Verslag 195 ste plenaire SWR-conferentie: 27 en 28 januari 2017, Leusden Thema: Radicalisering

Transcriptie

1 Verslag 195 ste plenaire SWR-conferentie:, Leusden Thema: Radicalisering Introductie op het wetenschappelijke deel Mark Bovens, Universiteit Utrecht, covoorzitter van de plenaire conferentie De laatste jaren is radicalisering met name binnen de islam gegroeid onder jongeren in zowel het Midden-Oosten als in Europa. Zij zijn bereid tot wrede vormen van geweld tegen niet-gelovigen of andersgelovigen. Surveys gepubliceerd in de media waaronder die van de socioloog Ruud Koopmans suggereren dat 5% tot 10% van de moslims geweld onder omstandigheden acceptabel vindt om het geloof te verdedigen. In tegenstelling tot het verleden toen het terrorisme zich vooral richtte op vertegenwoordigers van de staat of politie, richt het zich nu ook op gewone burgers en kinderen. Michiel Leezenberg publiceerde onlangs het boek Minaret van Bagdad waarin hij spreekt over een nieuw soort salafisme dat aan het opkomen is, het born again salafism. Bart Schuurman, onlangs gepromoveerd in Leiden, deed onderzoek naar de Hofstadgroep en kwam tot de conclusie dat ideologie in combinatie met fanatisme en groepsprocessen een rol speelde bij hun radicalisering. Maar hoe verschillend is het huidig radicalisme vergeleken met eerdere vormen? Deze SWR-conferentie benadert dit verontrustende fenomeen van radicalisering vanuit vijf verschillende disciplines binnen de sociaal wetenschappen (gedrags- en maatschappijwetenschappen en recht) om (1) een breder theoretisch kader te geven van radicalisering en terrorisme; (2) deze vorm van terrorisme te vergelijken met eerdere vormen; (3) en te verklaren hoe gewone jongens en meisjes tot zulke wreedheden in staat zijn. Dit wordt gedaan door in te zoomen op elementen zoals afkomst, achterstand (discriminatie) en religie (stroming), maar ook op sociaalpsychologische mechanismen. De eerste presentatie werpt een blik op het relatief jonge onderzoeksveld radicalisering. Het probeert een kader te schetsen van wat radicalisering en terrorisme is. Radicalisering Een omstreden veld. Tradities, disciplines en dilemma s onder de loep Beatrice de Graaf, Universiteit Utrecht Terrorismedeskundige Beatrice de Graaf licht de complexiteit van terrorismeonderzoek als wetenschap toe, waarbij zij onder meer ingaat op het culturele antropologisch onderzoeksveld naar radicalisering en terrorisme dat zowel fascinerend als notoir ingewikkeld is. Fascinerend omdat het de nieuwsgierigheid wekt van motieven, gedrag en netwerken van radicale islamisten. Maar ook ingewikkeld; het strafrechtelijke en veiligheidsperspectief is niet de primaire interesse van antropologen. Beatrice illustreert dit aan de hand van het werk van antropoloog Martijn de Koning die jarenlang geïnvesteerd heeft in contacten en relaties onder salafisten en ondersteuningsnetwerken van terrorismeverdachten en gevangenen, zodanig dat hij werd beschuldigd van een te groot begrip voor de gewelddadige ideologie. Ondanks de complexiteit bieden antropologische onderzoeken een empirische basis voor verdere onderzoek naar terrorisme en radicalisering; net als historisch onderzoek in politiedossiers, of interviews met terrorismeverdachten. Die empirische vondsten zijn cruciaal, want het gebrek aan bronnen is de grootste valkuil in dit jonge veld. Noch van de overheid, noch van de terroristen is er dikwijls een geordend, open archief wanneer het om actuele veiligheidsdreigingen gaat. Voor veel onderzoekers ontstaat er een fundamenteel academisch probleem dat zich op verschillende wijzen kan uiten: van startende onderzoekers die een bewegingssensormodel voor terroristen denken te kunnen bouwen tot mensen die met het bouwen van een database radicalisering denken te ontrafelen. Het is vaak giswerk naar de beweegredenen van terroristen en veel wetenschappers dragen daarmee bij aan

2 Pagina 2 van 7 terrorlogie zonder enig raakvlak met het onderwerp te hebben. In grote lijnen bespreekt De Graaf de ontwikkeling van het omstreden vakgebied van terrorisme en radicaliseringsstudies. Hoewel het fenomeen terrorisme vorm begon te krijgen in de jaren zeventig na een reeks van ontvoeringen, kidnappings en vliegtuigkapingen, kwam men pas in 1988 tot een academische definitie van de term. Begin jaren zeventig lag de nadruk vooral bij het profileren van terroristen, terwijl in de jaren tachtig en negentig onderzoek naar terrorisme meer historisch van aard was. Terrorisme kon alleen worden doorgrond wanneer de bredere sociale, maatschappelijke en historische context erbij wordt bestudeerd. Na de aanslagen van 9/11 is dit veld geëxplodeerd in alle mogelijke richtingen zoals wiskunde, bestuurskunde, econometrie, maar ook psychologie dat het concept radicalisering introduceerde. Radicalisering wordt volgens veel onderzoekers bestudeerd als het proces voorafgaand aan de participatie in de terroristische strijd. Het is tevens een concept dat voorziet in de handelingsverlegenheid van bestuurders en bewindslieden, want met behulp van dit concept kun je interventies legitimeren vóórdat er daadwerkelijk een aanslag is gebeurd. Maar dit brengt ook complicaties met zich mee in het definiëren van de termen, want wat is terrorisme en radicalisering nu eigenlijk, en hoe voorkom je deterministische of te lineaire modellen en interpretaties? Onderzoekers, en juristen, verschillen van mening over de grens tussen radicaliteit en geweld; want hoe staat het met de bereidheid tot geweld en de omarming van een radicale ideologie die geweld verheerlijkt? Bovendien is het veiligheidsperspectief op radicalisering niet het enige. Radicalisering kan ook worden gezien als een fase in een ontwikkelingspsychologisch traject; de zoektocht naar de eigen identiteit zonder dat dit tot aanslagen hoeft te leiden. Het is in ieder geval belangrijk de moeilijke en diffuse grens tussen de gebieden van religie, ideologie en overtuigingen enerzijds en gedragingen anderzijds ook conceptueel kritisch te volgen. Want met de opkomst van radicalisering als onderwerp van onderzoek en beleid, is een ware deradicaliseringsindustrie ontstaan, waarbij onderzoekers worden ingehuurd om binnen veel te korte deadlines met simpele verklaringen te komen over de oorzaken van radicalisering. In korte tijd is het veld enorm gegroeid, waarbij theorieën van terrorismeonderzoek kunnen worden opgedeeld in drie categorieën. (1) De macrobenadering zoals the root cause theory dat de ontwikkeling van terrorisme beziet vanuit grote structurele verklaringsperspectieven. Hier kunnen armoede, discriminatie, uitsluiting en oorlog een rol spelen; (2) De meso-benadering waarbij onder andere wordt gekeken naar de link tussen geweld en terreur; het gaat om het radicaliseringsproces op groepsniveau. Een van de theorieën die zich op mesoniveau ontwikkelde is de social movement theory (SMT) dat radicalisering als een proces ziet dat wordt gefaciliteerd en geconditioneerd door sociale netwerken en omstandigheden waar binnen terroristische groepsleiders jongeren weten te rekruteren en mobiliseren. Ten slotte: (3) de microbenadering waarbij (sociaal)psychologische theorieën de focus leggen op algemene verklaringsmodellen naar individuele trajecten van radicalisering. Inmiddels heeft het onderzoeksveld van terrorisme- en radicaliseringsstudies ook zijn eigen critique voortgebracht, geïnitieerd door de filosoof Noam Chomsky in de jaren zeventig. Hij was van mening dat veel terrorismeonderzoek te dicht aanschurkt tegen autoriteiten die naar handelingsperspectieven zochten; en dat veel onderzoekers zich lieten pushen door een bange (en boze) samenleving die snelle en eenvoudige antwoorden verlangde naar de vragen als wie is de terrorist, wie wordt er terrorist, waarom, en hoe kunnen we dit voorkomen. Die kritische stemmen zijn nodig om het onderzoeksveld tegen haar blinde vlekken te beschermen. Zo leert de praktijk hoe onderzoek uit handen van onderzoekers kan worden getrokken. Martijn de Koning (antropoloog) werd gedagvaard en zag hoe zijn conclusies, dat salafisten geen organisatie vormden en niet bezig waren met de gewapende strijd, door het OM vervormd en tegen hem werden gebruikt. Of hoe disparate en volstrekt uiteenlopende aanslagen en incidenten tot simplistische theorieën worden omgevormd door alle data bij elkaar in een database te gooien. Desalniettemin: hoewel terrorisme als wetenschap nog jong is en voor allerlei dilemma s staat is er een hoopvolle groei te zien. Er zijn veel vakgenoten uit verschillende disciplines die zich met terrorisme bezighouden en connecties kunnen maken tussen alle variërende elementen. Ook staat sinds kort het concept van radicalisering onder druk en wordt, interdisciplinair, naar nieuwe wetenschappelijke perspectieven en aangrijpingsmomenten gezocht. Maar belangrijker nog dan

3 Pagina 3 van 7 theorieën is de doorgaande zoektocht naar meer kennis, bronnen, informatie van achter de schermen, van terroristen zelf, vanuit overheidsdiensten en vanuit de netwerken waar processen van radicalisering zich in al hun complexiteit voordoen. De tweede presentatie gaat verder in op deze complexiteit vanuit criminologisch perspectief. In dit verband wordt aandacht besteed aan de misdaad (terrorisme) en de daders (en daarmee hun radicalisering). Radicalisering van islamieten: een criminologisch perspectief - Marnix Croes, Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum Historicus en politicoloog Marnix Croes benadert radicalisering uitgaande van de op open bronnen gebaseerde Global Terrorism Database (GTD). In deze database worden niet alle in de media genoemde terreuraanslagen opgenomen, maar alleen de aanslagen die aan een aantal voorwaarden voldoen waaronder de intentionaliteit van het gedrag van de dader en (de dreiging met) geweld. De aanslagen die tot een specifieke dader te herleiden zijn, worden meestentijds gepleegd door communisten / marxisten / anarchisten, nationalisten / tribalisten / separatisten, of moslimextremisten. Moslimextremisten zijn over de periode niet alleen verantwoordelijk voor de grootste groep aanslagen, maar ook voor de grootste groep dodelijke slachtoffers. Over de periode is het aantal aanslagen per jaar sterk toegenomen. Als verklaring voor het toenemende terrorisme wordt gewoonlijk gewezen op het proces van socialisering tot extremisme dat zich manifesteert in terroristisch geweld. Centraal in de wetenschappelijke literatuur staat in dit proces het kwetsbare individu dat in terroristisch vaarwater belandt. Op deze benadering is kritiek gekomen. De rol van netwerken, organisaties en de sociale omgeving in brede zin blijft zo buiten beschouwing en wanneer er aandacht voor bestaat, is dat meestal gericht op de push-factoren die het individu zouden voorstuwen op zijn pad van radicalisering. Daarbij wordt de keuze van dit individu voor geweld niet verklaard en dat zou de facto kunnen leiden tot een verontschuldiging van de dader en zijn daad. De focus op het individu binnen het onderzoek naar radicalisering heeft vooralsnog niet tot een duidelijk profiel van de terrorist geleid (afgezien van algemeenheden omtrent het geslacht en de leeftijd). Belangrijke opbrengsten zijn dat terroristen (op lone wolves na) klinisch gesproken normaal zijn; dat radicalisering een gradueel proces is dat maanden of zelfs jaren kan duren; dat individuele armoede niet tot terrorisme leidt; dat gepercipieerde onrechtvaardigheid een mobiliserende rol speelt (opkomen voor onderdrukten ); en dat ook ideologie een belangrijke rol speelt. Zelfs in het geval dat iemand niet-ideologisch gemotiveerd is en zich aansluit bij een terroristische organisatie, moet niet uit het oog worden verloren dat hij zich bij een organisatie aansluit die ideologische doelen met geweld nastreeft. Wat het islamitisch terrorisme betreft, wordt gewoonlijk gewezen op het salafi-jihadisme. Croes duidt het salafi-jihadisme als een subgroep van het salafisme, een fundamentalistische stroming binnen de soennitische islam die de eerste drie generaties moslims als na-te-leven voorbeeld neemt. Sinds de onverwachte (want zich aan de verwachte Entzauberung onttrekkende) heropleving van de islam in de jaren 70 van de vorige eeuw hebben de salfisten de wind flink in de zeilen. Salafisten onderscheiden zich van mainstream soennieten in onder andere het eigenstandig interpreteren van de volgens hen letterlijk te nemen bronnen. Soennieten worden geacht een rechtsschool (madhab) te volgen die naast de Koran en hadith gebruikmaakt van redenering naar analogie, consensus en de eigen interpretatie door rechtsgeleerden om antwoord te geven op de vraag wat de juiste levensweg is, hoe je als moslim moet leven. Wanneer het gaat om de interpretatie van tot geweld oproepende passages in de Koran en hadith worden de rechtsscholen geacht een matigende invloed te hebben. Salafisten wijzen het volgen van een madhab echter af. Zij menen dat moslims de bronnen zelf kunnen en moeten raadplegen. Het salafisme is wat dit betreft echter niet uniek. Door de voorgangers van het salafisme vanuit historisch perspectief te benaderen, geeft Croes de overeenkomsten met andere puriteinse, fundamentalistische hervormingsbewegingen binnen de islam aan. Zo waren deze bewegingen net

4 Pagina 4 van 7 als de salafisten voor de letterlijke interpretatie van de Koran, tegen innovaties, tegen navolging van een rechtsschool, tegen het soefisme en heiligenverering, tegen moreel verval en voorstander van invoering van de sharia en het vormen van nieuwe gemeenschappen. Het huidige salafisme is zo bezien geen nieuw verschijnsel. Daarbij moet volgens Croes worden benadrukt dat ook wat jihadistische terreur betreft salafisten niet zo bijzonder zijn. Dat wordt duidelijk wanneer men zich realiseert dat de Taliban en de meeste van de 50 Pakistaanse islamitische terreurnetwerken niet salafistisch zijn. Datzelfde geldt bijvoorbeeld ook voor de tientallen sjiitische milities uit het LAFAnetwerk die momenteel strijd leveren in Syrië. Dit roept vragen op over de relatie tussen islam en terrorisme. Croes sluit af met een oproep drie vragen nader te onderzoeken: de heropleving van de islam sinds de jaren 70 van de vorige eeuw; het verband tussen deze heropleving en het toenemende islamitische terrorisme; en de vraag welke rol de tot geweld oproepende passages in de Koran en hadith en het islamitisch recht spelen in het wereldbeeld en gedrag van moslims. De derde presentatie zoomt in op een micro benadering van radicalisering: waarom radicaliseert de een wel en de ander niet? Welke factoren spelen hierbij een rol en welke aspecten kunnen helpen in het de-radicaliseringproces. Over waargenomen onrechtvaardigheid en radicalisering Kees van den Bos, Universiteit Utrecht Sociaal psycholoog Kees van den Bos gaat in op empirisch onderzoek om een greep te krijgen op radicalisering onder Nederlandse jongeren. Door middel van grootschalige internet-surveys en diepte-interviews onder moslimextremisme, links-extreme activisten en rechts-extreme Nederlandse jongeren, probeert hij erachter te komen waarom er een sympathie voor terroristisch gedachtegoed ontstaat. Uit de onderzoeksresultaten van met name de diepte-interviews kan er worden gesproken van sociaalpsychologische processen zoals een verticale en horizontale groepsdeprivatie en een individualistisch gedreven proces (moreel gelijk). Deze laatste is meer in absolute term waarbij het radicaliserend gedachtegoed betrekking had op asiel- of dierenrechten. De wet of het nu toelaatbaar was of niet deed er niet echt toe voor hen, want de denkwijze was moreel superieur. Uit reacties van rechts-autochtonen bleek een groepsachterstelling die gericht was op een min of meer vergelijkbare groep in de samenleving (horizontaal). Bij moslimreacties werd er niet gekeken naar een vergelijkbare groep, maar juist omhoog (verticaal) naar de autoriteiten zoals de regering, manager of minister-president. Deze processen zijn op zichzelf staande niet voldoende om tot radicaal gedachtegoed te leiden. In combinatie met andere factoren zoals onzekerheid en groepsdreiging is de kans groter dat iemand zich minder betrokken voelt bij de Nederlandse samenleving, en meer sympathie krijgt over radicaal geweld (radicalisering). Dit vertaalt zich in onder andere terroristisch geweld wanneer er naar andere variabelen zoals emoties wordt gekeken. Emoties kunnen intern of extern worden gericht. In een gesimplificeerd model kan er worden gezegd dat bij extern gerichte negatieve emoties de kans groter is dat de intenties groeien om kwetsend gedrag te vertonen. Deze intenties kunnen worden omgezet in gewelddadig gedrag. Maar dit hoeft niet altijd het geval te zijn. Je kunt ook intern negatieve emoties ervaren zoals angst waarbij men zichzelf meer opsluit. Het leidt niet zozeer tot gewelddadig gedrag, maar wel tot afwending van de samenleving en isolerend gedrag. Van den Bos concludeert zijn analyse met mogelijke implicaties voor de-radicalisering. Zo blijkt groepsidentificatie, groepssymbolen en groepsprocessen een omvangrijke rol te spelen bij het vormen van extremisme. Er kan worden gespeeld met het idee alternatieve groepen belangrijk te maken, het waarderen van groepssymbolen en de mogelijkheid groepen te splitsen door te wijzen op het negatieve gedrag die de groep vertoont. Dit is echter niet mogelijk in het geval van moreel gelijk; hier gaat het om individueel gedreven meningen. De vierde presentatie gaat dieper in op de rol van ideologie en het laat zien dat context belangrijk is in het aantonen hoe ideologie aanslaat en de mate waarin dat gebeurt.

5 Pagina 5 van 7 De rol van ideologie in de radicalisering van moslims Joas Wagemakers, Universiteit Utrecht Islamoloog Joas Wagemakers die zich bezighoudt met de ideeën van salafi s benadert het concept radicalisering in zijn onderzoek vanuit de productie van ideeën door Schriftgeleerden. Zijn analyse tracht antwoord te geven op de vraag in hoeverre ideologie belangrijk is. Wagemakers agendeert de complexiteit en daarmee paradox van het vakgebied: de islam is belangrijk, maar veel minder dan men denkt. Moslims handelen op basis van andere factoren dan alleen geloof. Er is sprake van weerstand tegen het idee dat religie met name de islam relevant is. Vier aspecten belichten dit standpunt: moderniseringstheorieën/secularisering, waarbij het idee dat godsdienst heeft afgedaan een rol speelt in het onbewuste van veel mensen; antioriëntalisme, zoals de kritiek van Edward Said jegens het idee van moslims als (religieuze) Ander ; populaire ideeën, waaronder islamcritici aan de ene kant en mensen die de islam compleet vrij willen maken van alles dat met radicalisering te maken heeft; en bepaalde aspecten van Social Movement Theory (SMT) die wanneer nader toegelicht kunnen uitleggen hoe ideologie wordt gecontextualiseerd en kan aanslaan. Het komt erop neer dat mensen niet van de ene op de andere dag radicaliseren: er is een heel proces dat hieraan vooraf gaat. Ter illustratie gebruikt Wagemakers een vers uit de Koran waarin staat dat joden en christenen niet tevreden zullen zijn met jou totdat jij hun godsdienst zult volgen. Dit vers kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. Zo kan het door de gewone gelovige worden gezien als een pleidooi om vast te houden aan het eigen geloof en verwijst de Koran naar de joden in Medina en de christenen in Mekka in die specifieke tijd waarin de Profeet Mohammed deze openbaring zou hebben gekregen. Tevens kan het een andere betekenis dragen wanneer een moslim dit leest na weigering van een baan of bij de discotheek vanwege uiterlijke kenmerken. De perceptie van het vers maken het relevant. Voor sommigen bevestigt de praktijk de Koran totdat ze op een gegeven moment in een proces zitten dat de Koran hun praktijk gaat bevestigen, wat kan leiden tot radicaliseren. De mate waarin ideologie een rol speelt in het radicaliseringsproces is afhankelijk van drie factoren inhoud, boodschap en boodschapper. De inhoud van de ideologie moet kunnen aansluiten bij het probleem dat mensen ervaren, de oplossing en de te ondernemen actie, maar ook bij de leefwereld van het publiek. Verder moet de boodschap kunnen aansluiten bij de zorgen van dat moment want ideeën vinden een ingang bij bepaalde mensen wanneer iets heeft plaatsgevonden. Bovendien kunnen bestaande frustraties door een ideologie worden uitgebuit. Dit heeft te maken met de boodschapper ofwel prediker wiens geloofwaardigheid wordt gekenmerkt door kennis, karakter en logica. Wanneer een ideologie aan alle verschillende aspecten voldoet is er een grote kans dat de ideologie aanslaat. Twee voorbeelden hiervan zijn de Jordaanse salafistische geleerden Abu Muhammad al-maqdisi en Muhammad Ibrahim Shaqra. Al-Maqdisi heeft meegeholpen het salafisme in een radicale ideologie te veranderen en was als quiëtistisch jihadi-salafi in staat om twee categorieën van salafisme (het apolitieke, quiëtistische salafisme en het antipolitieke jihadi-salafisme) te overbruggen door te appelleren aan concepten, ideeën, gevoelens, emoties, bronnen en geleerden van mensen uit beide stromingen. Zijn ideologie bleek in een bepaalde context echter invloedrijker te zijn geweest dan in een andere context vanwege factoren die ervoor zorgden dat hij als boodschapper niet aansloot op de zorgen van de mensen. Hij had een beperkte invloed op de Sahwa, de politieke beweging die het salafisme combineerde met het gedachtegoed van de Moslim Broederschap. Na de uitbraak van de Golfoorlog ontstond er veel ophef over de Saoedische regering, die een half miljoen Amerikaanse soldaten in het land toeliet. Al-Maqdisi slaagde erin de zorgen hierover uit te buiten en hoewel de verontwaardiging over de Saoedische beslissing terug te vinden was bij de Sahwa, zag deze beweging al-maqdisi s oplossing het omverwerpen van het regime niet zitten. Dit ging voor hen te ver. Diezelfde ideeën hadden jaren later wel invloed op Al-Qaeda, die wel bereid waren een revolutie te plegen. Een ander voorbeeld is Muhammad Ibrahim Shaqra, die van een quiëtistische salafi in de richting van het jihadi-salafisme transformeerde, ogenschijnlijk vanwege een ideologisch geschil met een quiëtistische salafi. Het bleek later dat dit geschil pas werd gebruikt nadat de leider van de salafistische beweging in Jordanië stierf en Shaqra, die de nieuwe leider wilde worden, werd

6 Pagina 6 van 7 geweigerd als leider door de gemeenschap. Hij vond vervolgens aansluiting bij de jihadi-salafi s die hem prezen om zijn kennis en karakter en het ideologisch geschil werd als een sluier gebruikt voor zijn leiderschapsambities. Concluderend en terugkomend op de vraag in hoeverre ideologie een rol speelt, blijkt dat ideologie in het wetenschappelijke discours langzamerhand een degelijke rol begint te spelen in de radicalisering van moslims. Die rol is echter afhankelijk van drie factoren inhoud, boodschap en boodschapper die kunnen worden gespecificeerd in variabelen die elk consequenties hebben voor de mate waarin die ideologie aanslaat en een rol speelt. Zo zijn er veel verschillen in de ideologische betrokkenheid van geradicaliseerde moslimjongeren en is de context zeer belangrijk in het aantonen hoe ideologie aanslaat en de mate waarin dat gebeurt. Ideologie speelt dan, in samenhang met andere factoren, een rol. De laatste presentatie vanuit de rechtswetenschap onderscheidt twee vormen binnen het jihadistisch terrorisme om zodoende grip te krijgen op de aanpassingen in de wetgeving. Radicalisering en het recht Elies van Sliedregt, Universiteit van Leeds Jurist Elies van Sliedregt wendt zich tot het recht om radicalisering te belichten en de manier waarop de staat het recht als instrument gebruikt om (uitingen van) terrorisme te bestrijden. Hierbij onderscheidt zij twee stromingen binnen het jihadistisch terrorisme, namelijk het moderne terrorisme, ofwel het geweld dat werd gebruikt door Al-Qaidah na 9/11 dat tevens een heel proces van wetgeving op gang heeft gebracht en de tweede golf Post-Irak denk hierbij aan de oorlog in Syrië en IS waarbij staten te maken hebben met het fenomeen Foreign Fighters. Dit laatste fenomeen zijn mensen die uitreizen, of die zich aangesproken voelen uit te reizen naar een gebied waar wordt gevochten tegen de ongelovigen, en die bij terugkeer een direct gevaar voor de democratie vormen. Van Sliedregt bespreekt dit fenomeen in het kader van de omringende landen (België en Frankrijk), maar analyseert ook de maatregelen die Nederland hiertegen neemt en de problemen rondom berechting van foreign fighters. Wanneer is iemand (niet) strafbaar en wanneer is iemand (on)toerekeningsvatbaar? En hoe gaat de rechtswetenschap hiermee om? De eerste stroming binnen het terrorisme heeft geleid tot grondige aanpassingen en toevoegingen in de wetgeving om (uitingen van) terrorisme te bestrijden. Een dag na de aanslag op 9/11 kwam de Veiligheidsraad bijeen om antiterrorisme maatregelen te nemen. Deze zijn geïmplementeerd in nationale wetgeving van veel EU-lidstaten en zien er op toe dat daders van terrorisme kunnen worden berecht voor (1) het (mede)plegen, (2) het voorbereiden en (3) het financieren ervan. Art. 83 SR. in het Nederlands Wetboek van Strafrecht omschrijft een aantal misdrijven als terroristisch als ze zijn gepleegd met een terroristisch oogmerk. Hiermee wordt bedoeld dat de bevolking (of een deel van de bevolking) ernstige vrees wordt aangejaagd, wordt gedwongen iets wel of niet te doen, ofwel het dulden, dan wel het ontwrichten, of vernietigen van structuren van een land. Daarbij zijn er nog andere maatregelen genomen door de wetgever om opsporings- en strafprocessuele bevoegdheden te verruimen waaronder de inzet van observaties, telefoontaps, het gebruik van AIVDambtsberichten als bewijs, het horen van AIVD-ambtenaren als afgeschermde getuigen, het verbieden van terroristische organisaties en het bevriezen van tegoeden. Door middel van het inzetten van die bevoegdheden is de macht van de staat verstevigd in het uitoefenen van die opsporings- en vervolgingsbevoegdheden. Observaties en het aftappen van telefoongesprekken kunnen bij terrorisme al worden ingezet zodra er aanwijzingen zijn van een dergelijk feit. Voorheen was dit alleen mogelijk bij een redelijke verdenking. Tevens is het fouilleren in bepaalde veiligheidsgebieden mogelijk gemaakt, en kan een van terrorisme verdachte persoon gemakkelijker worden gedetineerd. Daarentegen blijkt uit het evaluatieonderzoek over de periode dat zelden gebruik wordt gemaakt van deze bevoegdheden. Er werd zelden gebruik gemaakt van de ruimere bevoegdheden voor detentie en het overgrote deel van de zaken is stopgezet omdat er onvoldoende bewijs was voor strafvervolging. Uit onderzoek blijkt voorts dat er kritiek is op de inzet van bepaalde bevoegdheden op grond van een onduidelijk criterium. Zo kon de politie op basis van aanwijzingen stelselmatig observeren en de volgende dag overgaan tot het

7 Pagina 7 van 7 aanhouden en detineren van de verdachte zonder enig toegevoegde informatie in de tussentijd terwijl voor deze laatste bevoegdheden een verdenking voor nodig is; ergo meer dan enkel aanwijzingen. Het onderzoek concludeert dat de nieuwe bevoegdheden niet zozeer tot een efficiëntere opsporing leiden maar de mogelijkheid van oneigenlijk gebruik van bevoegdheden vergroten zodat bij zachte informatie zoals een dreiging, reeds kan worden ingegrepen. De tweede stroming ziet op het fenomeen foreign fighters en manifesteert zich vanaf Staten moesten hun wetgeving aanpassen om foreign fighters te vervolgen en te bestrijden: met name om radicalisering tegen te gaan. Dit kan inmiddels door het strafrechtelijk vervolgen van predikers die tot de jihad oproepen, maar ook hoewel nu nog niet in werking in Nederland - door het beperken van een persoon in de beweging en contact met anderen via een meldplicht, contact verbod of locatieverbod zonder dat er sprake is van een redelijke verdenking van een strafbaar feit. Er hoeft slechts een gevaar voor de nationale veiligheid te zijn dat in verband kan worden gebracht met terrorisme. Een andere maatregel is de uitbreiding van bevoegdheden van inlichtingendiensten zoals inzage tot kabelcommunicatie om hacken mogelijk te maken en het intrekken van het Nederlanderschap bij mensen die uitreizen en willen terugkomen. Dit kan overigens alleen bij mensen die een dubbele nationaliteit hebben. Nederland, maar ook België, Frankrijk en andere landen in de EU hebben vanwege het fenomeen foreign fighters wetgeving aangepast en nieuwe maatregelen genomen. In Frankrijk geldt reeds langere tijd de noodtoestand waarmee de opsporings- en veiligheidsdiensten ruimere bevoegdheden hebben.. Deze maatregelen ter bestrijding van terrorisme kunnen worden geplaatst binnen bepaalde kaders om ze te kunnen beoordelen. Binnen het kader van preventive justice, een analyse door Andrew Ashworth en Lucia Zedner, vallen onder andere de eerdergenoemde maatregelen, maar ook de detentie van illegale vluchtelingen en control orders, maatregelen om mensen die anti-social gedrag vertonen uit het publieke domein te weren. Het uitgangspunt moet echter zijn: proper usage waarbij bevoegdheden niet kunnen worden gebruikt voor andere doeleinden dan waartoe ze zijn gecreëerd; zoals het detineren van terroristen op basis van detentie in het migratierecht. Een ander kader is de analyse van Winter Jacobs over enemy criminal law, waarbij de gedachte is dat de rechtsstaat niet geldt voor mensen die zich buiten die orde plaatsten. Wat ontbreekt aan deze evaluatiekaders is de analyse en erkenning dat deze maatregelen (mede) gericht zijn op electoraal gewin. In conclusie kan worden gezegd dat de gedachte het recht als instrument van gedragsverandering te gebruiken, belangrijk is en blijft, maar dat we bij overtuigingsdaders als terroristen ook de relatieve waarde daarvan moeten inzien. Als het gaat om de evaluatie van antiterreurmaatregelen dient de rechtswetenschap zich rekenschap te geven van de context waarin deze maatregelen worden genomen. Beginselen kennen een onveranderbaar harde kern, maar zijn ook onderhevig aan verandering. Nicola Lacey in haar werk over strafrechtelijke aansprakelijkheid laat zien hoe het mensbeeld dat ten grondslag ligt aan het strafrecht over de eeuwen heen is veranderd. Haar werk strekt tot inspiratie om het enemy strafrecht dat antiterrorismewetgeving in feite is, beter te begrijpen en te evalueren. Als we uitgaan van een mensbeeld dat minder gericht is op agency en oorzaak en gevolg maar meer op lidmaatschap van een groep dan is het wellicht tijd op een andere manier naar de beginselen van het strafrecht te kijken. Verslag: Hayat Ahlili, promovenda, Universiteit Utrecht