Zeesterren en Zeelelies Nieuwsbrief 104 van de zwerfsteengroep oktober 2018

Transcriptie

1 Zeesterren en Zeelelies Nieuwsbrief 104 van de zwerfsteengroep oktober 2018 Op 17 oktober ging het over Asterozoa en Crinozoa. Oftewel zeesterren en zeelelies. De Asterozoa vormen een onder-stam van de Echinodermata (de stekelhuidigen). De Asterozoa worden verdeeld in twee onderklassen: de Asteroidea (de zeesterren) en de Ophiuroidea (de slangensterren). Van der Lijn schrijft in het Keienboek dat fossiele asterozoa een grote uitzondering zijn. Wel worden in gruis, op jacht naar microfossielen, regelmatig kleine kalkdeeltjes van het skelet aangetroffen. Zoals Jaap kon laten zien van gruis uit Flamschen (cenomaan) en Angelieke uit gruis van Miste (mioceen). Bij de vervolgens getoonde fossielen viel het op dat het vaak om slangensterren gaat. Getoond werden: uit het boven-ordovicium van Marokko, vermoedelijk uit de Tafilalt biota een stuk met 3 fossiele slangensterren, aangekocht door Rob. Onbekende slangenster, ordovicium; Tafilalt biota vp: Messeu/Alnif Marokko, lengte steen: 13 cm collectie: J.Dreef v.h. Rob van de Vlekkert Dan uit het jongste deel van de trias (rhetien) de Astérie lumbricalis afkomstig ten zuiden van het Franse wijnstadje Beaune. Door Jaap aangekocht op de beurs in St.Gilles-Waals. Uit de collectie van Rob een fraai stuk uit het hettangien van Forcalquier (Alpes- Haute Provence) met Paleocoma escheri. Uit de lias van Dorset, Engeland een Ophioderma eggertoni. Dan uit de plattenkalk van respectievelijk Eichstätt, Kelheim en Neuberg Archasterpecten elegans, Ophiopetra sp en Sinosura sp. Als zwerfsteenvondsten een vuursteen door Teunie gevonden op Texel.

2 Met daarin een grote zee-egelstekel en een stuk van een arm van een onbekende zeester. Tot slot een fraaie vondst van Rob een flinke zeesterarm in een vuursteen. vuursteen met zeesterarm, Metopaster sp, maastrichtien, vp: Fa Roelofs, Almelo lengte steen gemeten langs de arm: 6 cm coll: J.Dreef, vh: R. vd Vlekkert. De crinoidea (zeelelies) zijn een klasse binnen de stam Echinodermata. Verwarrend is de klasse Eocrinoidea, deze had al een vijfstralige symmetrische structuur en lijkt op een zeelelie. De bekendste vorm is de Gogia spiralis uit het midden-cambrium van Utah. Jaap kon hier een exemplaar van laten zien. De zeelelies worden ingedeeld in een viertal onderklassen: 1. Inadunata 2. Flexibilia 3. Camerata 4. Articulata Bij de Inadunata en de Camerata zijn de kelkplaten onbeweeglijk van elkaar. Het verschil zit in de armen, de onderste armdelen van de Camerata maken deel uit van de kelk terwijl die van de Inadunata vrij waren. Bij de Flexibilia, zijn zoals de naam al laat vermoeden, de platen van de kelk niet vast met elkaar verbonden maar flexibel ten opzichte van elkaar. Deze eerste drie onderklassen stierven ruw weg in het paleozoïcum uit. Bijna alle mesozoïsche en jongere soorten behoren tot de Articulata. Uit het cambrium is slechts een primitieve soort bekend uit de Burgess Shale, Echmatocrinus brachiatus. Uit het ordovicium kennen we de zeeleliestengel afdrukjes in de baksteenkalk. Als kelken uit die tijd, een vondst uit de groeve Råbeck in het Kinnekule gebied en een zwaar verkiezelde vondst overdekt met Buchse ringen waarvan Rob vermoedde dat deze uit het ordovicium stamt, herkomst het WWW-gebied.

3 De bloeitijd van de echte zeelelies loopt van het siluur tot en met het ondercarboon. Uit het siluur kennen we de kalkstenen uit het noordelijk grind, met daarin regelmatig zeeleliestengel afdrukken. Van Gotland ook meerdere vondsten van zeeleliestengels, soms wel 25 mm in diameter. Kelken vinden is weer wat anders, Jaap heeft een vondst uit Neuenkirchen met een steel waaraan een versleten kelk zit, vermoedelijk Crotallocrinites Uit het devoon hebben we meer materiaal, om te beginnen het onder-devoon. Hiervan zijn fraaie stukken uit Marokko te koop, Jaap kon een stukje laten zien van de kroon van een vrij zwemmende zeelelie Scyphocrinites elegans afkomstig Umm-al Jawahir. En een vrij groot exemplaar van de zelfde soort afkomstig uit Missouri. Deze soort bezat een drijfblaas, een loboliet. Conny kon een loboliet laten zien van deze soort zo groot als een flinke mango, op de kop getikt bij de gebroeders Böhmer. Scyphocrinites elegans Onder-devoon Vp: Missouri USA Hoogte van de steen 28 cm Collectie: J.Dreef Voorheen Henk v.d. Vlekkert

4 Duidelijk is te zien dat het onderste deel van de armen deel uitmaakt van de kelk. Scyphocrinites behoort dus tot de onderklasse Camerata. In het zwerfsteen materiaal vinden we regelmatig onder-devonische zandstenen die vol zitten met afdrukken van zeeleliestengels. Dan het midden-devoon, hiervoor is de Eifel een uitgelezen plek om te zoeken. Maar het vinden van een kelk of een kelk met kroon valt niet mee. Jaap en Teunie hebben er 14 jaar gezocht en diverse zeeleliekelken gevonden varierend van 3 mm tot een 8 cm. Hiervan werden een 7-tal soorten getoond. De bekendste is Cupressonites abbreviatus, waarvan ook vaak losse armen worden gevonden en kelken zonder kroon. De vrij brede vangarmen van Cupressonites beginnen aan de bovenzijde van de kelk, de soort behoort tot de onderklasse Inadunata. Uit Marokko stammen ook fraaie exemplaren, getoond werd een Cupressonites elengatus van Rob. Jaap en Teunie beschikken over een aantal fraaie kelken uit het boven-devoon, (fammenien), de meeste hiervan behoren tot het genus Melocrines, één tot Hexacrinites. Afkomstig van de beroemde vindplaats Trélon in Frankrijk in het Bekken van Mons. Uit het onder-carboon kennen we de grijsblauwe Belgische hardsteen, een crinoïdenkalk ook bekend onder de naam petit granit. Stoepranden, gevelplaten, dorpels en grafstenen werden er van gemaakt. Deze stenen zijn vaak doorspekt met zeeleliestengelfragmenten. In de Limburgse grindgroeven kun je af en toe een stuk vinden. Ook uit het onder-carboon maar iets jonger de schroevensteen, of ftaniet, zwaar verkiezeld op vuursteen gelijkend. De schroevengaten zijn opgeloste stengeldelen van zeelelies, afkomstig uit de kolenkalk formatie iets jonger dan de petit granit. Kolenkalk wordt op veel plaatsen gebruikt bij de kustverdediging door middel van strekdammen zo ook bij Cadzand. In het gruis van Cadzand worden zeeleliestengeldeeltjes gevonden gedesintegreerd uit die kolenkalken. Het mesozoicum en jonger. We hebben dan alleen de onderklasse Articulata. Hoewel de eerste miljoenen jaren na het paleozoïcum er geen zeelelie is te bekennen. Van deze Articulata konden diverse exemplaren worden getoond zoals de Encrinus lilliformis uit de boven-muschelkalk van diverse plaatsen in Duitsland, Isocrinus nicoleti uit de jura van de beroemde Pont des Etoiles bij La Voulthe sur Rhône en Apiocrinus elegans uit het bathonien van Luc sur Mer. En de bij Solnhofen makkelijk te vinden Saccocoma pectinata, een vrij zwemmende soort uit de malm periode.

5 Encrinus lilliformis, tijdvak Muschelkalk, vp: Alverdissen BRD, collectie: J.Dreef, voorheen Rob vd Vlekkert In vuursteen uit het krijt, zowel uit het noo rdelijk als het zuidelijk grind komen we stengeldeeltjes met een fraai bloempatroon tegen, deze zijn van de zeelelie Isselicrinus. Momenteel zijn er nog 630 soorten zeelelies, waarvan 80 reliktvormen in dieper water van 150 tot 1000 meter. De rest (550 soorten) is steelloos. Literatuur: - Het Keienboek 6-druk door P. van der Lijn - Wirbellose Tiere der Vorzeit door U.Lehmann en G.Hillmer - Invertebrate Fossils door R.C. Moore, C.G. Lalicker, A.G. Fisher - Die Fossilien von Solnhofen door K.A. Frickhinger - De geschiedenis van het leven, deel 1 Precambrium en Cambrium door J.F. Geys - De geschiedenis van het leven, deel 2 Ordovicium door J.F. Geys - De geschiedenis van het leven, deel 3 Siluur door J.F. Geys - De geschiedenis van het leven, deel 4 Devoon door J.F. Geys - Die Crinoiden des Mittel-Devon der Eifler-Kalkmulden door Joachim Hauser

6 J.D. - Recherches sur les Crinoides du Famennien de Belgique door Julien Fraipont (1884)