Overzicht studiestof Burgerlijk Procesrecht A. Inleiding

Transcriptie

1 A. Inleiding Dit hoofdstuk is een inleiding op het burgerlijk procesrecht. In dit hoofdstuk wordt vooral verteld waar het burgerlijk procesrecht toe dient, welke beginselen van belang zijn in het burgerlijk procesrecht en welke regelingen er zijn. Doelstellingen van het burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht bestrijkt het burgerlijk recht. Het burgerlijk recht valt vervolgens uiteen in het vermogensrecht en het personen- en familierecht. In het vermogensrecht treedt de rechter vooral op als geschilbeslechter of als beoordelaar van een rechtsbetrekking. In het personen- en familierecht is de taak van de rechter meer te omschrijven als het behartigen van bepaalde specifieke belangen. Vermogensrecht Het burgerlijke procesrecht dient bij het vermogensrecht vooral ervoor om uit het privaatrecht voortvloeiende afspraken te verwezenlijken. Om dit te bereiken, bevat het burgerlijk procesrecht regels met betrekking tot twee verschillende onderwerpen: de procedure en de tenuitvoerlegging. Deze twee worden met elkaar gekoppeld doordat de rechter de knoop doorhakt. Dit doet hij meestal in een vonnis. Hiermee houdt de procedure op en kan de tenuitvoerlegging beginnen. Personen- en familierecht Als het om een personen- of familierechtelijke kwestie gaat treedt de rechter vaak op als ordenend orgaan; een orgaan van het bestuur. Kwesties die in dergelijke zaken vaak aan bod komen, hebben meestal betrekking op adoptie, echtscheiding, of bijvoorbeeld naamsverandering. Hier is het zaak dat het burgerlijk procesrecht ervoor zorgt dat het rechtssubject zonder te veel moeite naar de rechter toe kan om een nieuwe rechtstoestand te vragen. Eigenrichting Als het gaat om het vermogensrecht dient het burgerlijk procesrecht er dus toe dat de crediteur die een aanspraak heeft op een geven, doen of nalaten, een veroordeling krijgt die hij zo nodig met overheidshulp kan executeren. Op die manier krijgt hij wat hem rechtmatig toekomt (art. 3:296 BW). Op deze manier wordt er voorkomen dat de crediteur eigenrichting gaat toepassen. Eigenrichting is al snel onrechtmatig te noemen en leidt vaak tot escalatie. Ook eindigt het al snel in het recht van de sterkste. Eigenrichting dient dus zoveel mogelijk voorkomen te worden. Eigenlijke en oneigenlijke uitspraak Als de rechter optreedt als een geschilbeslechter wordt er wel van een contentieuze of van eigenlijke rechtspraak gesproken. Bij continentieuze rechtspraak draait het om een geding waarbij partijen van mening verschillen. Als de rechter optreedt op het gebied van personen- en familierecht spreken we van voluntaire jurisdictie (ook wel: vrijwillige rechtspraak) of oneigenlijke rechtspraak. Eigenlijke rechtspraak wordt behelsd door de dagvaardingsprocedure en oneigenlijke rechtspraak door de verzoekschriftprocedure. Vaak gaat het dus bij een dagvaardingsprocedure om zaken die vermogensrechtelijk van aard zijn. Bij de verzoekschriftprocedure gaat het om zaken die dat niet zijn. Er zijn echter uitzonderingen. Er werd namelijk gaandeweg steeds vaker voor bepaalde geschillen, waarbij het geding wel vermogensrechtelijk van aard was, toch een verzoekschriftprocedure door de wetgever voorgeschreven. Uiteindelijk werd daar veel van teruggebracht naar enkel het gebruik van een dagvaardingsprocedure. Nu zijn er echter nog voorbeelden te noemen waarbij de wetgever een verzoekschriftprocedure voorschrijft, terwijl er eigenlijk een dagvaardingsprocedure hoort te worden gestart. Een voorbeeld hiervan is de deelgeschilprocedure in zaken van personenschade. 1

2 De dagvaardings- en de verzoekschriftprocedure Ondanks dat de dagvaardingsprocedure en de verzoekschriftprocedure steeds meer op elkaar zijn gaan lijken, is er zeker nog een aantal verschillen tussen beide te onderscheiden. Deze worden hier in vier punten kort genoemd: 1. Bij de dagvaardingsprocedure wordt het proces gestart door middel van een dagvaarding. Dit is een stuk dat de deurwaarder naar de tegenpartij brengt waarin de tegenpartij wordt opgeroepen om voor de rechter te verschijnen en wordt duidelijk waarom hij verschijnen moet. In tegenstelling tot de dagvaardingsprocedure begint de verzoekschriftprocedure met een verzoekschrift. Een verzoekschrift wordt ingediend bij de griffie van de rechtbank en dus niet uitgebracht aan de tegenpartij, wat wel bij de dagvaarding het geval is; 2. De rechtbank is in het algemeen de bevoegde instantie om kennis te nemen van burgerlijke geschillen, maar beide procedures kennen wel eigen regels die aangeven of het de sector civiel is die bevoegd is of dat het de kantonrechter is; 3. Als het gaat om een dagvaardingsprocedure reageert gedaagde met een conclusie van antwoord op de dagvaarding. Vervolgens wordt er een comparitie bevolen: hierbij dienen partijen bij de rechter te verschijnen. Nadat er een comparitie heeft plaatsgevonden, vindt het proces van repliek en dupliek plaats. Dit is een conclusiewisseling. Uiteindelijk maakt de rechter een beslissing in zijn vonnis. Als het gaat om de verzoekschriftprocedure wordt eerst vastgesteld wanneer het verzoek zal worden behandeld en vervolgens kunnen belanghebbenden verweerschriften indienen. Als daarna het verzoek ter zitting is behandeld, waarbij iedereen ook door de rechter wordt verhoord, maakt de rechter een beslissing door middel van het uitvaardigen van een beschikking; 4. Als het gaat om een dagvaardingsprocedure heeft de rechter een minder actieve houding dan in de verzoekschriftprocedure. Dit heeft alles te maken met het beginsel van partijautonomie. In de dagvaardingsprocedure is de rechter nu eenmaal meer afhankelijk van hetgeen door partijen naar voren wordt gebracht dan in de verzoekschriftprocedure. De rechtsvordering Met een rechtsvordering bedoelen we de in rechte gestelde eis. Met een subjectief recht wordt geduid op de aanspraak die de schuldeiser heeft. Aan het subjectieve recht van de schuldeiser zit weer een vorderingsrecht verbonden. Een vorderingsrecht is iets anders dan een rechtsvordering. Met vorderingsrecht wordt gedoeld op het recht om het subjectieve recht van de schuldeiser af te dwingen. Sommige subjectieve rechten hebben geen vorderingsrecht. Deze zijn dan ook niet afdwingbaar. Wisselwerking tussen formeel en materieel recht Er bestaat vanzelfsprekend een wisselwerking tussen materieel recht en formeel recht. Zo kan het bijvoorbeeld bepalend zijn voor het bestaan van materiële rechten dat er gebruik wordt gemaakt van processuele middelen die op hun beurt voortvloeien uit het formele recht. Daarnaast is het ook zo dat men dat wat hij ziet als hetgeen hen rechtens toe behoort, kan beschouwen als hetgeen kan worden verwezenlijkt met behulp van het formele procesrecht. Een heel ander voorbeeld van wisselwerking tussen formeel en materieel recht is dat men om het materiële recht met behulp van overheidshandelen te verkrijgen, een uitspraak van de rechter nodig heeft. Veel rechterlijke uitspraken zijn gebaseerd op het procesrecht. Een rechterlijke uitspraak kan immers veranderen doordat er een procesrechtelijke regel is geschonden of onjuist is toegepast. Zo bepaalt het procesrecht dus mede of en hoe je je materiële recht ten uitvoering kan brengen. Doorwerking van redelijkheid en billijkheid De rechtsbetrekking tussen de partijen in een vermogensrechtelijk geding wordt medebepaald door de redelijkheid en de billijkheid. Ook dit kan op zijn beurt doorwerken in de processuele fase. 2

3 Misbruik van procesrecht Het burgerlijk recht kent misbruik van bevoegdheid (art. 3:13 BW). Schending hiervan levert een schadevergoedingsverplichting op maar kan er ook voor zorgen dat de uitoefening van iemands recht beperkt of belemmerd wordt. Ook in het procesrecht kan er sprake zijn van misbruik. Zo kan een partij bijvoorbeeld gebruik maken van de mogelijkheid om hoger beroep in te stellen puur om zijn wederpartij hinder toe te brengen. Art. 3:13 BW is dus ook in het burgerlijk procesrecht van toepassing. Instroom en productie Er zijn in totaal in Nederland veel meer geschillen dan slechts de geschillen die ook daadwerkelijk bij de rechter terecht komen. Eerst namen de zaken die aan de burgerlijke rechter voor werden gelegd vooral toe, maar dat is langzaamaan veranderd in een daling. Bij de kantonrechter namen de familiezaken toe, maar de dagvaardingszaken af. Bij de sector civiel is het aantal familiezaken ongeveer gelijk gebleven. Nederlandse regelingen van burgerlijk procesrecht Rechtsvordering en rechterlijke organisatie In het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (hierna: Rv) en de Wet op de rechterlijke organisatie (hierna: RO) kunnen we het Nederlandse burgerlijke procesrecht vinden. Dit procesrecht is eerst veelvuldig beïnvloed door Frans en Duits recht. Met de komst van de Europese Unie is het echter vooral Europees recht dat een inspiratiebron is geweest voor het huidige Nederlandse procesrecht. Andere nationale regelingen dan Rv en RO Ook in andere regelingen kan men het burgerlijk procesrecht vinden. Bijvoorbeeld in het Burgerlijk Wetboek. In het eerste boek van het Burgerlijk Wetboek is een groot aantal procesrechtelijke regelingen te vinden over de verzoekschriftprocedure. Ook in het tweede boek van het Burgerlijk Wetboek vinden we regelingen van procesrechtelijke aard, onder meer over het doen van verzoeken aan de Ondernemingskamer. Daarnaast komen in het Wetboek van Strafvordering regelingen van burgerlijk procesrecht voor, bijvoorbeeld in de art Sv. Tevens zijn procesrechtelijke regelingen te vinden in de Faillissementswet, Handelsnaamwet, de Rijksoctrooiwet en vele andere wetten. Rechtersregelingen Omdat de behoefte aan verduidelijking van de rechtspraak met de tijd en het toenemen van wettelijke regelingen blijft groeien, worden er in de rechterlijke macht algemene regelingen gemaakt waarbij de beslissingsruimte van rechter wordt ingevuld. Dit worden rechtersregelingen genoemd. Sommige van deze rechtersregelingen zijn bindend voor de rechter. Niet omdat zij juridisch van enige bindende aard zijn, maar omdat zij voor de rechters verbindend zijn op grond van algemene beginselen van de behoorlijke rechtspleging. Als er in de regeling sprake is van rechten en plichten die gelden voor de procespartijen en deze afkomstig zijn van een gerecht dat aan de rechterlijke macht toebehoort, zijn deze aan te merken als recht in de zin van art. 79 RO. Procespartijen kunnen in geval van schending van deze beginselen bij de rechter terecht. Herziening rechtsvordering en rechterlijke organisatie In 2002 werden de organisatie en het bestuur van de gerechten herzien. Hierdoor werd ook de wijze van procederen in eerste aanleg heel anders. De kern van deze herziening was dat de procedure in eerste aanleg eenvoudiger diende te worden en minder formeel. Ook werd een actievere houding van de rechter gewenst en werd een efficiënter proces beoogd. Daarnaast werd er gestreefd naar harmonisering tussen de dagvaardings- en de verzoekschriftprocedure. Fundamentele herbezinning De herziening van 2002 diende vooral voor praktische doeleinden. Echter, tegelijkertijd werd een commissie ingesteld om een meer fundamentele herbezinning op ons burgerlijk procesrecht te verwezenlijken. 3

4 Het doel hiervan was een meer samenhangend geheel van beginselen, uitgangspunten en grondslagen te creëren. Dat geheel moest passen bij de onvoorspelbare veranderingen van de samenleving, diens gedachten over geschiloplossing en de verantwoordelijkheid van de overheid hierbij. Toen deze commissie hun rapport uit had gebracht, heeft het kabinet hier meteen op gereageerd en wetsinitiatieven ontwikkeld en ingediend. Zo is het burgerlijk procesrecht dus ook fundamenteel herzien. Procesrecht van Europese herkomst De voorloper van de Europese Unie, de Europese Economische Gemeenschap, werd in 1957 opgericht met de toekenning van een heleboel bevoegdheden. Deze bevoegdheden werden vastgelegd in verdragen. Naarmate de verdragen werden aangepast, werd de bemoeienis met het burgerlijke procesrecht steeds groter. Er werd gestreefd naar een vrije interne markt. Dit streven werd echter belemmerd dor het feit dat er (nog) geen vrij verkeer van vonnissen bestond. Om deze reden is in 1968 het EEX-verdrag opgericht, betreffende de rechterlijke bevoegdheid, erkenning en tenuitvoerlegging van vonnissen. Dit verdrag voorzag in grensoverschrijdende zaken. In 1999 werd bij uitbreiding van de verdragen van de Europese Gemeenschap de Raad van de Europese Gemeenschap bevoegd verklaard om regels te maken over burgerlijke zaken die grensoverschrijdende gevolgen hadden. Hierdoor is het dus mogelijk dat de Raad ook de materie van een aantal verdragen (zoals het EEX-verdrag) bij verordening kan regelen. Hierdoor is het niet meer vereist dat er telkens nieuwe verdragen worden afgesloten met nieuwe toetreders. Dit heeft er in Nederland toe geleid dat er in het Nederlandse recht steeds meer Europese regelgeving met betrekking tot het procesrecht is gekomen. Hieronder wordt de Europese wetgeving met betrekking tot grensoverschrijdende geschillen kort bij langsgegaan. Rechterlijke bevoegdheid, erkenning en tenuitvoerlegging We hebben net gezien dat in 1968 het EEX-verdrag werd opgericht. Dit verdrag is in 2000 omgezet in een verordening. Deze verordening noemen we EEX-Vo (ook wel: Brussel I) en deze trad in 2002 in werking. In 2015 is deze verordening herzien. De verordening is bestemd om de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van rechterlijke beslissingen in handelszaken en in civiele zaken met een grensoverschrijdend karakter te regelen. De hierin opgenomen bevoegdheidsregels behandelen worden in Hoofdstuk 3 behandeld. Andere verordeningen en richtlijnen In 2000 is ook de Betekenisverordening aangenomen. Dit is een verordening inzake de betekening en kennisgeving van zowel buitengerechtelijke stukken als gerechtelijke stukken met een grensoverschrijdend karakter. De verordening heeft hetzelfde toepassingsgebied als de EEX-Vo. Tegelijkertijd is in 2000 art. 56 Rv toegevoegd met daarin ook een regeling voor de betekening. Een jaar later is de Bewijsverordening vastgesteld om de kwestie van grensoverschrijdende bewijsverkrijging te regelen. Inning van geldvorderingen De eerste maatregel op het terrein van geldverordeningen was de Richtlijn bestrijding betalingsachterstand bij handelstransacties in het jaar Deze richtlijn had een minimumtermijn gesteld voor de duur van de procedure bij de rechter tot aan de verkrijging van een executoriale titel bij schuldvorderingen die niet-betwist waren. Ook bevatte de richtlijn een regeling over schadeloosstelling voor invorderingskosten, zoals bijvoorbeeld de rente. In het Nederlandse recht is dit terug te vinden in art. 6:119a en 6:120 lid 2 BW. Ook is in art. 3:290a BW het eigendomsvoorbehoud gecodificeerd in het Nederlandse internationaal privaatrecht. Later werd de richtlijn aangevuld met nog een richtlijn, onder dezelfde naam. In Nederland is vervolgens art. 6:96 BW opgenomen en is de betalingstermijn uit art. 6:119a BW verstrakt. In art. 6:119b BW is een soortgelijke regeling opgenomen voor als het om handelstransacties met de overheid gaat. In 2004 ontstond de EET-Vo. 4

5 Deze verordening bepaalt dat een vonnis of een ander gerechtelijke stuk inzake een vordering dat niet of niet langer meer betwist wordt, als een executoriale titel kan worden aangemerkt. Vervolgens is in 2006 de EBB-Vo verordening gekomen. Deze verordening gold tot invoering van een Europese betalingsbevelprocedure voor de incasso van geldvorderingen die niet werden betwist. Voor de wél betwiste vorderingen is in 2007 de EGV-Vo gekomen. Deze verordening heeft een Europese procedure vastgesteld voor de wel betwiste maar relatief lage vorderingen. 5