Voorwoord bij de veertiende druk

Transcriptie

1 Voorwoord bij de veertiende druk Voorwoord bij de veertiende druk Dit boekje geeft een inleidend overzicht van het in Nederland geldende burgerlijk procesrecht. Het is bestemd voor de beginnende student en voor gevorderde studenten die zich eerst algemeen willen oriënteren. Ook kan het anderen dan studenten, die om welke reden dan ook met deze materie of met de recente vernieuwingen van het burgerlijk procesrecht willen kennismaken, behulpzaam zijn. De nadruk ligt op inleidende beschouwingen, hoofdbeginselen en korte karakteristieken van de belangrijke onderdelen van het burgerlijk procesrecht. Relatief veel aandacht is besteed aan de infrastructuur : rechterlijke organisatie en bevoegdheid, deurwaarders, rechtsbijstand. Ook de internationale en Europese aspecten krijgen de nodige aandacht. Aan de ingrijpende vernieuwing van het burgerlijk procesrecht die het gevolg is van KEI, d.w.z. de wetten van juli 2016 in verband met vereenvoudiging en digitalisering van het procesrecht, is in deze veertiende druk op passende wijze aandacht besteed. Omdat op dit tijdstip gedeeltelijke inwerkingtreding van KEI voor de deur staat, maar nog niet geheel te voorzien is wanneer en hoe deze operatie geheel haar beslag zal krijgen, is gekozen voor een tijdelijke tweesporenoplossing: uitgangspunt blijft in deze druk nog het tot nu toe bestaande recht, maar in een apart hoofdstuk 8A wordt KEI aangekondigd, uitgelegd en zo goed mogelijk in al haar fases beschreven. Pas in een latere druk kan KEI geheel in de plaats komen van nu nog bestaande regelingen. Om die reden is hoofdstuk 8A ook nog niet verwerkt in de registers achter in dit boekje. Deze benadering kon worden gekozen dankzij de bereidheid van mijn oud-collega bij het Ministerie van (Veiligheid en) Justitie Paulien van der Grinten, die als raadadviseur bij de directie Wetgeving en Juridische Zaken werkzaam is op het terrein van het burgerlijk procesrecht, aan deze nieuwe druk mee te werken. Ik ben haar daarvoor zeer erkentelijk. Hoofdstuk 8A is van haar hand, maar zij heeft op mijn verzoek ook kritisch gekeken naar het hele boekje. Na dertien drukken (de eerste was van 1972!) was dat sowieso geen overbodige luxe, maar de meeste aanpassingen in deze nieuwe druk (afgezien natuurlijk van KEI) zijn het gevolg van allerlei doorgaans kleinere wijzigingen in de bestaande regelingen sinds de vorige druk van Juni 2017 Paul Meijknecht V

2 Inhoudsopgave Voorwoord bij de veertiende druk / V Hoofdstuk 1 Inleiding / Wat is burgerlijk procesrecht? / Bronnen van burgerlijk procesrecht / Plaats van het burgerlijk procesrecht / Civiele procedures / Partijen in civiele procedures; collectieve acties / Dagvaardingsprocedures en verzoekschriftprocedures / Kosten van civiele procedures; griffierecht / 9 Hoofdstuk 2 Rechters / Inleiding / Rechtsmacht van de Nederlandse rechter / Absolute bevoegdheid / Enkelvoudige en meervoudige kamers / Kantonzaken / Relatieve bevoegdheid / Internationale en supranationale gerechten / Arbitrage, bindend advies en mediation / 21 Hoofdstuk 3 Betekening en verzending van stukken / Inleiding / Gerechtsdeurwaarders / Betekening van exploten / Betekening in het buitenland / 28 Hoofdstuk 4 Rechtsbijstand / Rechtsbijstand en procesvertegenwoordiging / 31 VII

3 Inhoudsopgave 4.2 Advocaten / Andere personen die rechtsbijstand verlenen / Kosten van rechtsbijstand / 34 Hoofdstuk 5 Het Openbaar Ministerie / Inleiding / Het horen van het Openbaar Ministerie en de procureur-generaal bij de Hoge Raad / Het Openbaar Ministerie als partij in een civiele procedure / 38 Hoofdstuk 6 Hoofdbeginselen van burgerlijk procesrecht / Inleiding / Recht op rechtspraak en op rechtsbijstand / Onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter / Hoor en wederhoor / Beslissing binnen een redelijke termijn / Waarheidsbeginsel / Verplichting tot het verstrekken van inlichtingen / De beslissing moet alle geschilpunten betreffen / De stellingen van partijen vormen de grondslag van de beslissing / De rechter vult ambtshalve de rechtsgronden aan / Verbod van rechtsweigering / Openbaarheid en bescherming van vertrouwelijke gegevens / Motivering van de beslissing / Verbetering en aanvulling van de beslissing / 46 Hoofdstuk 7 Dagvaardingsprocedures in eerste aanleg / Inleiding / Dagvaarding / Inschrijving ter rolle en roldatum / Verstek, referte of tegenspraak / Conclusies, comparitie na antwoord, pleidooien / Reconventie / Incidenten en incidentele vorderingen / Vonnis / Dagvaardingsprocedure in kantonzaken / Kort geding / 59 VIII

4 Inhoudsopgave Hoofdstuk 8 Verzoekschriftprocedures in eerste aanleg / De algemene regeling / Procedures in zaken van personen- en familierecht / Scheidingsprocedures / 63 Hoofdstuk 8A KEI: vereenvoudiging en digitalisering / 65 8A.1 Inleiding / 65 8A.2 Digitalisering / 65 8A.3 Gewijzigde procedure onder KEI / 66 8A.4 Wettelijke termijnen / 67 8A.5 Versterking regiefunctie rechter / 68 8A.6 Inwerkingtreding / 68 Hoofdstuk 9 Europese procedures voor grensoverschrijdende zaken / Inleiding / De Europese betalingsbevelprocedure / De Europese procedure voor geringe vorderingen / 74 Hoofdstuk 10 Bewijs / Inleiding / Algemene beginselen / Schriftelijk bewijs / Getuigen / De partijgetuige / Deskundigen / Plaatsopneming en bezichtiging / Voorlopige bewijsopname / 83 Hoofdstuk 11 Rechtsmiddelen / Inleiding / Verzet / Hoger beroep / Beroep in cassatie / Verzet door derden / Herroeping / 89 IX

5 Inhoudsopgave Hoofdstuk 12 Tenuitvoerlegging / Inleiding / Executoriale titels / Tenuitvoerlegging in een ander land / Beslagrecht algemeen / Tenuitvoerlegging bij geldvorderingen / Afgifte en levering van roerende zaken / Afgifte en levering van registergoederen / Verplichtingen om te doen en om niet te doen / Dwangsom / Lijfsdwang / 99 Register van wetten en verdragen / 101 Trefwoordenregister / 111 X

6 Wat is burgerlijk procesrecht? 1.1 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Wat is burgerlijk procesrecht? Het burgerlijk procesrecht kan worden gezien als een verlengstuk van het materiële privaatrecht. Het privaatrecht in materiële zin regelt de betrekkingen van privaatrechtelijke aard tussen rechtssubjecten onderling; het privaatrecht in formele of processuele zin is erop gericht dit materiële recht te verwezenlijken. De burger heeft weinig aan een recht dat slechts in naam bestaat; hij moet dit recht ook kunnen uitoefenen. Het procesrecht verschaft hem daartoe de middelen. Daarbij moeten verschillende zaken uiteengehouden worden. Wanneer zich juridische problemen voordoen die de betrokkenen niet onderling kunnen oplossen, moet op voor hen bindende wijze kunnen worden uitgemaakt welke regels in hun geval gelden. Hiervoor moet een proces, een procedure worden gevoerd, aan het slot waarvan door een buitenstaander, de rechter, wordt vastgesteld wat in dit geval recht is. Dit noemt men rechtspraak. Ook de rechtspraak is onderworpen aan regels. De reglementering van de rechtspraak in burgerlijke zaken is de voornaamste functie van het burgerlijk procesrecht. Rechtspraak in burgerlijke zaken betreft in de eerste plaats de berechting van geschillen op het gebied van het burgerlijk recht. Burgerlijke zaken betreffen echter niet uitsluitend geschillen. In sommige situaties, bijvoorbeeld bij een echtscheiding op gemeenschappelijk verzoek of bij de benoeming van een voogd, eist de wet ook wanneer de betrokkenen het met de gevraagde beslissing geheel eens zijn, toch de tussenkomst van een rechter om de rechtsverhouding tussen partijen vast te stellen of te wijzigen. Ook dergelijke procedures vallen onder het burgerlijk procesrecht. Burgerlijk procesrecht bestrijkt ook de aan een procedure voorafgaande fase: al vóór het eigenlijke proces moeten of kunnen bepaalde handelingen worden verricht, zoals het opstellen van het geschrift dat de procedure inleidt, of het treffen van bewarende maatregelen waardoor kan worden verzekerd dat de schuldenaar ook na afloop van de procedure nog verhaal biedt. Tenslotte kan het niet blijven bij een vaststelling door de rechter van wat in dit bepaalde geval recht is. Het recht moet ook kunnen worden gerealiseerd. De burger moet erop kunnen rekenen dat hij zijn rechten kan uitoefenen en dat anderen hun plichten tegenover hem nakomen. Dit is alleen mogelijk als men een onwillige tegenpartij tot de orde kan roepen door met dwangmiddelen te dreigen en deze indien nodig toe te passen. In een geordende samenleving behoort deze dwang niet te worden opgelegd langs de weg van eigenrichting (deze vorm van rechtshandhaving is dan ook in beginsel verboden en dus onrechtmatig), maar met inschakeling van het staatsgezag. Men spreekt in dit verband van executie of tenuitvoerlegging van de beslissing. Wederom zijn er regels nodig die aangeven hoe de 1

7 1.2 Hoofdstuk 1 / Inleiding tussenkomst van de staat kan worden verkregen en hoe vervolgens de tenuitvoerlegging verloopt. Ook die regels behoren tot het burgerlijk procesrecht. 1.2 Bronnen van burgerlijk procesrecht Het in Nederland geldende burgerlijk procesrecht, voor zover dit in de wet is vastgelegd, vindt men hoofdzakelijk in het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering, hieronder af te korten als Rv. Dit wetboek is sinds zijn invoering in 1838 meer dan tweehonderd maal herzien of aangevuld. Daarnaast vindt men stukjes procesrecht in de Wet op de rechterlijke organisatie (1872), in de Faillissementswet (1893), de Advocatenwet (1952), de Wet op de rechtsbijstand (1994) en in tal van andere wetten, die doorgaans eveneens herhaaldelijk zijn gemoderniseerd. Ook gelden op het terrein van het burgerlijk procesrecht internationale regelingen: verdragen en ook EU-verordeningen en -richtlijnen. Het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering is in vier boeken verdeeld. Het Eerste Boek, getiteld De wijze van procederen voor de rechtbanken, de hoven en de Hoge Raad, handelt over het procesrecht in engere zin. Het vangt aan met een eerste titel die Algemene bepalingen bevat, dat wil zeggen bepalingen die in beginsel voor alle soorten procedures gelden, zowel in eerste aanleg als in hogere instanties. Daarna volgen twee titels over de rechtsgang in eerste aanleg, achtereenvolgens in dagvaardingsprocedures (tweede titel) en in verzoekschriftprocedures (derde titel). Op dit onderscheid wordt verderop uitvoerig teruggekomen. De tweede titel bevat tevens het bewijsrecht, dat ook buiten dagvaardingsprocedures in eerste aanleg wordt toegepast. Vervolgens komen in een aantal afzonderlijke titels (de vierde titel tot en met de elfde titel) de rechtsmiddelen aan de orde, dat wil zeggen de wijze waarop betrokkenen een uitspraak waarmee zij het niet eens zijn, aan een hogere rechterlijke instantie kunnen voorleggen. Het Tweede Boek, getiteld Van de gerechtelijke tenuitvoerlegging van vonnissen, beschikkingen en authentieke akten, regelt het executoriaal beslag en de overige maatregelen die ter voorbereiding of in het kader van de tenuitvoerlegging moeten of kunnen worden getroffen. Het Derde Boek heeft als opschrift Rechtspleging van onderscheiden aard. Belangrijkste onderdelen zijn de vierde en de zesde titel. De vierde titel handelt over middelen tot bewaring van zijn recht. Hieronder valt het conservatoire beslag, dat wordt gelegd om de tenuitvoerlegging van een rechterlijke uitspraak te verzekeren. De zesde titel bevat het procesrecht betreffende het personen- en familierecht, met inbegrip van het scheidingsprocesrecht. Het Vierde Boek heeft als opschrift Arbitrage en bevat voorschriften die gelden wanneer partijen overwegen of hebben besloten hun geschil niet aan de overheidsrechter, maar aan een of meer arbiters voor te leggen. Bron van in Nederland geldend ongeschreven burgerlijk procesrecht zijn uitspraken van Nederlandse rechters, in het bijzonder uitspraken van de Hoge Raad, maar ook uitspraken van internationale of supranationale hoven: het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, ingesteld door de Raad van Europa, het Hof van Justitie van de EU en het Benelux-Gerechtshof. Zie over deze hoven nader nr

8 Plaats van het burgerlijk procesrecht Plaats van het burgerlijk procesrecht In overeenstemming met de in Nederland (en veelal ook in andere landen) aangehouden globale onderverdeling van het materiële recht in drie hoofdgebieden: privaatrecht, strafrecht en bestuursrecht, kan ook het procesrecht worden onderverdeeld. Deze drie procesrechten hebben ieder een eigen ontwikkeling doorgemaakt en verschillen aanzienlijk, vooral vanwege de andere materieelrechtelijke achtergrond en de daaruit voortvloeiende verschillen in de relatie tussen de betrokken partijen. Ondanks de verschillende achtergronden kan worden geconstateerd dat deze drie procesrechten naar elkaar toegroeien, zowel spontaan binnen de rechtspraktijk als bewust gestimuleerd door de wetgever. De verschillen overheersen echter nog steeds. Om de plaats van het burgerlijk procesrecht iets meer reliëf te geven, is het nuttig om hier enkele achtergronden van deze verschillen kort aan te duiden. Art Gw betreffen deze materie. Volgens art. 112 lid 1 is aan de rechterlijke macht de berechting opgedragen van geschillen over burgerlijke rechten en over schuldvorderingen. Lid 2 handelt over de berechting van geschillen die niet uit burgerlijke rechtsbetrekkingen zijn ontstaan; deze kunnen worden berecht door de rechterlijke macht of door andere gerechten. Art. 113 en 114 Gw handelen uitsluitend over straf(proces)recht. Bij strafzaken gaat het om de berechting van strafbare feiten (art. 113 Gw), twee begrippen die men in het burgerlijk procesrecht en het bestuursprocesrecht in beginsel niet tegenkomt. De klassieke situatie is hier dat het Openbaar Ministerie het proces aanspant tegen een verdachte. De staat is dus altijd partij. Grensproblemen en raakvlakken blijken vooral te bestaan tussen het bestuursprocesrecht en het burgerlijk procesrecht. De Grondwet trekt tussen deze twee geen duidelijke scheidslijn. Uit de Algemene wet bestuursrecht blijkt dat het bestuursprocesrecht betrekking heeft op het beroep dat belanghebbenden kunnen instellen tegen een besluit. Dit betekent in deze wet: een schriftelijke beslissing van een bestuursorgaan, inhoudende een publiekrechtelijke rechtshandeling (art. 1.3 Awb); belanghebbende is blijkens deze bepaling degene wiens belang rechtstreeks bij een dergelijk besluit is betrokken. In het bestuursprocesrecht is de klassieke situatie dat de burger het opneemt tegen een bestuursorgaan. Ook in burgerlijke zaken kan dat het geval zijn, maar niet als het geschil betrekking heeft op een publiekrechtelijke rechtshandeling. Dan (en alleen dan) is er sprake van een bestuursrechtelijke zaak. Voor de behandeling daarvan geldt het bestuursprocesrecht. Wat er over blijft valt onder het begrip burgerlijke zaken. De klassieke situatie is hier het geschil tussen twee in beginsel gelijkwaardige personen. Ook wanneer een van hen een publiekrechtelijke rechtspersoon is, doet dat in beginsel niet af aan het privaatrechtelijk karakter van de zaak. Zoals echter uit nr. 1.1 bleek, hoeft het in het burgerlijk procesrecht niet per se om geschillen te gaan: burgerlijke zaken kunnen ook uitsluitend gericht zijn op het door de rechter laten vaststellen of wijzigen van een rechtsbetrekking, wanneer de wet deze rechterlijke tussenkomst eist. In een bestuursrechtelijke zaak of in een strafzaak is de afwezigheid van een geschil moeilijker voorstelbaar. Het is denkbaar dat een partij zich vergist en een bestuursrechtelijke zaak bij de rechter aanbrengt op een wijze als betrof het een burgerlijke zaak. Blijkens art. 70 Rv moet de 3

9 1.4 Hoofdstuk 1 / Inleiding rechter in een dergelijk geval in zijn uitspraak vermelden bij welk orgaan (bestuursorgaan of rechter) deze partij dan wél terecht kan en krijgt zij daarvoor alsnog een termijn, welke aanvangt op de dag waarop deze uitspraak onherroepelijk wordt. Bij de plaatsbepaling van het burgerlijk procesrecht gaat het niet alleen om zijn plaats ten opzichte van het bestuursprocesrecht en het strafprocesrecht. Zoals hierboven in nr. 1.2 al werd aangestipt, moet ook acht worden geslagen op de doorwerking van internationaal of supranationaal burgerlijk procesrecht. Ook dit recht van niet-nederlandse oorsprong maakt deel uit van de binnen Nederland geldende rechtsorde. Bovendien heeft iemand die een civiele procedure voert of wil voeren waarbij Nederlandse ingezetenen betrokken zijn of waarmee om andere redenen Nederlandse belangen zijn gemoeid, niet altijd alleen met Nederlands burgerlijk procesrecht te maken: het is denkbaar dat de procedure elders kan of moet worden gevoerd. In dit boekje wordt waar dat relevant is ook op de internationale dimensie van het burgerlijk procesrecht ingegaan. Uitgangspunt blijft echter het burgerlijk procesrecht waarmee iemand in Nederland, in een procedure die aanvangt voor een Nederlandse rechter, te maken kan krijgen, ook al is dat zoals gezegd niet altijd uitsluitend burgerlijk procesrecht van Nederlandse oorsprong. 1.4 Civiele procedures We zagen in nr. 1.1 dat het burgerlijk procesrecht zich bezighoudt met burgerlijke zaken. Voor het goede begrip moet onderscheid worden gemaakt tussen zaken en procedures. Een (burgerlijke) zaak is een kwestie waarover partijen procederen, kunnen procederen of hebben geprocedeerd; de (civiele) procedure is daarentegen het vehikel waarmee een burgerlijke zaak aan de rechter wordt voorgelegd en ten overstaan van hem wordt behandeld. Het begrip zaak heeft dus betrekking op de inhoud, maar procedure is een procesrechtelijk begrip. Men spreekt van burgerlijke zaken, maar gewoonlijk spreekt men niet van burgerlijke, maar van civiele procedures. Er zijn verschillende soorten civiele procedures. Dit wordt veroorzaakt door het feit dat er zeer uiteenlopende soorten burgerlijke zaken zijn. Het kan gaan om een eenvoudige geldvordering, het leggen van beslag op een schip, een echtscheiding, de benoeming van een voogd, enz. Niet altijd is er sprake van een geschil. Ook gaat het niet altijd alléén om de belangen van de procespartijen; zo wordt in een scheidingsprocedure vaak ook over het gezag over een minderjarige beslist. In het burgerlijk procesrecht heeft men van oudsher voor bepaalde categorieën van zaken vaak aparte procedures ontwikkeld. In Nederland heeft dat proces ertoe geleid dat er twee hoofdtypes van civiele procedures ontstonden: dagvaardingsprocedures en verzoekschriftprocedures. Zie nr Ook buiten het terrein van de overheidsrechtspraak zijn er civiele procedures. In Nederland onderscheiden we in dit opzicht arbitrage en bindend advies. In deze gevallen wordt het geschil niet door een overheidsrechter beslecht, maar door een particuliere rechter tot wie partijen zich vrijwillig wenden. Zie hierover nader nr

10 Partijen in civiele procedures; collectieve acties Partijen in civiele procedures; collectieve acties Met het bestaan van verschillende soorten procedures hangt samen dat ook de benaming van partijen varieert. In processtukken en in de wet worden zij op verschillende manieren aangeduid: als eiser (aanlegger) c.q. gedaagde (verweerder) in een dagvaardingsprocedure in eerste aanleg; als verzoeker of rekwestrant c.q. verweerder, belanghebbende of gerekwestreerde in een verzoekschriftprocedure; als eiser c.q. verweerder in een arbitrale procedure; als klager c.q. verweerder bij de meeste geschillencommissies; als appellant c.q. geïntimeerde (verweerder) in een procedure in hoger beroep; als eiser c.q. verweerder in een cassatieprocedure; als opposant c.q. geopposeerde in een verzetsprocedure. Al deze begrippen worden verderop in dit boekje besproken. Men pleegt bovendien te onderscheiden tussen de materiële en de formele procespartij. Materiële procespartij is degene wie de zaak in feite aangaat, formele procespartij is degene onder wiens naam geprocedeerd wordt. Voorbeelden: de minderjarige respectievelijk zijn wettelijke vertegenwoordiger (ouder of voogd); de onder curatele gestelde respectievelijk zijn curator. In deze gevallen zijn de materiële procespartijen niet bevoegd om formele procespartij te zijn. Daarom worden zij in het geding vertegenwoordigd door een formele procespartij. Gewoonlijk echter is de materiële procespartij tevens de formele procespartij. In gevallen van al dan niet verplichte procesvertegenwoordiging (door een advocaat of een gemachtigde, zie nr. 4.1) verliest de partij niet zijn hoedanigheid van formele procespartij. De procesvertegenwoordiger is geen procespartij. Hij vertegenwoordigt in het proces de formele procespartij, die zoals gezegd op zijn beurt doorgaans ook de materiële procespartij is. Uitgangspunt is dat procespartijen natuurlijke personen zijn of rechtspersonen. Hierop zijn enkele uitzonderingen. De vennootschap onder firma, de commanditaire vennootschap, en de ondernemingsraad in zaken gebaseerd op de Wet op de ondernemingsraden hebben geen rechtspersoonlijkheid, maar kunnen, zoals de wet uitdrukkelijk aangeeft, wel in rechte optreden, of anders gezegd: zij hebben procesbevoegdheid (ius standi). Er zijn enkele personen of instellingen die vanwege hun specifieke wettelijke taken in hun hoedanigheid, ambtshalve, partij kunnen zijn bij civiele procedures: de faillissementscurator (art. 25 Fw), de raad voor de kinderbescherming (ontheffing van het ouderlijk gezag, art. 1:267 BW) en het Openbaar Ministerie (art. 43 Rv). Enigszins hiermee te vergelijken is de bevoegdheid die aan particuliere organisaties is toegekend om als belangenbehartiger voor anderen in rechte op te treden. Een obstakel hierbij was het belangvereiste dat van oudsher in de rechtspraak werd gesteld en dat in art. 3:303 BW als volgt is omschreven: Zonder voldoende belang komt niemand een rechtsvordering toe. De bedoelde organisaties hebben niet altijd een duidelijk eigen belang bij een dergelijke vordering. Daarom werd de bevoegdheid tot het instellen daarvan aanvankelijk door de wetgever alleen in enkele bijzondere gevallen aan bepaalde belangenorganisaties toegekend, zoals aan consumentenorganisaties in geval van misleidende reclame. Vervolgens 5

11 1.6 Hoofdstuk 1 / Inleiding werden in de rechtspraak collectieve acties in meer algemene zin, zij het onder bepaalde voorwaarden, in beginsel toegelaten; zie HR 27 juni 1986, NJ 1987/743 (Nieuwe Meer). In 1994 zijn aan titel 3.11 BW (opschrift Rechtsvorderingen ) twee artikelen toegevoegd die een algemene regeling bevatten voor collectieve acties: art. 3:305a en 3:305b. Volgens deze regeling kan een stichting, een vereniging met volledige rechtsbevoegdheid of een rechtspersoon als bedoeld in art. 2:1 BW een rechtsvordering instellen die strekt tot bescherming van gelijksoortige belangen van andere personen, voor zover hij deze belangen ingevolge zijn statuten behartigt, of, in het geval van een publiekrechtelijke rechtspersoon, voor zover hem de behartiging van deze belangen is toevertrouwd. Een rechtspersoon is niet ontvankelijk indien hij tevoren onvoldoende overleg heeft gevoerd om te trachten het door hem gestelde doel in minnelijk overleg met de gedaagde partij te bereiken of indien met de rechtsvordering de belangen van de personen ten behoeve van wie de rechtsvordering is ingesteld onvoldoende gewaarborgd zijn. Bovendien kan volgens deze bepalingen de vordering niet strekken tot schadevergoeding te voldoen in geld, en heeft de uitspraak geen gevolg ten aanzien van iemand die zich verzet tegen werking van de uitspraak ten opzichte van hem. Op dit terrein heeft zich onlangs een belangrijke nieuwe ontwikkeling voorgedaan. De hierboven besproken uitsluiting van vorderingen tot schadevergoeding in geld bleek in zich voordoende gevallen van massaschade onbevredigend. Er is hiervoor, zonder dat de opzet van art. 3:305a en 3:305b BW werd gewijzigd, een geheel nieuwe rechtsfiguur bedacht. In de Wet collectieve afwikkeling massaschade van 23 juni 2005, Stb. 340, is erin voorzien dat de rechter op grond van een daartoe strekkend verzoek een overeenkomst strekkende tot schadevergoeding verbindend kan verklaren voor alle slachtoffers, eventueel ook toekomstige of nog onbekende, die door een voorval schade hebben geleden. Dergelijke overeenkomsten kunnen worden gesloten tussen vertegenwoordigers van benadeelden en een wederpartij (dit kan ook een verzekeringsmaatschappij zijn) die zich verbindt tot schadevergoeding aan deze benadeelden. Partijen kunnen gezamenlijk verzoeken deze overeenkomst verbindend te verklaren voor alle slachtoffers. Deze regeling is grotendeels materieelrechtelijk van aard en valt in zoverre buiten het bestek van dit boekje. Men zie art. 7:907-7:910 BW. Voor de procedure is in het derde boek van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering een nieuwe titel 14 ingevoegd (art Rv). Hof Amsterdam heeft op deze basis al een aantal uitspraken gedaan. Zie bijvoorbeeld Hof Amsterdam 1 juni 2006, LJN AX6440 in de bekende DES-zaak betreffende slachtoffers van een geneesmiddel voor zwangere vrouwen, dat leidde tot lichamelijke aandoeningen bij de gebruiksters zelf, maar vooral bij hun dochters. Van latere datum zijn o.a. uitspraken in zaken betreffende leasing van aandelen (de Dexia-zaak). 1.6 Dagvaardingsprocedures en verzoekschriftprocedures Wanneer tussen twee of meer personen een geschil ontstaat in de sfeer van het privaatrecht, zal, indien de zaak niet in der minne kan worden geregeld, de hulp moeten worden ingeroepen van de rechter. Deze zal door een bindende uitspraak de impasse kunnen doorbreken. De vraag wat voor geschillen men volgens de regels van het burgerlijk procesrecht voor de rechter kan brengen, kwam in nr. 1.3 al ter sprake: het moet gaan om geschillen over burgerlijke rechten en over schuldvorderingen. Het beslechten van met 6

12 Dagvaardingsprocedures en verzoekschriftprocedures 1.6 het privaatrecht verband houdende geschillen is de kerntaak van de rechter die burgerlijke zaken behandelt (men spreekt ook van de burgerlijke rechter ); vandaar dat men hier spreekt van eigenlijke rechtspraak, of ook wel van contentieuze jurisdictie. Het Franse woord contentieux betekent: geschil. Op het gebied van het personen- en familierecht, maar ook van andere takken van het privaatrecht zoals het erfrecht en het faillissementsrecht, komen situaties voor waarin aan personen of instellingen (ouders, raad voor de kinderbescherming, voogd, curator) een bepaalde toezichthoudende taak is opgedragen. Er moet een instantie zijn die dergelijke taken kan opleggen, wijzigen of ontnemen. Daarnaast komt het voor dat voor het verrichten van een bepaalde handeling of voor het verkrijgen van ontheffing van een verplichting een beslissing van de rechter nodig is. Voorbeelden: machtiging van de voogd tot het verkopen van zaken van een minderjarige (art. 1:345 BW); verlening van het recht op kosteloze dienstverlening of dienstverlening tegen gereduceerd tarief door een notaris (art. 6 Wna). Deze gevallen hebben een negatief kenmerk gemeen, namelijk dat het hier niet, althans niet in de eerste plaats, gaat om het oplossen van geschillen. Het gaat hier eerder om maatregelen van administratieve aard. Het zou denkbaar zijn dat daarmee niet een rechterlijke instantie, maar bijvoorbeeld een orgaan van de uitvoerende macht was belast. Waar de wet hier toch naar de rechter verwijst, zoals hij doet in de zojuist genoemde voorbeelden, spreekt men dan ook van oneigenlijke rechtspraak, of van voluntaire jurisdictie (in het Duits: freiwillige Gerichtsbarkeit ). Met deze splitsing tussen twee soorten van rechtspraak hangt van oorsprong ook het onderscheid samen tussen dagvaardingsprocedures en verzoekschriftprocedures: contentieuze procedures werden doorgaans ingeleid met een dagvaarding en eindigden met een vonnis, terwijl de procedures in zaken van oneigenlijke rechtspraak plachten te worden ingeleid met een verzoekschrift of rekest en eindigden met een beschikking. In dit opzicht heeft er in Nederland de afgelopen decennia echter een verschuiving plaatsgevonden ten gunste van verzoekschriftprocedures. Deze heeft ertoe geleid dat naast de traditionele gevallen van oneigenlijke rechtspraak, ook belangrijke soorten van contentieuze zaken, in het bijzonder op het terrein van het personen- en familierecht, met inbegrip van het scheidingsrecht, thans formeel geheel als verzoekschriftprocedure verlopen. Ook voor sommige arbeidszaken en huurzaken geldt de verzoekschriftprocedure. Criterium voor de toepasselijkheid van de regels van deze procedure is, of de zaak (volgens het BW of een bijzondere wet) al dan niet met een verzoekschrift moet worden ingeleid (art. 261 Rv). Zij eindigt dan niet met een vonnis, maar met een beschikking (art. 287 Rv). De achtergrond van deze verschuiving was vooral het meer informele karakter van de verzoekschriftprocedure, dat, zo vond men, beter past bij (o.a.) familierechtelijke zaken. Daarentegen was men van oordeel dat de dagvaardingsprocedure beter past bij de zuiver vermogensrechtelijke zaken. Het gevolg was, dat belangrijke categorieën van contentieuze zaken inmiddels niet meer als dagvaardingsprocedure, maar als verzoekschriftprocedure verlopen. Het domein van de dagvaardingsprocedure is nagenoeg teruggedrongen tot de zuiver vermogensrechtelijke zaken. Blijkens art. 78 Rv staat de dagvaardingsprocedure in de systematiek van het wetboek echter nog steeds voorop: de regels van de tweede titel van het Eerste Boek gelden voor zover niet de regels van de verzoekschriftprocedure of een bijzondere wettelijke regeling van toepassing is. 7

13 1.6 Hoofdstuk 1 / Inleiding Sinds 2002 is deze tweesporigheid duidelijker dan voorheen in het wetboek te zien. Dagvaardingsprocedures en verzoekschriftprocedures in eerste aanleg worden in de tweede respectievelijk de derde titel van het Eerste Boek parallel, achter elkaar behandeld als twee zelfstandige, gelijkwaardige civiele procedures. Deze tweedeling is ook consequent aangehouden bij de behandeling van de rechtsmiddelen verderop in het Eerste Boek (zevende-elfde titel). Hoewel men recentelijk getracht heeft onnodige verschillen tussen deze twee rechtsgangen te elimineren, heeft het onderscheid nog steeds belangrijke consequenties. De verschillen reiken verder dan alleen maar het onderscheid tussen een dagvaarding en een verzoekschrift als procesinleidend stuk. Ook het procesverloop is verschillend. Een verzoekschriftprocedure volgt in principe het schema verzoekschrift, verweerschrift, mondelinge behandeling, beschikking. Hoewel een dagvaardingsprocedure tegenwoordig volgens een vergelijkbaar model kán verlopen, is er daar (nog steeds) ruimte voor een meer gefaseerde procesgang waarin partijen eerst om beurten, over en weer, aan het woord komen in schriftelijke conclusies, waarna een tussenvonnis volgt en in een aparte fase de bewijslevering plaatsvindt. Zie hoofdstuk 7. In het burgerlijk procesrecht wordt nog een ander enigszins verwant, maar met het voorgaande niet te verwarren, onderscheid gehanteerd: het onderscheid tussen rechtsbetrekkingen (of rechtsgevolgen) die al dan niet ter vrije bepaling van partijen staan. Dit onderscheid komt al ter sprake in de eerste titel (art. 8 en 9) en ook verderop in het wetboek, onder meer in het bewijsrecht (art. 149 en 153) en bij de regeling van de arbitrage (art lid 3). Een verzoekschriftprocedure betreft heel vaak, maar niet altijd, rechtsbetrekkingen of rechtsgevolgen die niet ter vrije bepaling van partijen staan. Omgekeerd betreffen dagvaardingsprocedures doorgaans, maar niet uitsluitend, rechtsbetrekkingen die ter vrije bepaling van partijen staan. Dit maakt het burgerlijk procesrecht enigszins onoverzichtelijk. Men houde echter goed in het oog dat het al dan niet ter vrije bepaling van partijen staan van een rechtsbetrekking of rechtsgevolg betrekking heeft op materieel recht en niet op procesrecht. Het hangt samen met de reikwijdte van de partijautonomie in het privaatrecht, die zoals bekend in het zuivere vermogensrecht nu eenmaal groter is dan in het personen- en familierecht. Wel kan dit onderscheid processuele gevolgen hebben, zoals blijkt uit de hiervoor geciteerde wetsbepalingen. Het loopt niet geheel parallel met het onderscheid tussen dagvaardings- en verzoekschriftprocedures. Bij het trekken van een grenslijn tussen deze proceduretypes hebben ook andere overwegingen een rol gespeeld, zoals hanteerbaarheid voor de gebruiker, wetssystematiek, het vinden van het proceduretype dat het beste bij een bepaald type zaak past. Art. 69 Rv bevat een herstelbepaling die betrekking heeft op het onderscheid tussen dagvaardings- en verzoekschriftprocedures. De situatie waarop hier wordt gedoeld, is dat een procedure (per abuis) op de verkeerde wijze is ingeleid, namelijk met een dagvaarding terwijl dit een verzoekschrift had moeten zijn, of omgekeerd met een verzoekschrift terwijl dit een dagvaarding had moeten zijn. De algemene tendens om het burgerlijk procesrecht minder formeel te maken, alsmede het feit dat het bij de huidige scheidslijn, die dwars door de contentieuze zaken loopt, niet altijd onmiddellijk duidelijk zal zijn of de ene, dan wel de andere regeling geldt, hebben het wenselijk gemaakt om fouten als hier bedoeld niet onmiddellijk af te straffen met niet-ontvankelijkheid, maar, indachtig de dienende functie van het procesrecht, partijen hier de helpende hand te bieden. De rechter moet in 8

14 Kosten van civiele procedures; griffierec 1.7 deze gevallen ambtshalve de zaak alsnog op het goede spoor zetten, de wissel omzetten (vandaar de in het spraakgebruik ook wel gehanteerde term wisselbepaling ). De zaak is en blijft aanhangig, maar partijen krijgen gelegenheid het stuk zo nodig te verbeteren of aan te vullen en hun stellingen aan te passen aan het andere procesrechtelijke regime. Eventueel wordt de zaak ambtshalve naar een andere kamer verwezen, of moet de verweerder alsnog bij deurwaardersexploot worden opgeroepen voor de andere rechter. In 2007 is in het Wetboek vastgelegd dat verzoeken en mededelingen die betrekking hebben op procedures ook elektronisch kunnen worden gedaan, voor zover van deze mogelijkheid blijkt in een voor het desbetreffende gerecht vastgesteld procesreglement (art. 33). De geadresseerde moet daarmee van tevoren instemmen. Hierdoor wordt ook de elektronische indiening en verzending van processtukken in beginsel mogelijk. 1.7 Kosten van civiele procedures; griffierecht Aan het voeren van civiele procedures zijn aanzienlijke kosten verbonden: kosten van salarissen, honoraria, gebouwen enz. Aangezien rechtspraak, waaronder ook de civiele rechtspraak, een overheidstaak is (zie hoofdstuk 6 Grondwet), komen deze kosten in de eerste plaats ten laste van de rijksbegroting. Dit geldt in het bijzonder voor de kosten van de gerechtsgebouwen en die van de salarissen van rechters en van andere personen werkzaam bij de gerechten. De staat heft van partijen in civiele procedures als contraprestatie een griffierecht of vast recht. Er bestaat echter geen rechtstreeks verband tussen dit griffierecht en de bedoelde ten laste van de staat komende kosten. Het griffierecht dekt deze kosten slechts ten dele. Partijen betalen naast het griffierecht in beginsel de kosten van deurwaarders, advocaten, gemachtigden en van eventuele getuigen en deskundigen. Deze proceskosten zijn in eerste instantie verschuldigd door de partij die de desbetreffende persoon inschakelde, maar worden uiteindelijk grotendeels gedragen door de partij die daartoe door de rechter wordt veroordeeld, doorgaans de verliezer. Zie over de kostenveroordeling nader nr De kosten van rechtsbijstand komen in nr. 4.4 aan bod. Hier beperken we ons nu verder tot het griffierecht. Dit is geregeld in de Wet griffierechten burgerlijke zaken. Het maakt in deze wet veel verschil of het gaat om griffierecht voor rechtspersonen, natuurlijke personen of on- en minvermogenden. De vermelde bedragen gelden vanaf Zie voor het begrip on- en minvermogenden nr Bij kantonzaken in eerste aanleg bedraagt het minimumtarief voor de genoemde drie categorieën achtereenvolgens 117, 78 en 78. Deze bedragen gelden bij kantonzaken van onbepaalde waarde en bij geldvorderingen van niet meer dan 500 in hoofdsom. Bij geldvorderingen van 500 tot en met zijn de bedragen achtereenvolgens 470, 223 en 78; bij geldvorderingen van meer dan : 939, 470 en 78. Bij niet-kantonzaken van onbepaalde waarde in eerste aanleg zijn rechtspersonen 618, natuurlijke personen 287 en on- en minvermogenden 78 verschuldigd. Voor geldvorderingen tot en met bedraagt het griffierecht voor de drie categorieën achtereenvolgens 1.942, 883 en 78. Voor hogere vorderingen zijn de drie bedragen achtereenvolgens 3.894, en 78. In hoger beroep in zaken van onbepaalde waarde en bij geldvorderingen tot en met zijn de bedragen voor rechtspersonen 716, voor natuurlijke personen 313 9

15 1.7 Hoofdstuk 1 / Inleiding en voor on- en minvermogenden 313. Bij hogere geldvorderingen tot en met zijn de bedragen achtereenvolgens 1.952, 716 en 313; voor geldvorderingen boven de : 5.200, en 313. In cassatie in zaken van onbepaalde waarde en bij geldvorderingen tot en met zijn de bedragen voor rechtspersonen 783, voor natuurlijke personen 324 en voor on- en minvermogenden 324. Bij hogere geldvorderingen tot en met zijn de bedragen achtereenvolgens 2.601, 783 en 324; voor geldvorderingen boven de : 6.504, en 324. Het griffierecht wordt in alle instanties geheven zowel van de aanlegger als van de verweerder, van de verweerder echter (uiteraard) alleen wanneer deze daadwerkelijk in de procedure verschijnt. Hierop bestaat echter een belangrijke uitzondering: in kantonzaken is alleen de eiser of verzoeker griffierecht verschuldigd. 10