar Vlaamse vorm. In Bulger komt naast het Standaardnederlands, hieronder ook als Algemeen Nederlands genoemd vooral de specifieke Vlaamse informele taal, de zgn. tussentaal. In de volgende tabel 49 zijn de verschillen tussen het Nederlands en het Vlaams te zien. Hiermee wil ik in kort bestek laten zien wat de plaats van de taal van Bulger is op het schema van de taallagen van het Nederlands. Gedetailleerd ga ik er echter niet op in. Bij de beschrijving beperk ik me dan tot de Vlaamse taalvariëteit. De tweede taallage is de zogenaamde tussentaal. Dat is een term waarmee men in Vlaanderen de mengvorm aanduidt tussen standaardtaal en dialect. In Vlaanderen 49 Bron: Caluwe, J. d.; Geeraerts, D.; Kroon, S.: Taalvariatie en taalbeleid: bijdragen aan het taalbeleid in Nederland en Vlaanderen, [online] 16

21 spreekt men ook wel van 'Verkavelingsvlaams'. 50 De derde taallage vormen dan de hiergenoemde dialecten. In het Vlaams zijn drie taallagen te onderscheiden (zie de tabel boven). Ten eerste gaat het om het Algemeen Beschaafd Nedelands of het Standardnederlands: Het is de variant van het Nederlands die als norm wordt gehanteerd. 51 De tweede taallage is de zogenaamde tussentaal. Dat is een term waarmee men in Vlaanderen de mengvorm aanduidt tussen standaardtaal en dialect. In Vlaanderen spreekt men ook wel van 'Verkavelingsvlaams'. 52 De derde taallage vormen dan de hiergenoemde dialecten. Wat de typische kenmerken van de tussentaal betreft, gaat het in Bulger (2006) vooral om de volgende drie: het suffix -ke bij verkleinwoorden (zoals manneke, vogelkes), de aanspreekvormen ge en gij en de m als onderwerpsvorm voor de derde persoon (bijv.: dan komt m mee ) 53. De eerste twee voorbeelden komen in Bulger (2006) vaak voor (het woord meiske of meiskes om precies te zijn tien keer en de aanspreekvorm gij drieenzeventig keer. Ook zijn er andere Vlaamse woorden te vinden zoals stekskes 54 of amai. 55 Door deze voorbeelden is evident dat Bulger (2006) veel karaktertrekken van tussentaal bevat. Aan deze term wordt nog aandacht in het hoofdstuk over de stilistische bijbetekenis besteed. 50 An. 5, Taaluniversum, de definitie van de tussentaal, datum onbekend. [online] 51 An. 4, Taaluniversum, Nederlands, wereldtaal!, datum onbekend. [online] 52 An. 5, Taaluniversum, de definitie van de tussentaal, datum onbekend. [online] 53 Plevoets, K.: Tussentaal en de vrije markt. In: Over taal, datum onbekend, [online] 54 Tindemans, K..: Bulger, 2006, p Tindemans, K..: Bulger, 2006, p. 5 17

22 3 Bulger (de tekst in het Tsjechisch) Bulger: zakázaný příběh Scéna 0 Nikdo neví, co se tam přesně stalo. Kromě nás. Šli jsme na procházku s malým dítětem. To jste viděli. Nebo jste si mysleli, ţe jste to viděli. Věřili jste tomu. Věříte tomu, co dávají v televizi. Ve zprávách. Dobře, takţe jsme šli na procházku. Chtěli jsme mu ukázat kousek světa. Našeho světa. Protoţe jsme si mysleli, ţe si radši hraje s velkýma. Malé dítě chce být větší. Tak jsem hrál velkého bráchu. Byli jsme opatrní, vy mi to moţná nevěříte, ale byli jsme opatrní. Ony tam chtěly toho prcka nechat, já ne. ho popadla pod paţi. Jako psa. Chtěla malého bráchu, to přece říkala pořád. Já myslím, ţe chtěla psa nebo ţelvu. Po cestě jsme potkali hodně lidí. Většina z nich mlčela, někteří nám něco říkali. Většinou měli blbou náladu nebo byli naštvaní. Ale řekli jsme, ţe je to náš malej bratr, ţe ho vedeme za jeho mámou. Věřili nám, protoţe ji celou dobu volal. Jedna paní uţ ho skoro odvedla s sebou. Ale sama uţ jedno malý dítě měla. Podle mě se bála, ţe by se na ni koukali divně. Jedno čistý dítě a jedno špinavý, to je podezřelý. Dlouho na nás nenalíhala. A pak jsme došli k silům. Byly tam hromady obilí. Šli jsme si do nich hrát, seskakovali jsme dolů a vţdycky zmizeli pod zrním. Taky jsme ho do něj hodili. Nevynořil se hned zpátky. Holky pištěly, ale nic nedělaly. Já jsem ho našel, byl úplně bílý. Jako porcelánová panenka. Jakoby v něm uţ neproudila krev. Začal křičet, takţe ještě ţil. Zvedli jsme ho a utekli odtamtud pryč. 18

23 Šli jsme dlouho, vláčeli ho za sebou. Skoro ztratil botičky. Kdyţ řval moc nahlas, vzala ho do náruče. Uţ tam nebyl nikdo, kdo by ho slyšel. U kolejí jsme se zastavili. U těch kolejí, po kterých uţ nejezdí vlaky. Teda ne přes den, v noci jo. Holky ho chtěly svázat a házet po něm kameny, holky ho chtěly vysvlíknout a oblečení spálit. Ovázali jsme mu kolem krku lano. Tak nás vţdycky táhl dva metry za sebou. Házeli jsme po něm vším moţným, pískem, kamenama, ţelezem, plechovkama od barvy, pokaţdé spadl. Nakonec zakopl o koleje. Zůstal leţet. Utekli jsme, protoţe přijíţděl vlak. A pak bylo hrozně dlouho úplný ticho. Ale nikdo nám nevěřil. Rozhodli o mně druzí. O mně a o mých kamarádech. Druzí lidi vţdycky rozhodují o něčím ţivotě. Ti druzí. Ti, kteří mají zbraně. FILM 1: Z GOOGLE EARTH PŘEJEZD DO DĚTSKÉHO POKOJE, KDE SE PROBUDÍ BATOLE A VSTÁVÁ Scéna 1 U Justýny. Na scéně a. Stejně to budu muset říct. Ne, nedělej to! Nic se nestalo. Ničeho si nevšimnou! dělá, jakoţe telefonuje rozbil vázu. Drahou porcelánovou vázu. 19

24 Lţe! Nic se nestalo. Málem se něco stalo. Ale nic se nestalo. A zničil peřinu. Roztrhla se, peří je po celým pokoji. A prostěradla jsou roztrhaný. si chtěl hrát na strašidla. Posmívala jsem se mu a on se naštval. A roztrhal prostěradla na cucky. Křičí směrem k telefonu. Vůbec nic se nestalo. Ničemu z toho nevěř. Nemohli jsme spát. A chůva zmizela. Musíš mě vyzvednout. Za chvilku určitě taky zmizím. Dostala jsem tě. Nikomu jsem nevolala. A jestli budeš takhle řvát, všichni se probudí.... Jeţíš, ta váza. To bude mít otec radost. Babička se mě chce zbavit. Prý jí dělám velké starosti. Nezvládá to. To mi říkají taky. Ale to přece neudělají. A jestli jo, zamknu se. Pak si nabarvím obličej zelenou, hnědou a černou. Jako ve válce. To ho určitě vyděsí. Našeho otce. Dvě holky a malej kluk zničehonic zmizeli. To se mi taky můţe stát, takhle nečekaně. Říkala to bábi. Jejich mamka jim dala peníze na zmrzlinu. Viděla je spousta lidí, šli pěkně po chodníku, drţeli se za ruce, ta starší drţela peníze pevně v dlani, tak jako to dělám vţdycky já. Paní z cukrářství je viděla poslední, i kdyţ si nic nekoupili. Zničehonic zmizeli. A všichni je viděli, takových 76 lidí. Učitelka jednoho z těch dětí se na jednu z dívek usmála. Myslela, ţe jí to oplatila. Ale smála se na někoho jiného. Na nějakého pána v černé bundě, s holou hlavou a křivým úsměvem. To se jí nezdálo. Říkala si, jestli by jí zítra neměla něco říct. Nikdy není dobré potkat učitelku jinde neţ ve škole. Jakoby tě hlídali. 20

25 To jsou všechno lţi. Všichni chlapi v černých bundách sedí ve vězení. Generál se o to postaral. Je to táta mojí nejlepší kamarádky a nejdrsnější táta, jakej existuje. Tvoje bábi lţe, straší tě. Já se bojím. Potkávám ty děti kaţdý den ve snu. Já sám jsem pak ten chlapeček a zaţívám podivuhodná dobrodruţství. Mám dost peněz na stovky zmrzlin, prší a ty dívky mají černé bundy. Bábi uţ dál nechce vyprávět. Nikdy neslyší, co říkám. Dokonce nemá ani chuť si něco vymýšlet. Týjo, ta váza. Otec stejně říkal, ţe je úplně hnusná. Tak co, i. Zhasneme světlo? Schválně, kdo bude mít nahnáno jako první..? Scéna 2: U a. Eline drţí motorovou pilu. Jak se to zapíná? Co děláš na mojí zahradě? Jak se to zapíná? Nech to! Ta byla ještě tátova. Jak se to zapíná? Zatáhneš za lanko, zprudka a hodně silně. Ukaţ. Mám to zakázané. 21

26 Od koho? Kdo to říká? Děda. Ty se ho bojíš? Ne. No tak. Mám to zakázané. Posero. Skautíku. Nejsem ţádný skautík. Tak to udělej. Čeká. Strašpytle! Aha, tady je tlačítko. zapne motorovou pilu. na scéně. Ať uţ seš pryč! Kdo si jako myslíš, ţe seš? Jsem holčička, kterou všichni hledají. Ztracená princezna. pobíhá kolem se zapnutou motorovou pilou, ostatní vyděšeně uhýbají. Vypni to! Hned! Na něco takovýho musíš mít helmu a brýle. A špunty do uší. Jinak se z toho zblázníš. A musíš si navlíct protiskluzový rukavice. Jestli ji pustíš, uřízne mi nohy. Vydrţ ještě chvilku. Nepadej. Jo, takhle. Poloţím ji na zem. K tvým nohám. Neuhýbej. Jo, tak. Pokládá motorovou pilu k nohám a a Justýny. 22

27 Já jsem. Jsem ztracená holčička. Ale oni mě neznají. Neexistuje ţádná moje fotka. Takţe nemůţou udělat plakát, jakoţe mě hledají. Teď jste moji kamarádi. Navěky věků. FILM 2 ODJEZD BATOLETE Z DOMU, NÁSTUP DO AUTA Scéna 3: V lese. a si hrají se špendlíky a červy. napíchne červa a pak píchne a do ramene. Au. Co to děláš? To je taková hra. Kdyţ napíchnu jednoho červa špendlíkem, tak tě můţu píchnout. Do ramene nebo do nohy. Kdyţ zařveš, můţu ještě jednou. Píchne a jestě jednou, do nohy. Teď ty! dělá to stejné. Poprvé píchne silně. sykne bolestí a vykřikne. Podruhé zatne zuby. Někdy je to jako bych vůbec nic necítila. Někdy lidé dělají, jako bych vůbec neexistoval. se blíţí s myší. Zase ty! Odkud vlastně seš? Jsem z Měsíce. Já jsem taky z Měsíce. Ještě nikdy jsem tě tam teda neviděla. 23

28 Ona je taky z Měsíce. Ale ještě o tom neví. Mlč, troubo. Bydlí v jednom z těch děcáků. Ty bestie vyhrabávají chodby. Všechny domy se zřítí. Všechny ulice se propadnou. Jako při zemětřesení. Nemáš být v děcáku? U svých vychovatelek? Nemusím být nikdy nikde. Musím zachránit svět od havěti. Co hodláš dělat s těma myšima? Rozříznout, vytáhnout z nich kosti, vysušit a schovat do speciální krabičky. Jenom myši? Jenom malý zvířata s malýma očima. Z kterých nejde poznat, jestli se fakt koukají na tebe. Můţu zabít všechny zvířata. Ţáby, ty se drtí na kaši, veverky, ty se háţou do ohně. Tady nejsou ţádné veverky, tady ve městě. To si jenom myslíš. Jedna z těch myší je vlastně veverka bez ocasu. Hodila s veverku do ohně? Kdyţ byla ještě ţivá? Lţe. Všechny ty myši mají ocas. Hnusný zvířata. Jsou otravný. Jako kočky nebo ještě hůř psi. S těma pak nesmíš mít slitování. Musíš si naplánovat jejich zabití, pomalý, ale jistý. Otrávit jim ţrádlo. Jedem na krysy. Nebo kdyţ máš čas a najdeš si 24

29 dobrý místo umučit je k smrti. Zlámat jim packy, jednu po druhé. Nebo jim vydloubnout oči nebo je popálit. Ty seš vadná, proto seš v děcáku. Určitě jsi svoji matku utýrala k smrti. Mizím odsud. Myši, s těma nejraději mrskám o zeď, jednou, kdyţ to nestačí, dvakrát nebo třikrát. Dokud jim z hlavy nevystříkne mozek. Aţ jsou prostě pěkně chcíplý. Kde s našla tyhle? Nejsou na nich nějací mikrobi? Nedotýkej se toho, ta holka je šílená. A to je nakaţlivý. Justýně zvoní telefon. Telefonát a rozhovor a a Shanyi se prolínají. : Tahle se chytila do pasti. Na půdě. Zlomený vaz. Uţ byla vysušená. Jako mumie. Já nevím. Nesmrdí tomu vnitřnosti? Myši jsou hloupý. Mají moc krátký chlupy a málo noh. Ne kaţdých pět minut, mami.... Vţdyť víš, kde jsem.... S em, jako obyvkle.... V šest, jako vţdycky. To přece vím.... Ne, nikoho jsme nepotkali.... Ne, ţádný chlapy. 25

30 ... Ne, určitě ţádný černý bundy.... Pošli smsku za pět šest. Jestli teda fakt chceš. přichází, sedá si mezi ty dva a vráţí do nich. Nepřítel se blíţí! Ne, mamko, neměj strach.... Prostě jedna moje známá. Ahoj mami! Tu neznáš. A přestaň uţ. Tak zatím, mami. Poloţí telefon. Otrava otravná! Jaký nepřítel? Kde teda jsou? Všude, nevidíte je. Ale jsou tady. Umíš stojku na hlavě? udělá stojku. Pojď, i. ve vodě. Otevřeš oči. Vidíš jenom černo. Hledáš aspoň trochu světla. Ale zůstává temno. Protoţe ti to všechno teče do nosu a do pusy. Tma, ţádný vzduch. Hledáš svoje poslední slova. Můţu něco říct? Uslyší mě někdo? Ty s uţ umírala? 26

31 Já umřu hodně rychle. Ty se můţeš líp připravit. Měl bys říct něco, co zapůsobí, něco, co tvým kamarádům změní ţivot. Mám tě tam hodit ještě jednou, blbko? Nebo mě tam hodíš ty? Troufla by sis? a ve vodě. Zachránila s mi ţivot. Kecy. Já taky neumím plavat. Hodila s mě tam a vytáhla mě ven. Zítra si to zopáknem? Nechci se utopit. To by pak nikdo neslyšel, co říkám. Chci spadnout ze stromu. Nebo z naší střechy. Na záda. S otevřenou pusou. Chci být pohřbená v otevřené rakvi. Abych pak mohla ještě ven, kdyby bylo třeba. A kaţdej by na mě mohl házet květiny. A písek. Scéna 4: vyšplhala vysoko na strom. a se dívají a komentují to. Ona skočí! Splašila se. Ta kobyla se zase splašila. Je nebezpečná. Kopla paní učitelku. 27

32 Hele. Háţe hřívou. Potřásá hlavou. Dupe nohama, botama s ţeleznýma špičkama. Funí a řehtá. Mlčí. Ta skočí. Tak skoč, ty herko. Tak dělej, skoč! Proč neskáčeš? Netroufáš si? Tak skoč, ne? Tak skoč! Tak skoč přece! Skoč! Zas nic. Škoda. Ještěţe neskočila. FILM 3 PŘÍJEZD KE ŠKOLNÍ BRÁNĚ, VÝSTUP Z AUTA. Scéna 5: a, u Justýny. Skladiště zbraní. Nesmím jít ven. Viděl to, náš otec. Všechno zjistil. Bábi brečela. Má strach ze Shanyi. Naše máma brečí kaţdej večer. Oni mají strach i ze mě, si myslím. Protoţe nic neříkám. Nemám jim co říct. Chci se prostě odplíţit. Do roţku pokoje. Nebo do skříně. Nebo na zahradu, do domku na nářadí, za motorovou pilu. Kdyţ zavolají o pomoc, prostě zůstanu tam. 28

33 Já nesmím mít ţádný vojáčky, bojový tanky ani válečný letadla. Ani vyrábět praky, ani střílet na pouti. Můţu mít jenom jeden model vrtulníku Sea King, to je všechno. Ty pomáhají obyčejným lidem. Nebo letoun Hercules, ty shazujou jídlo hladovým Afričanům. Ale kdyţ přijde nepřítel, tak budou Sea Kingy a Herculesy přece taky bojovat, ne? Nad tím nepřemýšlí, náš otec. Táta mojí nejlepší kamarádky, to je opravdovej voják, pracuje u armády. Dřív byl u speciální jednotky, ale teď pracuje na nějakým úřadě, protoţe ho bolej záda. Kdyţ jdu s kámoškama na procházku do lesa, počíhá si na nás a přepadne nás ze křoví. Tady jsou, Amazonky!, křičí. My se vţdycky hrozně vylekáme, ale taky nás to dost zoceluje. Bojuje pak s náma všema zároveň. Máme škrábance a modřiny na celým těle a jsme na to hrdý, vzájemně si je ukazujeme. A jemu taky, vţdycky obdivně přikyvuje, generál. Dinosauři. Můj děda a moje babička jsou dinosauři. Ţijí jenom proto, aby vyhynuli. Generála bolí záda, ale nikdy to nedá najevo. Já a moje nejlepší kámoška nakupujeme spousty modelů stíhaček a taky bombardérů. U něj v garáţi je pak dáváme dohromady. Kdyţ se mě otec ptá, kde mám kapesný, říkám, ţe jsem prostě všechno promlsala. Jenţe teď otec tu naši armádu objevil. Vzal mě k mojí kámošce, prý aby mi udělal radost. A ona se hned přišla pochlubit, jak natřela svůj nejnovější letoun. JSF X-35, ten typ si pamatuju doteď. Věděla, ţe se to mýmu otci vůbec nelíbí. Myslím, ţe to udělala schválně. Její otec se přidal k nám. Provokativně se ušklíbal. Ti dva stáli půl hodiny proti sobě a křičeli na sebe. Náš otec ho popadl a generál spadl na zem. Zůstal leţet, chytil se za záda a zavolal si sanitku. Od té doby uţ s otcem nemluvím. Teď je u sebe v pokoji, matka mu donesla kousek dortu. A já uţ nemám ţádnou nejlepší kamarádku. má pravdu. Tohle je válka. A oni jsou ten nepřítel. Ta holka je docela v pohodě. Ty máš nějakej plán? 29