Verslag demodag Trees from traffic 11/02/2015

Transcriptie

1 Verslag demodag Trees from traffic 11/02/2015 Deze demodag werd georganiseerd door Krinkels nv en BOS+, en ging door in de vestiging van Krinkels te Londerzeel. Het doel van deze studiedag was om mensen uit verschillende sectoren te sensibiliseren over de mogelijkheden van energetische valorisatie van houtige biomassa (hakhout & korte omloophout) langs wegen (ook water- en spoorwegen). Aanwezigen Rik De Vreese Sien Cromphout Benjamin Van Haelst Matias Aneca Dries Rooryck David Claes Waud Gielis Bert Van Gaver Sofie vandeursen Gert Peeters Andy Vankerckvoorde Nico Vanaken Bart Tambuyser Emmanuel Ampe Marc van Hulle Stefan Van Beveren Willy Verbeke Bart Vleeschouwers Koen Trappeniers Paul Vandevelden BOS+ BOS+ BOS+ BOS+ NV Krinkels NV Krinkels NV Krinkels AWV-MOW AWV-MOW NV Scheepvaart INBO OVAM Xylempor VVOG Sylva NV Universiteit Antwerpen Inverde Boerenbond VLM (Leuven) NV Vandevelden

2 Doelstelling van het Trees from Traffic-project Kennisopbouw en sensibilisering over potenties en randvoorwaarden van houtaanleg, -beheer en - oogst langs wegbermen, voor opwekking van groene energie. 1. Kennisopbouw: wordt gerealiseerd door met een uniek en multidisciplinair samenwerkingsverband van experten (wegbeheerder en natuurorganisatie) tot een degelijk onderbouwde visie te komen, d.m.v. intensieve overlegprocedures en terreinbezoeken met de doelgroep. Nagaan potentieel energetische valorisatie: Wegbermen, maar ook bermen van spoorwegen en waterwegen. Inschatten meerwaarde, zowel ecologisch als economische Opmerking van INBO: natuurvriendelijk bermbeheer heeft ervoor gezorgd dat de ecologische kwaliteit van bermen de laatste jaar sterk gestegen is. Het kan niet de bedoeling zijn dat deze kwaliteit opnieuw verloren gaat door het aanplanten van KOH. 2. Sensibilisering over potentieel maar ook randvoorwaarden en beperkingen van aanleg, beheer en oogst van hout op (Vlaamse) wegbermen, voor opwekking van groene energie. Verloopt vnl. via verspreiding van technische -, en beleidsaanbevelingen. Uitgangspunten: 1. De wereldwijde klimaat- en energiecrisis stellen onze samenleving voor ongekende uitdagingen, waarbij de nood aan alternatieve en duurzame energiebronnen een aandachtspunt van toenemend belang is. (Dit overigens naast de prioritaire inzet nodig ter reductie van de energievraag.) 2. In de mix van aan te wenden alternatieve energiebronnen (bv. wind, zon, water,...) zal ook (houtige) biomassa een belangrijke rol spelen. 3. In Vlaanderen lijkt het potentieel voor een significante productie van (houtige) biomassa voor energie-opwekking eerder beperkt, gezien de hoge bevolkingsdichtheid en de vele claims die op het ruimtegebruik rusten. Niettemin wordt hier door heel wat actoren momenteel geïnvesteerd in biomassa-installaties voor de opwekking van energie. Daarbij dient vermeden te worden dat deze biomassa op grootschalige en onduurzame wijze wordt geïmporteerd uit andere continenten. 2

3 4. Vlaanderen heeft met kilometer wegen veruit het dichtste wegennet van Europa, en beschikt dus ook over een reusachtige oppervlakte wegbermen. 5. Een aanzienlijk percentage hiervan kan in aanmerking komen voor houtproductie en oogst. De CO 2-winst van energie-valorisatie uit hout, die momenteel wel eens in vraag gesteld wordt, is op deze "restgronden" aanzienlijk. 6. Maar er zijn wel belangrijke randvoorwaarden bij de inschatting of hout op wegbermsites kan geoogst worden voor energie: verkeersveiligheid, zwerfvuil, logistieke haalbaarheid, rendabiliteit, wetgeving, Energetische valorisatie van deze restgronden kan ook leiden tot extra meerwaarde: beperken of stroomlijnen van beheers-ingrepen en dus -kosten; verhoogde verkeersveiligheid,... Programma Inleiding, door Rik De Vreese (BOS+) Energiepotentieel, door Sien Cromphout (BOS+) Oppervlaktepotentieel, randvoorwaarden bij oogst, financiële vergelijking, door Dries Rooryck (Krinkels) Biodiversiteit, door Rik De Vreese (BOS+) Beleidsmatig- en juridisch kader, door Nico Vanaken (OVAM) Praktijkbezoek Schilde Energiepotentieel Vanaf de middeleeuwen waren houtkanten en hakhoutstoven alom tegenwoordig in het landschap, deze deden dienst als constructiehout, oeverversteviging, brandhout enz. Vanaf de jaren 50 werd meer en meer gebruik gemaakt van fossiele brandstoffen die veel CO 2 en fijn stof uitstoten. In dit project is het de bedoeling om houtkanten terug te gebruiken als brandhout, hetzij in een andere vorm zoals snippers of pellets. Deze vorm van energieconsumptie is CO 2 neutraal als de biomassa lokaal verbruikt wordt. De eenheid die gebruikt wordt voor de hoeveelheid snippers is MAP (m³ apparent de plaquettes): 1 MAP = 1 m³ verhakseld hout = 220 kg pellets 3

4 = 1000 kwh = 100 l stookolie Deze cijfers zijn afhankelijk van de kwaliteit van de houtsnippers en de verbrandingsketel. De kwaliteit van de houtsnippers wordt bepaald door het vochtgehalte van het hout (<30%), homogeniteit van de snippers en de zuiverheid. De houtsnippers worden zuiver genoemd als de asrest minder dan 1% bedraagt. Voor het drogingsproces (4-6 maanden) wordt er gebruik gemaakt van een opslagplaats met een verharde ondergrond en voldoende hoge muren. Zo kunnen de snippers drogen door natuurlijke ventilatie kunnen. Keren is nefast. Energie uit houtkanten Er kunnen verschillende (beheer)types voor houtige biomassa langs bermen worden onderscheiden. Het bestaande hakhout en de bestaande houtkanten bevatten inheemse boom- en struweelsoorten die om de 4 tot 7 jaar, naargelang de boomsoort, worden afgezet (hakhoutbeheer). Deze leveren 5 tot 15 ton droge stof/jaar/ha op, dit is het equivalent van l stookolie. In het korte omloophout (KOH) worden snelgroeiende soorten gebruikt. Veelal wilg en populier. Deze worden respectievelijk om de 3 en 5 jaar machinaal geoogst en leveren ton droge stof/jaar/ha op. Dit systeem kan voor grote oppervlaktes gebruikt worden en kan opgesplitst worden in twee teeltsystemen: 3-jarig systeem met wilg en 5-jarig systeem met populier. Het 3-jarig systeem met wilg, ook wel het Zweeds systeem genoemd, bestaat uit volgende stappen: Stap 1: Terreinvoorbereiding Stap 2: aanplanting kortloten (20 cm) Stap 3: 3 jaar teeltontwikkeling Stap 4: Oogst Stap 5: Aanplant verwijderen De teeltontwikkeling van dit teeltsysteem kan na de oogst herhaald worden, en dit zo n 6 tot 7 keer. Het teeltsysteem duurt dus maximaal 21 jaar. In België wordt voor de oogst op dit moment nog gebruik gemaakt van een omgevormde pikdorser. Het 5-jarig KOH-systeem met populier, ook wel het Amerikaans of Italiaans systeem genoemd, bestaat uit volgende stappen: Stap 1: Terreinvoorbereiding Stap 2: Aanplanting grootpoten (180 cm) Stap 3: 5 jaar teeltontwikkeling Stap 4: Oogst met harvester Stap 5: aanplant verwijderen 4

5 Na de eerste oogst kan de teelt maar één maal herontwikkelen, de teelt duurt dus maar 10 jaar. Naast het KOH kan ook bermmaaisel als energiebron gebruikt worden, dit als aanvulling in de vergistingsinstallatie (max %). Voorwaarde is dat het maaisel fijn verhakseld is en dat het nat moet zijn (vers maaisel). De noodzakelijkheid van de snelle verwerking van het maaisel kan problemen geven tijdens de piekmomenten in de periodes juni-juli en september. Daarnaast zijn ook zwerfvuil en de verwerking van het digestaat aandachtspunten. De opmerkingen van de genodigden: KOH als energiebron is wel onderhevig aan de schommeling van de olieprijzen, maar minder hevig dan fossiele brandstoffen. De prijzen zijn stabieler. KOH is vooral rendabel voor eigen gebruik, als er geen aardgas beschikbaar is. De installatie van een aardgasketel is opmerkelijk goedkoper dan een verbrandingsketel voor pellets of snippers. Dit maakt KOH niet concurrentieel genoeg ten opzichte van aardgas. Er zijn subsidies voor de aankoop van een biomassa-verbrandingsketel (bvb. onder VLIF). Olifantsgras of Miscanthus als energiebron is niet te vergelijken met KOH als energiebron omdat de verbranding uitstoot van nutriënten (K, N, P,...) met zich meebrengt. Miscanthus is meer geschikt voor bioraffinaderij. De geschetste beperkingen voor de vergisting van bermmaaisel gelden voor natte vergisting. Droge vergisting is flexibeler. Economische voordelen van hakhout en KOH: lokale tewerkstelling toevoegen. UA doet onderzoek naar de biodiversiteit in KOH-percelen in Lochristi (gegevens hiervan zijn nog niet verwerkt). Oppervlaktepotentieel, randvoorwaarden bij oogst, financiële vergelijking Deze presentatie was gebaseerd op twee vragen: Hoeveel oppervlakte is er actueel beplant? En hoeveel beplantbare oppervlakte is er beschikbaar? Is exploitatie economisch voordeliger voor de beheerder? Uit het onderzoek (Bachelorproef van Waud Gielis) bleek dat de beschikbare ruimte vooral gelegen was langs de autosnelwegen en in mindere mate langs gewestwegen. Lokale wegen zijn waarschijnlijk niet beschikbaar voor de teelt van KOH. Deze bestaan soms uit holle wegen en daar is vaak te weinig 5

6 plaats, daarenboven kan het behoud van de huidige bermflora gewenst zijn vanwege de ecologische meerwaarde. Soms zijn er wel houtkanten of hakhout aanwezig langs lokale wegen, een beter beheer ervan en een betere valorisatie van het geoogste hout kan leiden tot meer biomassa voor energieproductie. Bermbeheerplannen zijn vaak enkel opgemaakt in functie van maaibeheer, het overgaan naar KOH als beheer is voorlopig nog een knelpunt in deze beheerplannen. Wel is te zien dat hakhoutbeheer en KOH meer en meer wordt opgenomen in beheerplannen. Ook neemt Waterwegen en Zeekanalen NV bij de opmaak van nieuwe berm- en bomenplannen, het energetisch valoriseren van houtige biomassa op. Voor het realiseren van aanplantingen dient er minimum 6m breedte beschikbaar te zijn. Naast de aanplanting moet er een veiligheidsperimeter van min. 3 m zijn (afhankelijk van de toegelaten snelheid) om inzittenden uit defecte wagens of na ongeval veilig te laten uitstappen en te laten wachten op tussenkomst van de hulpdiensten. Deze perimeters houden rekening met overhangende takken. Met de veiligheidsperimeter van 3 m inbegrepen mag de eerste stam, afhankelijk van de toegelaten snelheid, minstens op 6m van de weg staan. Een veiligheidsperimeter van 3 m is van toepassing als de rijsnelheid 70 km/u bedraagt. Bij een rijsnelheid van 90 km/u moet een veiligheidsperimeter van 4,50 m behouden worden en bij een snelheid die hoger ligt dan 90 km/u bedraagt de veiligheidsperimeter 8 m. Een ander knelpunt is het feit dat houtsnippers afvoeren duur is, daardoor worden de houtsnipper vaak ter plaatse terug uitgestrooid omdat dit goedkoper is. Dit is langs wegen al verboden door het AWV. Opmerkingen van de genodigden: De bodemeigenschappen langs autosnelwegen is vaak zeer slecht omdat de bodem er vaak afgegraven is. De niet-vruchtbare ondergrond komt zo aan het oppervlak en de groeiomstandigheden zijn daar minder geschikt. Bermbeheerplannen zijn vaak enkel opgemaakt in functie van maaibeheer, het overgaan naar KOH als beheer is voorlopig nog een knelpunt in deze beheerplannen. Het hakhoutbeheer is veelal niet prioritair. Hierdoor worden de omlooptijden niet gevolgd en gaat het eerder om achterstallig beheer (rooibeheer), waarbij het hakhout en de houtkanten groter zijn dan voorzien. Er wordt soms ook ad-hoc hakhoutbeheer uitgevoerd, i.f.v. de dringendste plaatsen (veiligheid etc.). Langs de E314 en in West-Vlaanderen zijn er pilootprojecten rond het implementeren van hakhoutbeheer in de bermbeheerplannen (na te vragen bij Marleen Moelants) Er is ook een pilootproject van hakhoutbeheer langs de E314 waarbij het oogsten van het hout winstgevend is voor AWV. 6

7 Een meer structurele aanpak van hakhoutbeheer kan ertoe leiden dat materiaal en mensen efficiënter kunnen worden ingezet, zodat de prijs voor het onderhoud daalt, en zodat de afzet van de snippers efficiënter kan worden georganiseerd (lees: betere prijzen voor de snippers) Biodiversiteit Aandachtspunten bij het ontwerp en aanleg zijn: Ecologisch waardevolle vegetaties mogen niet verdwijnen. Door vele jaren van natuurvriendelijk maaibeheer zijn vaak ecologisch waardevolle graslanden ontstaan. Een voorbeeld hiervan zijn glanshavergraslanden, in Vlaanderen is de oppervlakte van dit graslandtype beperkt. Bermen en dijken vormen dan ook een groot aandeel van die oppervlakte. Bij het wijzigen van de vegetatie moet ook rekening gehouden worden met het wetgevend kader van de Code voor goede natuurpraktijk i.f.v. het wijzigen van vegetatie en van kleine landschapselementen. Hierbij kan een verbod, natuurvergunningsplicht of meldingsplicht van toepassing zijn. Een overzicht van de bestaande natuurlijk beheerde - en ecologisch waardevolle bermen is niet voorhanden. Het is zo dat het beheer van bermen sterk versnipperd zit bij verschillende organisaties. De BWK-codes voor de bepaling van de ecologische waarde van bermen is minder wenselijk omdat deze niet gedetailleerd genoeg is, ze is echter wel gebiedsdekkend voor Vlaanderen. Informatie over de ecologische waarde van bermen zou gehaald moeten worden uit de verschillende bermbeheerplannen. Structuurrijke aanleg moet nagestreefd worden. Dit kan gerealiseerd worden door de aanleg van een mantel/zoomvegetatie als overgang en buffer tussen de weg en KOH KOH/hakhout inbedden in groenstructuur Soortkeuze o Aangepast aan bodemgesteldheid en waterhuishouding o Snelgroeiend o Te stekken o Geschikt voor hakhoutbeheer o Strooizouttolerantie (van de wortel en stam) Ziekten en plagen vermijden o Wilddruk: vraatgevoelige soorten vermijden (bvb. Tegen wilgenhaantje) o Monoklonale aanplantingen vermijden o Voor grotere oppervlakten: meerdere soorten/variëteiten gebruiken Voor de aanplant van de stekken kan een preiplanter gebruikt worden. Er werd een case-study voorgesteld (ovonde N60 in Zwijnaarde) waarbij de impact van het aanplanten van KOH op de biodiversiteit werd gesimuleerd m.b.v. biodiversitsiteitstoets.be. Afhankelijk van de uitgangssituatie (graslandbeheer, of maaibeheer) kan er door het aanplanten van 7

8 hakhout een biodiversiteitswinst worden gerealiseerd (zeker als er een combinatie met mantel/zoomvegetaties wordt voorzien). Bijkomende maatregelen om biodiversiteit of milieu impact te verhogen: Structuur/menging van soorten verhoogt de afvang van fijn stof Planten in buurt van vervuilingsbron en loodrecht op stroomrichting van vervuiling Stem ontwerp af op koestersoorten Opmerkingen van de genodigden: Als de strook tussen de autosnelweg en autosnelwegparkings KOH aangeplant wordt, verdwijnt de sociale controle en veiligheidsgevoel deels (zie autowegparkings langs E40 waar hakhout wordt gekapt i.h.k.v. het tegengaan van mensenhandel en illegale migratie). Scheuten aanplanten met preiplanter op te schuine taluds is niet mogelijk. Aanplant van KOH op de ovonde te Zwijnaarde werd in twijfel getrokken omdat er bebouwing langs is (tegenstand door omwonenden) en er risico is dat door de aanplant heen zal gewandeld worden (kan opgelost worden in ontwerp) Beleidsmatig- en juridisch kader Het gebruik van biomassa wordt opgesplitst in voeding (voedsel/voeder) en biogebaseerde economie, zoals verwerking van biogebaseerde materialen en producten, omzetting tot biogebaseerde energie en overige biogebaseerde (industriële en milieutechnologische) processen. Er is een langtermijnvisie voor een duurzame Vlaamse Bio-economie opgesteld om o.a. biomassa optimaal en duurzaam te produceren en gebruiken. Zo is er ook een actieplan met 29 acties opgesteld. De Interdepartementale Werkgroep Bio-Economie (IWG B-E) bewaakt de strategie en coördineert de uitvoering van het actieplan. Groenafval wordt gedefinieerd als het composteerbaar organisch afval dat o.m. vrijkomt in tuinen, plantsoenen, parken, oevers van waterlopen en wegbermen en natuurgebieden. Snoeihout tot 10cm diameter valt onder de definitie van groenafval. Daarop geldt een verbrandingsverbod. Het moet afgevoerd worden naar compostering of ander materiaalgebruik. De volgende punten vallen niet onder de definitie van groenafval: Niet gevaarlijke houtige biomassa uit de bosbouw die rechtstreeks wordt gebruikt in de bosbouw, of als materiaal of energiebron. Houtige biomassa afkomstig van landschapselementen onderworpen aan ecologisch hakhoutbeheer, uitgezonderd het snoeihout van het reguliere beheer van landschapselementen (houtkanten ) om de veiligheid van de weggebruiker te waarborgen of ongewenste ondergroei te beperken (dit snoeihout valt onder groenafval). 8

9 Hoogstammige bomen die geveld zijn in natuurgebieden, langs (water)wegen, of bij het bouwrijp maken van percelen, tuinen of parken. Korte omloophout en andere energieteelten. Houtpellets die voldoen aan de geldende productnormen of die een einde-afvalstatus hebben verkregen. Houtige biomassa die wordt gebruikt als mulch en voldoet aan de kwaliteitseisen van de omzendbrief Kwaliteit van houtsnippers voor gebruik als mulchmateriaal. Voor wat biomassa uit de open ruimte in het ontwerp actieplan biomassa(rest)stromen betreft, moet verder ingezet worden op het beleid voor preventie en compostering van het groenafval. Voor de biomassa uit open ruimtes moet een integratie in de beheerplannen gebeuren. Waarbij de rol van sociale economie versterkt wordt en reststromen gemobiliseerd worden. Actoren op vlak van organisatorisch beheer, gebruik van materialen en toestellen, en ook de infrastructuur moeten worden versterkt. Een voorbeeld van samenwerking op vlak van infrastructuur is het concept van de biomassahubs. Hierbij wordt samengewerkt om biomassa te drogen en te verwerken. Biomassahubs zijn plaatsen waar er op regionaal vlak wordt samengewerkt om biomassa te drogen en te verwerken. Zodat niet alle (kleine) partners moeten investeren in materiaal en infrastructuur. Deze samenwerking stroomlijnt bovendien de afzet. In plaats van te zoeken naar een afnemer bij elke oogst, wordt er naar de plaatselijke biomassahub gereden. Voordelen van de biomassahubs zijn: Oplossing bieden voor versnipperd aanbod van kleine partijen biomassa. Regionale opslag- en bewerkingslocaties uitgebaat in coöperatieve vorm. Integrale aanpak van de biomassa, geen 'cherry picking'. Diverse terreinbeheerders leveren biomassa aan die met gezamenlijk beheerde middelen en materiaal wordt behandeld. Kostenreductie en kwaliteitsverhoging van de biomassa door schaalvergroting. Om een cascade toe te passen op houtige biomassa van wegbermen, kan deze gebruikt worden in verschillende sectoren: Gebruik als voeder. (bv. natuurmaaisel dat geschikt is als veevoeder). Gebruik als materiaal. Hout-, papier- en plaatmateriaalproductie, lignine- of lignocellulose gebaseerde materialen (bv. platformchemicaliën), isolatiemateriaal, valdempend materiaal, compost, digestaat, teeltsubstraten. Gebruik als energiebron. Energieopwekking via verbranding, gebruik van bv. biogas als transportbrandstof. Verwijdering: Verbranding zonder energierecuperatie en storten zijn verboden. Afwijking op de cascade onder de volgende voorwaarden: 9

10 De biomassa wordt gemobiliseerd in overeenstemming met de goedgekeurde beheerplannen Regionaal gebruik van de biomassa (maatschappelijke meerwaarde) Het gebruik gebeurt in overeenstemming met de geldende milieuvoorwaarden De economische meerwaarde in de lagere trap van de cascade wordt niet kunstmatig gegenereerd door bv. financiële of andere ondersteuning van de brandstof- of grondstofkosten van de gebruiker. Dit criterium is enkel van toepassing op nieuwe gebruikers van de biomassa, in installaties vergund vanaf 1 januari Opmerkingen van de genodigden: De energie die uit biomassa wordt gehaald is maar een fractie van alle groene energie en is niet genoeg om te voldoen aan de Europese richtlijnen. Maar we gaan biomassa nodig hebben als we willen voldoen aan de EU-normen. Reactie: Het rendement van het opwekken van groene warmte uit hout is hoger dan het opwekken van elektriciteit uit hout. Een WKK produceert beiden en het rendement is beter, verbranding in WKK is dus aan te bevelen. Veel discussie over grens van 10 cm diameter voor verwerking als snoeiafval. De grens voor groenestroom-certificaten ligt op 4 cm diameter, dit verschil is zeer groot. Het afvoeren en verwerken van het snoeiafval kost geld, snippers als mulch minder. Er is meer nood aan het valoriseren van de bestaande houtige biomassa, i.p.v. meer aan te planten. Anderzijds stijgt de vraag voor hout voor energieproductie, wat impact heeft op de beschikbaarheid voor bvb. spaanderplaten. OVAM wil ook vermijden dat de grondstof hout wordt verspild aan verbranding voor energie. Praktijkbezoek Schilde Bezoek aan werk waar houtopslag tot ongeveer 40 cm diameter werd afgezet door een rupskraan met boomschaar. De dikste stammen werden tot op 5 m lengte afgekort en aan de kant gelegd, de rest werd verhakseld en afgevoerd. De stammen van 5m worden verkocht als stamhout en brengen meer geld op dan de houtsnippers. Bijkomende opmerkingen - Er zou mogelijks een probleem kunnen zijn met corrosie van de verbrandingsketels wanneer er hout verbrand wordt met een hoog NaCl-gehalte afkomstig van brandhout. 10

11 Presentaties: presentaties-demonstratiedag-trees-from-traffic Bronnen: