Gustav Klimt, Attersee, 1900 Olie op doek, 80,2 x 80,2 cm Leopold Museum, Wenen

Transcriptie

1

2 Gustav Klimt, Attersee, 1900 Olie op doek, 80,2 x 80,2 cm Leopold Museum, Wenen

3 De maalstroom van de tijd festival novecento Muziek van de 20 e eeuw Leuven, 9 oktober 2017

4 maandag 9 oktober, Iers College, 20.30u

5 De maalstroom van de tijd Gérard Grisey Vortex Temporum Gesprek met de musici Vortex Temporum ca. 100 New European Ensemble Felicia van den End, fluit Lars Wouters van den Oudenweijer, klarinet Hanna Shybayeva, piano Rada Ovcharova, viool Emlyn Stam, altviool Willem Stam, cello

6 Gérard Grisey & het spectralisme [ perceptie ] Gérard Grisey ( ) is één van de belangrijkste Franse componisten van de 20 e eeuw. Zijn muzikale ideeën en composities hebben zowel binnen als buiten Europa een hele generatie jonge componisten en muzikanten geïnspireerd en beïnvloed. De kern van zijn muzikale ideeën kan in één woord samengevat worden: perceptie. Na een lange periode in de muziekgeschiedenis waarin de structuur of indeling van een werk vaak belangrijker werd geacht dan de beleving van de luisteraar, stelt Grisey de zuivere muzikale ervaring helemaal centraal. Bij Grisey draait het om de essentie van klanken en hun sonore ontwikkeling doorheen de tijd. Hij wil de luisteraar laten focussen op de zuivere klankkwaliteiten en -kleuren van muziek. [ spectralisme ] Grisey s muzikale ideeën en composities kaderen in een bredere beweging die ontstond aan het begin van de jaren 70: het spectralisme. De spectrale componisten gingen in tegen serialistische en minimalistische technieken en zochten naar een nieuw type instrumentale muziek met vernieuwende klankkleuren, -texturen en -ontwikkelingen. De spectrale beweging volgde geen strikte regels maar baseerde zich eerder op een losse verzameling esthetische ideeën en technieken die ze deelde met een selecte groep componisten. Tristan Murail, één van de grondleggers van het spectralisme, beschreef de beweging niet als een techniek of stijl, maar als een bepaalde instelling of attitude. [ klankanalyse en continuïteit ] Het spectralisme vertrekt vanuit de akoestische analyse van klank. De spectrale componisten deelden de gemeenschappelijke overtuiging dat muziek in essentie steeds klank is die evolueert in de tijd. Klank werd op deze manier vanuit een heel nieuw perspectief benaderd waarbij een componist voor het eerst kon werken met de interne structuur ervan. Onder 4 Novecento 2017

7 meer technologische ontwikkelingen in het domein van de (psycho-)akoestiek hielpen om de interne structuur van klank inzichtelijk te maken. Toch zijn niet zozeer de klankspectra zelf, als wel de aanwezige muzikale continuïteit bepalend voor het compositieproces. Tijd wordt niet beschouwd als een louter uitwendig element, maar als een essentiële bouwsteen van klank en uiteindelijk van de muziek zelf. Spectrale muziek maakt tijd als het ware tastbaar. [ tijdswaarneming ] Grisey was gefascineerd door de relativiteit van onze tijdswaarneming en vroeg zich af op welke manier muziek deze kan manipuleren. Volgens hem staat onze tijdservaring in nauw verband met het karakter van de muziek die we beluisteren. Een muzikaal fragment zal anders korter of langer worden ervaren afhankelijk van de intensiteit, densiteit, dynamiek, ( ) van het gebruikte muzikale materiaal. In de wisselwerking tussen de biologische tijd van de luisteraar en de muzikale tijd wil Grisey de luisteraar als het ware onderdompelen en meenemen in een duizelingwekkende draaikolk ( vortex ) van de tijd. Grisey gebruikt hiervoor twee soorten temporaliteit: een samengedrukte en een uitgerekte. In de samengedrukte tijd verhinderen snelle en onregelmatige muzikale structuren de luisteraar om terug te kijken in de muziek. De werking van ons geheugen wordt geblokkeerd. De luisteraar wordt als het ware gedwongen zijn aandacht op het huidige moment te vestigen. In een uitgerekte temporaliteit daarentegen schorten trage en voorspelbare structuren het temporele verloop bijna volledig op. In het subtiele spel tussen voorspelbaarheid en onvoorspelbaarheid, continuïteit en discontinuïteit, periodiciteit en aperiodiciteit manipuleert Grisey de (tijds)ervaring van de luisteraar en voert hem mee doorheen verschillende tijdsdimensies. [ microfonische structuur ] Grisey verbindt de notie van uitgerekte tijd met de microfonische structuur van klank. Klank is volgens Grisey geen statische, immobiele massa, maar een be- De maalstroom van de tijd 5

8 weeglijke sonore stroom die zich voortdurend voortbeweegt. Klanken zijn voor Grisey zoals krachtvelden, lineair georiënteerd in de tijd. Grisey beschrijft zijn muziek dan ook als le devenir des sons, het worden van klank. Om de microfonische structuur van een klank te kunnen waarnemen, moet echter ingezoomd worden op die specifieke klank. Grisey vergelijkt dit met de werking van een zoom-lens, die ons dichter bij de interne structuur van klank brengt. Hij wil de klank als het ware openen en tentoonstellen in al zijn verschillende dimensies. Door te focussen op het klankspectrum van één muzikaal ogenblik en dit uit te vergroten, intensifieert Grisey onze perceptie. Hij doet dit door deze op een andere schaal dan gewoonlijk te plaatsen. Dit heeft repercussies op onze tijdsperceptie. Grisey creëert op deze manier muzikale wisselwerkingen waarbinnen zich een continuüm van temporele transformaties afspeelt. In sommige gevallen zijn de muzikale transformaties in Grisey s muziek dan ook niet altijd waarneembaar. Ze gaan steeds op in een organische ontwikkeling die zonder dat we er ons altijd van bewust zijn ons meeneemt langs glooiende muzikale landschappen. [ evenwicht ] Een van de meest uitdagende taken van een componist, aldus Grisey, bestaat erin een evenwicht te vinden tussen twee extremen van verveling, door ofwel te weinig ofwel te veel muzikale informatie te geven. In de muziek van Grisey wordt voortdurend continuïteit tegen discontinuïteit, voorspelbaarheid tegen onvoorspelbaarheid uitgespeeld. Met het doorbreken van de aanwezige continuïteit genereert hij een temporele drive in de muziek. Het is door de wisselwerking tussen deze twee tegengestelde stromingen dat de componist erin slaagt een temporele werveling doorheen de hele compositie te genereren. Grisey integreert op deze manier onvoorspelbare en discontinue elementen in een quasi voorspelbaar patroon en tast hiermee niet alleen de grenzen af van zijn compositiestijl, maar ook van de waarnemingscapaciteiten van de luisteraar. 6 Novecento 2017

9 Vortex Temporum 1996 I à Gérard Zinsstag Interlude II à Salvatore Sciarrino Interlude III à Helmut Lachenmann Interlude fluit, klarinet, piano, viool, altviool, cello [ draaikolk ] Grisey beschrijft Vortex Temporum als la naissance d une formule d arpèges tournoyants et répétés et sa métamorphose dans différents champs temporels ( de geboorte van een wervelende en herhaalde arpeggio-formule en haar metamorfose in verschillende temporele velden ). Het muzikale idee achter Vortex Temporum is met andere woorden de geleidelijke transformatie van een melodisch fragment doorheen verschillende tijdsdimensies. De Latijnse benaming Vortex Temporum betekent letterlijk draaikolk van de tijd. De kern van deze compositie draait dan ook om de beweging van verschillende tijdsstructuren. [ drie muzikale archetypen ] Het basismateriaal van Vortex Temporum bestaat uit drie muzikale archetypen: drie muzikale silhouetten, drie verschillende spectra en drie verschillende tijdsstructuren. Het eerste muzikale silhouet speelt een cruciale rol doorheen het hele werk. Het gaat om een kort en gezwind motief in de vorm van een sinusgolf, gebaseerd op een melodische cel uit het ballet Daphnis et Chloé van Maurice Ravel. Grisey gebruikt dit oorspronkelijke motief van Ravel nooit letterlijk. Hij ziet het eerder als een melodisch silhouet, een Gestalt. Dit Ravel-motief ondergaat doorheen de drie bewegingen talrijke ritmische, metrische en melodische gedaanteverwisselingen. Het wordt oneindige keren getransformeerd, samengedrukt en uitgerekt tot men het nog amper kan herkennen. De maalstroom van de tijd 7

10 [ formele opbouw ] Vortex Temporum bestaat uit drie bewegingen, die verbonden zijn door korte interludia. Grisey gebruikt drie verschillende tijdsstructuren in het werk. Naast de gewone tijd, de tijd van de mensen, de taal en de ademhaling, onderscheidt Grisey de uitgerekte tijd of de tijd van de walvissen en ten slotte de samengetrokken tijd of de tijd van vogels of insecten. Grisey gebruikt de normale tijd en de uitgerekte tijd onder andere in het eerste en het tweede deel van Vortex Temporum I en brengt alle drie temporaliteiten samen in het derde deel van de eerste beweging. [ Vortex Temporum I ] Hoewel de eerste beweging van Vortex Temporum onderverdeeld is in drie delen, kan de globale tendens van Vortex Temporum I beschreven worden als een evolutie van relatieve voorspelbaarheid en regelmaat naar totale onvoorspelbaarheid en chaos. Je wordt als het ware meegenomen in een muzikale draaikolk. Hoe dieper je wordt meegezogen, des te onvoorspelbaarder de muziek wordt. [ Vortex Temporum I-i ] In het eerste deel van Vortex Temporum I staan vooral het ritme en het metrum centraal. Doorheen dit eerste deel wordt het muzikale materiaal geleidelijk ingekort. Dit proces van inkorting of diminutie verstoort de regelmaat in de muziek en zal uiteindelijk leiden tot een drastische vermindering van de muzikale voorspelbaarheid. Het werk begint met de herhaling van een kort wervelend motief gebaseerd op de hierboven aangehaalde melodische cel van Maurice Ravel dat steeds opnieuw lijkt uit te sterven. Geleidelijk aan integreert Grisey steeds meer en brutalere veranderingen in het geheel. De idee achter deze transformaties is om stelselmatig het muzikale proces te doen vervagen. De aanvankelijk duidelijke en heldere ontwikkeling mondt uiteindelijk uit in een bijna willekeurige en chaotische opeenvolging van muzikale elementen. 8 Novecento 2017

11 [ Vortex Temporum I-ii ] De dynamische beweging van het eerste deel wordt een halt toegeroepen aan het begin van het tweede deel van de eerste beweging. Vanaf hier klinkt de muziek veel statischer door haar repetitieve karakter. Als in de eerste beweging het ritme en het metrum centraal stonden, dan is nu de duur het primaire principe. In dit tweede deel slaagt Grisey erin het muzikale materiaal van het begin van de beweging gradueel uit te rekken in de tijd. De drijvende kracht hiervoor wordt gegenereerd door de lange crescendo-tonen in de blazers die geleidelijk aan prominenter worden. Er vindt een globale evolutie plaats naar een verbrede temporaliteit die resulteert in de afwezigheid van elk gevoel van regelmaat. [ Vortex Temporum I-iii ] In het derde deel van de eerste beweging speelt de piano een lange solo cadens. Het contrast met de vorige delen is zeer groot. Grisey hanteert hier een sterk gesticulerende schrijfstijl, vol plotse breuklijnen en brute registerveranderingen. Het concept van een continue, procesmatige ontwikkeling komt hier op de helling te staan. De verschillende muzikale onderdelen volgen elkaar op een discontinue en schijnbaar willekeurige wijze op. [ Interludes ] De interludia tussen de drie bewegingen hebben als functie de aandacht van de luisteraar vast te houden. Hoewel elke puls ontbreekt, wordt de muzikale spanning vastgehouden en doorgetrokken naar de volgende beweging. Met hun tijdloze en minimalistische karakter bieden de interludia de luisteraar de mogelijkheid te ontspannen tussen de bewegingen, zonder de aandacht te verliezen. Bovendien vermijdt Grisey op deze manier tussen twee bewegingen door onnodig geschuifel en gekuch in de zaal. [ Vortex Temporum II ] Het tweede deel van Vortex Temporum neemt de luisteraar mee naar de bodem van de muzikale draaikolk, De maalstroom van de tijd 9

12 de duistere diepten van de zee waar bijna niets meer te onderscheiden valt, behalve de slome, logge bewegingen van walvissen. De muziek heeft een meditatief, bijna hypnotiserend effect door het voortdurend dalende ostinato in de piano dat de luisteraar als het ware nog dieper de duisternis invoert. De crescendo-decrescendo beweging in de blazers en strijkers intensifieert de vertraging en de schijnbare uitrekking van de tijd. Op het einde van de tweede beweging lijkt de muziek helemaal stil te vallen, een bevreemdende en zelfs vervreemdende ervaring. [ Vortex Temporum III ] Na de stilstand van de tweede beweging keert in Vortex Temporum III het beginmotief in alle hevigheid terug. De luisteraar lijkt weer te kunnen ademhalen. Al snel echter worden nieuwe, discontinue elementen geïntroduceerd. De muziek lijkt hierdoor niet op gang te komen. Elk proces, elke ontwikkeling die wordt opgestart, lijkt onmiddellijk stil te vallen en uitgevlakt te worden, om daarna toch weer opnieuw te beginnen. In Vortex Temporum ontwikkelt de muziek geleidelijk aan een autonome dynamiek die de luisteraar meesleept en fascineert. In de klassieke en romantische periode werd muziek nog grotendeels bepaald door haar vorm. In Vortex Temporum barst de materialiteit van de muziek echter uit haar voegen. Het eerste deel leunde nog enigszins aan bij deze traditionele tendens waarbij de vorm en regelmaat van de muziek primeren. Vortex Temporum III heeft daarentegen quasi elke vorm verloren. Wat er in en met de muziek gebeurt lijkt een zichzelf genererend proces geworden te zijn. Dat de muziek daarenboven geleidelijk aan meer gekarakteriseerd wordt door een uitgerekte tijd, geeft Grisey de mogelijkheid om sonore structuren te genereren die aanleunen bij een akoestisch model van klank, wat aansluit bij de spectrale behandeling van muziek. Tegen het einde van het werk lijkt echter elke puls verdwenen. We bevinden ons in het diepste punt van de muzikale draaikolk, en zijn aanbeland in de kern van de tijd of zoals Grisey het verwoordde: Le rythme sera 10 Novecento 2017

13 noyé dans le vertige de la durée pure. ( Het ritme zal verzopen zijn in de duizeling van de zuivere tijdsduur ). In deze context maakte Grisey ook een onderscheid tussen menselijke en niet-menselijke tijd, waarbij hij aan die laatste zelfs een kosmische dimensie toeschrijft: Hij refereert daarbij aan wat de post-moderne filosoof Gilles Deleuze benoemde als de schittering van het men een wereld van onpersoonlijke individuaties. De maalstroom van de tijd 11

14 Het New European Ensemble werd in 2008 opgericht door bevlogen musici uit heel Europa. Het heeft nationaal en internationaal een grote reputatie opgebouwd, met fantasierijke programma s, aanstekelijk enthousiasme en origineel samengestelde programma s. De musici van het New European Ensemble spelen niet alleen nieuwe muziek, maar zijn daarbuiten ook actief als solisten, kamermusici en leiders van instrumentengroepen en orkesten. Ze presenteren hedendaags werk op een vernieuwende manier en brengen combinaties tot stand met andere kunstvormen zoals film, literatuur, theater, dans en beeldende kunst. Ook spant het ensemble zich in om actuele maatschappelijke thema s te belichten, en speelt het concerten op alternatieve locaties. Het doel van New European Ensemble is de nieuwe muziek uit zijn ivoren toren te halen, niet enkel om een breder publiek aan te spreken, maar ook om zichzelf artistiek uit te dragen. Wat dat betreft zijn het New European Ensemble en Festival 20/21 absolute bondgenoten. 12 Novecento 2017

15 festivalteam Mark Waer, voorzitter Maarten Beirens, algemeen directeur en artistieke leiding Transit Pieter Bergé, artistieke leiding Novecento Peter Janssens, adviseur Eddy Frans, adviseur Pauline Jocqué, productie Yentl Ventôse, productie Martine Sanders, communicatie Anne Hodgkinson, vertaling De Cijferraad, boekhouding programmaboek Helena Custers, teksten Pieter Bergé, teksten & hoofdredactie Martine Sanders, eindredactie Yentl Ventôse, eindredactie contact Festival van Vlaanderen Vlaams-Brabant Brusselsestraat 63, 3000 Leuven t 016/ info@festival2021.be Festival 20/21 is lid van het Festival van Vlaanderen en de European Festivals Association (efa) Festival 20/21 heeft alles in het werk gesteld om de rechthebbenden te vinden,voor copyright van het gebruikte beeldmateriaal. Eenieder die meent rechten te kunnen laten gelden, kan contact opnemen via info@festival2021.be. Festival 20/21 en zijn auteurs. Alle essays zijn originele bijdragen, geschreven in opdracht van het Festival van Vlaanderen Vlaams-Brabant. Niets mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van het Festival van Vlaanderen Vlaams-Brabant. vormgeving Van Looveren & Princen druk Peeters Herent Subsidiënten, sponsors en partners Subsidiënten Sponsors Partners Nationale Bank van België, Martin s Klooster, KU Leuven LRD Sponsors met vip-invitaties Peeters drukkerij/uitgeverij/ boekhandel, BNP Paribas Fortis, ThromboGenics, Degroof Petercam, ageas, FUND+ Logistieke sponsors Piano s Maene, Auvicom, Pentahotel Leuven, Leffe Mediasponsors Klara Partners 30CC, Pools Instituut, Muziekgebouw aan t IJ, Davidsfonds Academie, shiftn, AMUZ, Alamire Foundation, LUCA School of Arts, STUK Kunstencentrum, Cinema ZED

16 The Maelstrom of Time The sextet Vortex Temporum by the French spectralist Gérard Grisey is seen more and more as one of the great late-20th-century chamber music works. Despite the recent success that Anne Theresa De Keersmaeker had with it, the work remains under-performed. Novecento has turned the spotlights on it, and we are programming the work not once, but twice in this concert. This gives you the opportunity to completely immerse yourself in the wondrous temporal dimensions that Grisey sets out in Vortex Temporum. You ll experience not only the human perspective but that of the whales, birds and insects. There will be a short intermezzo between the two performances, during which the musicians will talk about their fascination with this work.